Lelo Mavita Afwaninwe Kwikalako Nyeke?

MVITA i umo wa mu myanda ileta bulanda. Ino misapu ya binkandangobo, bine ikalanga ikutapa ku mutyima. Inoko padi wikalanga utulumuka, mwanda’ka byabulwi ye abyo bifwaninwe kutyibila bantu myanda kitatyi kilupuka lupotopoto. Lelo bantu kebakokejapo kwifunda kwikala mu ndoe?

Bimweka bu i kutupu bwanga bukokeja kupwija kimpengele kya divita, pamo ka na mōkikadile na bwanga bwa SIDA. Umbula bwa kino kyetu kitatyi, mizo yonso imēne enka bwimwa mu malwi, bantu bavule batumwanga mu mavita, bibundi bivule pano i bishale enka masala. Bimweka bu kuno kwipaibwa kwa milwi ne milwi ya bantu kekukapupo. Busunga bwa mata makomokomo bulombola’mba bantu badi na byabulwi​—ne basenswe mavita​—bakendelela nyeke na kupija bakwabo ngitu mudilo.

Mu kino kitatyi kya mata a bulwi epaijana kutabuka, kibalwa kya bantu bepaibwa nakyo i kikande bininge. Mu basola midiyo 65 bālwile mu Divita Dibajinji dya Ntanda yonso, bāipailwe ne bātapilwe bilonda kete, bādi kipindi kimo ne kupita. Myaka 30 kupitapo, mabombe atomike abidi kete ākubije būmi bwa bantu 150 000 batuntulu mu Japon. Kushilwila pa Divita dya Bubidi dya Ntanda yonso, kulwibwanga mavita mavule mu bifuko bishileshile. Inoko, bepaibwa nakampata i bantu babitupu bakubulwa byabulwi, kibalwa kyabo pano i kifike ku bantu makumi-mwanda pa katwa, bepaibwa mu mavita.

Kitulumukwa nakampata i kino, bino bituki bya bantu bavule uno muswelo, bāfwile umbula bwa kitatyi kyādi kilongwa bukomo bukatampe mwanda wa kufundula divita dileke kwikala bu muswelo umo kete ufwaninwe kunyemenako mwanda wa kupwija lupotopoto pabukata bwa mizo. Na kuno kupwa kwa Bulwi bwa Munshi-munshi kwashilwile mu mafuku a kunyuma’a, kino kyaikele kupā bantu kikulupiji kikatampe mu kutulwako kwa bulongolodi bupya bwa ntanda bwa ndoe. Inoko, ntanda ya ndoe ikimweka bu mulangwe bitupu. Mwanda waka?

Lelo Adi na Mvubu Umbūmi

Befundi ba mānga bamo-bamo ne befundi ba myanda itala pa būmi bwa bantu banenanga’mba mavita afwaninwe kwikalako nyeke​—amba kadi adi na mvubu umbūmi​—mwanda adi mu mulongo wa kwishintakanya kwa būmi. Pakulamata ku uno mulangwe, mu 1914, mwifundi umo wa myanda itala pa bushidika, Friedrich von Bernhardi, wānene’mba mavita adi na mvubu mikatampe “mu kwendelela kumeso kwa būmi, mu kipwano kyetu na bantu, ne mu mwiendelejo wetu.” Luno lufundijo lwādi lwimanine pa mulangwe unena’mba divita dipananga muswelo wa kufundula bantu nansha mizo ya kubulwa bukomo, ne kulama musaka wa bankomonkomo.

Mulangwe wa uno muswelo keukokejapo nansha dimo kutalaja mityima ya tununu ne tununu twa bana-bakaji ne bana bakishala bepailwe balume ne bashabo mu mavita. Uno mulangwe i wa munyanji mpata, kadi i muvulaminwe mwanda mukwabo wabinebine uleta bululu bukatampe utamba ku mavita a mu kino kyetu kitatyi. Mata makomokomo alasā mudilo, keatyakulangapo muntu nansha umo nansha ke bankomonkomo bene, kadi mabombe nao epayanga bakubulwa bukomo ne ba bukomo bene kumo.

Adolph Hitler wādi usaka kutūlako muzo mukomokomo wikale kutādila bakwabo, kupityila ku bushindañani bwa mu myanda ya malwi. Bine kāboilepo ñeni ku byapityile pa divita dibajinji dya ntanda yonso. Wāsonekele mu dibuku dyandi Mein Kampf (Bulwi bwami) amba: “Muzo wa muntu ubatama bininge mu myanda itala malwi a kubulwa mfulo, ne pamwanda wa kulondalonda ndoe ubakube. . . . Bankomonkomo bafwaninwe kutādila bakwabo nyeke, kebafwaninwepo kujokela kunyuma pamo na bakubulwa bukomo.” Ino kyaba kya kuzunzula muzo wa muntu, Hitler wākubije midiyo mivule ya bantu ne kusala ntanda.

Ino, shi mavita keadipo na mvubu umbūmi, lelo kadi i ani utakika bantu beipaye abo-bene na bene? I bukomo’ka butonwena mizo mu uno “mwingilo wa bañonaona?”a Talai pano bintu bimo-bimo byonakanyanga bukomo bulongwa mwanda wa kutūlako ndoe.

[Kunshi kwa dyani]

Kileta Mavita

Ntumbo ne buleme bwa ntanda. Bemaniji ba myanda ya mapolitike ne baludiki bakatakata ba basola, batelanga pavule uno mwanda bu ye ao udi na lupusa lwa bukomo bukatampe mu kulupula mavita. Mavita mavule ekalanga ashilula pamwanda wa kusaka kukinga “kamweno ka ntanda” nansha kulama “ntumbo ne buleme bwa ntanda.” Milongelo ne milangwe ya ba mu yami ntanda ikale mibi nansha miyampe, ino idi kumeso nyeke, nansha shi abasombañana patōkelela, bakokeja kwibakinga na kwikishintulula’mba bādi bakimba muswelo wa kwipandija.

Mushikwa pabukata bwa mizo. Mavita mavule obalwa mu bibundi ashilulanga pamwanda wa mushikwa wa myaka na myaka wa kwishikwa pamwanda wa lukoba, kwisañuna kwa misuku nansha muzo. Mavita alengeja moyo eipaile bantu abo-bene na bene mu Yugoslavia, mu Liberia, ne mu Somalie ye bimfwa bya panopano bikilombola patōka.

Kusaka kupita bakwabo mu myanda ya lupeto ne ya byabulwi: Mu mafuku a ndoe ābadikīle kumeso kwa Divita Dibajinji dya Ntanda yonso, maludiki makomokomo mu myanda ya bulwi a mu Bulaya ādi ateakanya bibumbo bikomokomo bya bantu ba bulwi. Alemanye ne Grande-Bretagne bashilwile kwitāka na kupunga byombo byabulwi. Muzo ne muzo wāikele kwiteakanya bininge mwanda wa bulwi, na kufwatakanya’mba bulwi ye abo bwādi bukokeja kulombola bukomo bwayo ne kwibaletela kamweno kavule mu myanda itala lupeto.

Kubulwa kumvwañana mu mitōtelo. Nakampata shi kubalupuka kavutakanya ka kwilalulula pamwanda wa lukoba nansha pamwanda wa muzo, kuno kubulwa kumvwañana umbukata mwa mitōtelo kukokeja kulupula bulwi bukatampe. Bulwi bwa mu Liban ne mu Irland du Nord, kwelapo ne mavita etambile bene Inde ne bene Pakistan, nsulo yao i mushikwa utala pa mutōtelo.

Ntapañanyi wakubulwa kumweka ukankamika mavita. Bible witulombola’mba “Leza wa panopantanda,” Satana Dyabola, pano wingilanga na bupyasakane bukatampe kutabuka mwādi wikilongela pakala. (2 Kodinda 4:4) Byadi muyūle bukalabale bukatampe, ne bimushadileko ‘enka kitatyi katyetye bitupu,’ wendanga onakenyako nakampata ngikadilo ya masusu idiko pano pantanda, ne na kupapamuna mavita.​—Kusokwelwa 12:12.

Ino myanda mikatampe ileta mavita i mikomo kufundula. Pano kepapite myaka 2000, Platon wānene’mba “enka bafu kete, ye abo bamwene mfulo ya mavita.” Uno mulangwe wandi utapa ku mutyima uno muswelo, lelo ye bubinebine botufwaninwe batwe bonso kwifunda kwitabija? Nansha tudi na buluji bwa kukulupila’mba difuku kampanda kukekalanga ntanda yakubulwamo mavita?