MUTWE WA MWANDA WA PA KIBALU | DIVITA DISHINTYILE NTANDA

Kalenga-Byanzwe wa Divita ne Masusu

Divita I dya Ntanda dyafudile mu Kweji 11, 1918. Mangajini ashityilwe, bantu badi baja mwishinda. Inoko nsangaji keyaijijepo. Kala kwatamba butambañani bukwabo—bwa mukubo kupita ne byabulwi bikomokomo bine—bwelonda mu kitulumukila na divita dya ntanda.

Mu Kweji 6, 1918 Misongo ileta lufu yayukene bu kipupo kya mazamba, yapona mu Franse mwine mwadi mulwibwa divita. Bishi bya ino misongo byadi bipayañana bya lufu. Kimfwa, mu myeji mityetye kete byaipaile basola bavule bene Amerika badi mu Franse kutabuka ne boba baipailwe na balwana. Kadi kino kipupo kyasambakene bukidibukidi ntanda yonso bantu pobadi bakajokela kwabo baselele ino misongo, pa kupwa kwa divita.

Myaka yalondele’po nayo yadi miyule nzala ne bufudile. Bantu bavule mu Bulaya bashele basusuka divita papo kedipwe mu 1918. Dya mu 1923, lupeto lwa mu Alemanye kelwakidipo na mvubu. Myaka isamba pa kupita’po, bya busunga bya ntanda yonso byapona. Ku mfulo, mu 1939, divita dya ntanda yonso dyashilula—ku mutamba umo padi i mfika ya ntanda yafikije ku dino divita. Lelo i ani walengeje bino byamalwa?

KIYUKENO KYA MAFUKU A MFULO

Bupolofeto bwa mu Bible bwitukwashanga tuyuke mwine ufyeme kunyuma kwa bino binkumenkume bya kasekuseku, ne uno ufyeme’ko ye walengeje ne Divita I dya Ntanda. Yesu Kidishitu wālaile amba kudi kitatyi ‘muzo kyoukatamba muzo mukwabo’ ne bimpengele bya nzala ne bipupo bya misongo bikaponena ntanda. (Mateo 24:3, 7; Luka 21:10, 11) Wāsapwidile bandi bana ba bwanga amba, bino bimpengele bikekala kiyukeno kya mafuku a mfulo. Myanda mivule i milombolwe mu mukanda wa Kusokwelwa ukwatañanya byamalwa bya ntanda na divita dya mūlu.—Tala kapango “Divita Pano pa Ntanda ne Mūlu.”

Uno mukanda umo onka wa mu Bible ulombola ba pa tubalwe baná betwanga divule bu ba pa tubalwe ba mu Kusokwelwa. Ba pa tubalwe basatu balombola bimpengele byālaile Yesu mafuku kunyuma—mavita, nzala, ne bipupo bya misongo. (Tala kapango “Le ba pa Tubalwe Baná Bengilanga?”) Na bubine, divita dibajinji dya ntanda dyakolomwene binkumenkume kebyamwekele kashā. Kadi Bible ulombola amba Satana ye mwine wakolomwene mu buluji kampanda bino bintu. (1 Yoano 5:19) Le bukomo bwandi kebudipo na mfulo?

Mukanda wa Kusokwelwa witukulupija kadi amba Satana udi’tu “na kakitatyi katyetye.” (Kusokwelwa 12:12) O mwanda mwine i muyule bulobo ne kukolomwena ntanda byamalwa kebineneka. Kadi tuno tuvutakanya tumweka tulombola amba Satana kadi ku mfulo ya buludiki bwandi.

KUTYUMUNA MINGILO YA DYABOLA

Divita I dya Ntanda i dishinte bintu mu mānga. Dyadi ke ngalwilo ya mavita makwabo, dyakapwile mushipiditu wa kwalamuna bintu ne kubulwa kukulupila bendeji. Kadi dyaletele bukamoni bukatampe bwa amba Satana wapangwa mūlu. (Kusokwelwa 12:9) Ne kadi uno muludiki wa kubulwa kumweka uludika ntanda, uludikanga pamo bwa mwendeji wa kasumalomo uyukile amba mafuku amushadila ke mabalwa. Kitatyi kisa kufula mafuku andi, ne tuvutakanya tuletelwe na Divita I dya Ntanda nato tusa kufula.

Mungya bupolofeto bwa mu Bible, abe udi na bubinga bwa kukulupidila amba Yesu Kidishitu, Mulopwe wetu wa mūlu, usa panopano ponka “kutyumuna mingilo ya Dyabola.” (1 Yoano 3:8) Bantu bavule balombelanga kala amba Bulopwe bwa Leza bwiye. Le abe nobe? Tufwija’ko pa buno Bulopwe, ke pantu bantu ba kikōkeji basa kwimwena kiswa-mutyima kya Leza kilongeka pano pa ntanda—kya Satana ke kutupu’kyo. (Mateo 6:9, 10) Mu Bulopwe bwa Leza kemukekalapo monka divita dya ntanda—nansha divita dyo-dyonso! (Mitōto 46:9) Wifunde myanda ya buno Bulopwe ne kukungila kitatyi kikayula ndoe pano pa ntanda!—Isaya 9:6, 7.

Divita Pano pa Ntanda ne Mūlu

Kintu kya myaka tutwa 19 kumeso kwa Divita I dya Ntanda, Satana wālombwele Yesu “malopwe onso a ntanda.” (Mateo 4:8, 9) Yesu wānekenye dino ditompo, ino wātelele Dyabola mwenda mafuku bu “mulopwe wa ino ntanda.” (Yoano 14:30) Mutumibwa Yoano nandi wālembele amba “ntanda yonsololo idi mu makasa a yewa umbi.”—1 Yoano 5:19.

Shi Satana Dyabola udi na lupusa lukatampe pa ntanda, tubulwe’po na bubine kunena amba nandi waingile mu dino divita ne mu byonso byalupukile’ko? Nanshi mukanda wa Kusokwelwa udi na bubinga pa kutelela Satana masusu onso amwene ntanda tamba mu 1914. Tala ino myanda’tu mityetye ya binkumenkume bitelelwe mu Kusokwelwa shapita 12:

Vese 7 Divita mūlu dya Mikele (Yesu Kidishitu) na mpumina (Satana).
Vese 9 Dyabola, “mwine [ongolanga] ntanda yonso ikelwe na bantu,” waelwa pano panshi.
Vese 12 “Malwa obe ntanda ne abe dijiba, mwanda Dyabola watūkila pomudi, udi na bulobo bukatampe, pa kuyuka’mba udi na kakitatyi katyetye.”

Mwilondelo wa bitatyi mu Bible ne wa binkumenkume bya ntanda ulombola amba dino divita dyaikele’ko kupwa kwa Bulopwe bwa Leza kushimikwa mūlu mu 1914.a O mwanda mu uno mwaka wa kasekuseku mwaponene divita pano pa ntanda ne mūlu mwine.

a Tala shapita 8 wa dibuku Lelo I Bika Bine Bifundija Bible? dilupwilwe na Batumoni ba Yehova.

Le ba pa Tubalwe Baná Bengilanga?

Kabalwe katōka tō katentaminwe’po na mulopwe wa mūlu. Uno Mulopwe, Yesu Kidishitu mwine, ulwilanga boloke. (Mitōto 45:4) Mwingilo wandi umbajinji wāingile i kupanga Satana mūlu ne bandemona bandi.—Kusokwelwa 6:2; 12:9.

Kabalwe katyila pyā bwa mudilo, kadi ne mwine utentamine’po mupebwe lupusa “lwa kutalula ndoe pano pa ntanda.” (Kusokwelwa 6:4) Tamba mu 1914, mavita aendelele kuponena bantu. Myaka 21 kupwa kwa Divita I dya Ntanda kufula, divita dya bubidi dya ntanda dyatekuka ne kwipaya bantu mulwi. Bantu bamo bafwatakanyanga amba Divita II dya Ntanda dyapitwile kintu kya myuya midiyo 60. Tamba mu 1945, kumwekanga mavita mabimabi mu bifuko bishileshile. Befundi bamo ba mānga bafwatakanya amba kudi bantu midiyo katwa ne kupita bafwile mu mavita alwilwe mu myaka ya katwa ka 20.

Kabalwe kafīta fututu, mwine wadi utentamine’po wadi na kipimo kya bulēmi mu makasa andi kya kupima kipupo kya nzala. (Kusokwelwa 6:5, 6) Mu bula bwa divita dibajinji dya ntanda, bibumbo bya basola bya matanda palapala bīkute umbumo byaipaile bantu kubwipi kwa 750 000 mu Alemanye pa mwanda wa bukalabale. Kintu kya bantu midiyo ibidi ba mu Rusi bafwile nzala mu 1921, ne kadi binkumenkume bya uno muswelo bilongekanga konso. Bimweka bu bonso na bonso bafwile ku nzala mu bula bwa myaka ya katwa ka 20 i kintu kya bantu midiyo 70. Mwaka ne mwaka kubulwa kudya biyampe kulengejanga mfu ya bana midiyo isatu ne kupita ba myaka itano ne kwika.

Kabalwe katōkoloka, wadi utentamine’po wadi uleta lufu na kipupo kileta lufu. (Kusokwelwa 6:8) Kipupo kibajinji ku bukatampe mu mwaka wa katwa ka 20 i kya Manzamba. Kyadi kikatampe bininge, bantu bamo banena amba kino kipupo kyaipaile bantu kintu kya midiyo 50. Dibuku dimo (Man and Microbes) dinena amba “kino kipupo kikatampe kyadi kibi mpata mu mānga.” “Nansha ke pamwekele misongo itamba ku bampuku mine keyaipaile bantu bavule bukidibukidi uno muswelo nenki.” Kabukoswe, malaria ne kikofolo kya mushinga i misongo mikwabo yalengeje mfu ya tutwa na tutwa twa bantu mu myaka ya katwa ka 20.