Yehova ubikele kupityila—Ku umbikalo wa kiteokrasi
“Yehova ukabikalanga nyeke.”—MITOTO 146:10.
TAMBA kitatyi kyādiko Nimiloda, bantu bāpimine mashinda meshileshile mwanda wa kubikala muzo wa muntu. Kwāikele imbikalo itelwa bu dictature (buludiki bwa kutādila bakwabo ne kusaka balonge enka kisaka mulopwe kete), monarchie (buludiki bwa kwipyana, muntu umo kete uludika ntanda yonso kasuku kandi), oligarchie (umbikalo uludikwa na bantu nansha na bisaka bya ba nkomonkomo), ne miswelo mikwabo mishileshile ya démocratie (umbikalo wa kinenena, ulonda kiswamutyima kya bantu). Yehova ulekele ino miswelo yonso ya maludiki. Leza byadi ye aye Nsulo mikatakata ya lupusa lonso, mu buluji kampanda, tukokeja kunena’mba i aye utudile baludiki beshileshile pa bifuko byabo bishalañane bamo ku bakwabo. (Loma 13:1) Inoko, bukomo bonso bulonga bantu mwanda wa kwiludika kebutūbulukangapo. Kekudipo muludiki nansha umo wa pano pantanda ubwenye kutūlako būmi bwa kuladila nyeke, kushikatyija kukanwa-talala, nansha boloke umbukata mwa muzo wa muntu. Pavule nyeke, ‘muntu ubikele muntu mukwabo ne kwisanshija ponka.’—Musapudi 8:9.
2 Lelo kino kiketubezemuna? Mhm! Bantu bakubulwa kubwaninina kebāpangilwepo mwanda wa kwiludika abo-bene. “Dishinda dya muntu kedidipo kwadi aye mwine, ehe; kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi.” (Yelemia 10:23) O mwanda, mu mānga yonso ya muntu, kudi enka muswelo umo wa umbikalo ubwenye kuludika bantu senene. I umbikalo’ka? I umbikalo wa kiteokrasi munshi mwa lupusa lwa Yehova. Mu Kigreke kya mu Bible, “teokrasi” kishintulula buludiki [kraʹtos] buludikwa na Leza [the·osʹ]. I umbikalo’ka mulumbuluke ukokeja kwikalako kutabuka owa uludikwa na Yehova Leza aye-mwine?—Mitoto 146:10.
3 Umbikalo wa kiteokrasi wāludikile umbula bwa kitatyi kityetye mu Edena, kufikija ne pa butomboki bwa ba Adama ne Eva bobātombokele Yehova. (Ngalwilo 3:1-6, 23) Mu kitatyi kyādiko Abalahama, bimweka bu kwādi buludiki bwa kiteokrasi mu kibundi kya Saleme, na Melekisedeka bu kitobo-mulopwe. (Ngalwilo 14:18-20; Bahebelu 7:1-3) Inoko, muzo umbajinji wāludikilwe mungya buludiki bwa kiteokrasi munshi mwa lupusa lwa Yehova Leza, wāshimikilwe mu dilungu dya Sinai mu myaka tutwa 16 K.K.K. Kyāshilwile muswelo’ka? Ne buno buludiki bwa kiteokrasi bwādi bwingila muswelo’ka?
Kubutulwa kwa Buludiki bwa Kiteokrasi
4 Mu 1513 K.K.K., Yehova wānyongolwele bene Isalela umbupika bwa bene Edipito ne konakanya bashidika ba Felo bādi bebalonda, mu Kalunga Katyila. Penepo, wākunkwija bene Isalela ku Lūlu lwa Shinai. Kitatyi kyobādi bashikete mu kitūlo mu kitako kya Lūlu lwa Shinai, Leza wēbasapwildile kupityila mudi Mosesa’mba: “Banwe umbamone byonalongele kudi bene Edipito, ne byo nemuselele bwa pa mapapa a mukebo ne kwimuleta kudi ami mwine. Ino pano nanshi shi mukōkela dyami diwi binebine ne kulama kipwano kyami, namino mukangikadila kileme kyami amiwa mwine mubukata mwa bantu bonsololo.” Bene Isalela bālondolwele’mba: “Kyonso kyanena Yehova, tukalonga’kyo.” (Divilu 19:4, 5, 8) Bāpwene kipwāno, ne buludiki bwa kiteokrasi bwashilula mu muzo wa Isalela.—Kupituluka 26:18, 19.
5 Yehova kamwekangapo kumeso a bantu, ino lelo i muswelo’ka wādi uludika bene Isalela? (Divilu 33:20) Mwanda i Yehova wādi upāna bijila ne kutonga bantu ba kuvuija mwingilo wa bu kitobo mu muzo wa Isalela. Boba bādi bakōkele ku bijila ne bādi batōta kukwatañana na mpangiko yādi iletwa na Leza, bādi bengidila Teokrate Mukatampe, Yehova. Kadi kitobo mukatampe wādi na Udima ne Tumima mwanda wa kupebwa buludiki na Yehova kitatyi kyādi kilupuka myanda mikomokomo. (Divilu 28:29, 30) Nakampata, bana-balume bakulumpe ba bwino bo bādi bemanina Yehova mu buludiki bwa kiteokrasi ne kwingidijija bijila bya Leza. Shi tubandaule nsekununi itala pa bamo-bamo ba mu bano bana-balume, tukomvwanija senene mwanda’ka bine bantu bafwaninwe kukōkela ku buludiki bwa Leza.
Lupusa Munshi mwa Buludiki bwa Kiteokrasi
6 Boba bādi bapelwe lupusa mu Isalela bādi na madyese makatampe a mu mwingilo, ino kyādi kibalomba kwikala na bukomo ne kwikala basumininwe mwanda wa kuyuka kwibeja. Bādi bafwaninwe kutá mutyima nakampata ku ntumbo ya dijina dya Yehova kupitako kulanga nansha dimo’mba myanda yabo abo-bene idi na mvubu kutabuka. Musoñanya wāsonekelwe kupityila ku bukomo bwa mushipiditu unena’mba: “Kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi” wādi mwanda wa bine ku bene Isalela ka na mokikadile bu kyabine ku bantu bakwabo bonso. Isalela wādi wendelela kumeso enka kitatyi kyādi kivuluka bakulumpe’mba Isalela i umbikalo wa kiteokrasi ne amba bādi bafwaninwe kulonga kiswamutyima kya Leza, kupitako kulonga mobasakila abo-bene. Kitatyi kityetye, kupwa kwa kushimikwa kwa muzo wa Isalela, Yefelo muko wa Mosesa wālombwele senene mwādi mufwaninwe kwikadila bakulumpe, “bana-balume babwanye biyampe, badi namino bakamwe Leza, bana-balume ba binebine, bashikilwe lupeto lwa bukondame.”—Divilu 18:21.
7 Muntu umbajinji wāingidije lupusa lukatampe mu Isalela wādi Mosesa. Wādi kimfwa kilumbuluke kya muntu waīngidije lupusa mu bulongolodi bwa kiteokrasi. Eyo, mu kyaba kimo, bukōkekōke bwandi bwa bu muntu bwasokokēle patōka. Inoko, Mosesa wādi nyeke ukulupile mudi Yehova. Kitatyi kyādi kilupulwa bipangujo byādi kebyashintulwilwe, wādi ukimba buludiki kudi Yehova. (Enzakanya na Umbadilo 15:32-36.) I muswelo’ka wēepeje Mosesa na ditompo dya kwingidija lupusa lukatampe lwādi nalo mwanda wa kwitumbija aye-mwine? Eyo, nansha byādi uludika muzo wādi na tununu twa bantu, wādi “muntu mukōkele’tu, utabukile bantu bonsololo baikele panopanshi kikōkeji.” (Umbadilo 12:3) Kādipo wisakilasakila aye-mwine bintu bilumbuluke ino wādi usaka enka ntumbo ya Leza kete. (Divilu 32:7-14) Kadi Mosesa wādi na lwitabijo lukomo. Pa kwisambila pādi kumeso kwa kwikalaye mutangidiji wa muzo, mutumibwa Polo unena’mba: “Wākankamene ne kukankamana bwa wamona aye wakubulwa kumweka.” (Bahebelu 11:27) I kimweke patōka’mba, Mosesa kādipo widilweko’mba Yehova ye wādi Muludiki wabinebine wa muzo. (Mitoto 90:1, 2) Bine, i kimfwa kilumbuluke kotudi batwe dyalelo!
8 Kitatyi kyāmwekele buledi bwa Isalela bu mwingilo mukatampe kudi Mosesa kasuku kandi, Yehova wātudile mushipiditu wandi pa bana-balume bakulumpe 70 bādi bafwaninwe kumukwashako mu butyibi pa muzo. (Umbadilo 11:16-25) Mwenda mafuku, kibundi ne kibundi kyādi kifwaninwe kwikala na bakulumpe bakyo. (Enzakanya na Kupituluka 19:12; 22:15-18; 25:7-9.) Pafwile Mosesa, Yehova wātudile Yoshua bu mutangidiji wa muzo. Tukokeja kufwatakanya’mba na ano madyese ādi nao, Yoshua wādi na mingilo mivule ya kulonga. Inoko, Yehova wāmusapwidile’mba kwādi kintu kimo kyādi kafwaninwepo kuvulaminwa: “Uno mukanda-wabijila uno’u, keukasonsolokapo ku kyakanwa kyobe, mhm, ino nanshi ukafwatakanyanga’mo dyuba ne bufuku bwine, amba utentekele kulonga mwendele byonso bilembelwemo.” (Yoshua 1:8) Jingululai kino, nansha Yoshua byādi kemulale mu mwingilo myaka 40 ne kupita, ino wādi ufwaninwe kutanga nyeke Bijila. Batwe netu, tufwaninwe kwifunda Bible ne kudisha ñeni yetu na bijila ne misoñanya ya Yehova—pakubulwa kwimanina enka pa buvule bwa myaka yetu ya mingilo nansha pa madyese mavule a mu mwingilo otudi nao.—Mitoto 119:111, 112.
9 Yoshua wādi ulondwa na mulongo wa batyibi. Ino yō, mu kyabo kitatyi, bene Isalela ‘bādi balonga enka bibi ku mpala ya Yehova.’ (Batyibi 2:11) Pamwanda utala kitatyi kyādiko batyibi, nsekununi inena’mba: “Kadi mu ao mafuku mwādi mutupu mulopwe mu Isalela, mhm; muntu yense wādi ulonga kyokya kimolokele biyampe mu meso a aye mwine.” (Batyibi 21:25) Muntu ne muntu, wādi wityibila mbila aye-mwine itala pa mwiendelejo ne pa mutōtelo, kadi mānga ilombola’mba bene Isalela bavule bātongele mbila imbi. Bāponene mu kutōta bankishi, kadi kyaba kimo, bāponene mu buñonaona bulengeja moyo. (Batyibi 19:25-30) Inoko, bakwabo nabo, bālombwele kimfwa kilumbuluke kya lwitabijo.—Bahebelu 11:32-38.
10 Umbula bwa myaka ya būmi bwa Samwele mutyibi wamfulo, Isalela wāpityile mu makambakano atala pa umbikalo. Pa kumona mwādi mwikadile mizo ya balwana nabo yādi ibajokolokele, yonso iludikwa na balopwe, bene Isalela bāmwene’mba nabo bādi bafwaninwe kwikala na mulopwe. Bāilwako’mba bādi kala na Mulopwe, amba umbikalo wabo i wa kiteokrasi. Yehova wāsapwila Samwele’mba: “Ke abe obafutululapo, ehe, ino i ami o bafutulula’mba nakebabikala bulopwe.” (1 Samwele 8:7) Kimfwa kyabo kitulombola’mba kipēlanga kujimija mumweno wetu wa myanda ya kumushipiditu ne kongolwa na ntanda itujokolokele.—Enzakanya na 1 Kodinda 2:14-16.
11 Inoko, Yehova wāitabije kyādi kilomba bene Isalela, webatongela balopwe babo babidi babajinji, Solo ne Davida. Isalela wāendelele kwikala bu umbikalo wa kiteokrasi, uludikwa na Yehova. Mwanda wa kwikivuluka, balopwe babo bonso, umo ne umo, wādi ufwaninwe kutentula aye mwine kopi wa Mukanda-wabijila ne kutangao difuku ne difuku, “amba alombolwe kwakamwa Yehova Leza wandi, ne kulama myanda yonso ya uno mukanda-wabijila ne bino bitungo bino’bi kwibilonga; amba nabya mutyima wandi keuketatwilapo pa bāna babo, mhm.” (Kupituluka 17:19, 20) Eyo, Yehova usakanga’mba boba bapelwe lupusa mu buludiki bwandi bwa kiteokrasi kebafwaninwepo kwitumbija abo-bene kadi bilongwa byabo bifwaninwe kukwatañana na Bijila byandi.
12 Mulopwe Davida wādi na lwitabijo lwapabula mudi Yehova, ne Leza wāmulaya’mba ukekalanga shandya musuku wa bulopwe ukekalako nyeke. (2 Samwele 7:16; 1 Balopwe 9:5; Mitoto 89:29) I kyendelemo kwiūla kikokeji kya kwityepeja kumeso a Yehova kyādi na Davida. Wānene’mba: “Mulopwe ukaloelwanga mu bukomo bobe abe Yehova; kadi ne mu lupandilo lobe, ē! ē! ē! ukasepelelanga pakatampe pene byamalwa!” (Mitoto 21:1) Nansha byādi bipona Davida kyaba kimo-kimo pamwanda wa bukōkekōke bwa ngitu, ino mu buludiki bwandi wādi ukulupile nyeke mu bukomo bwa Yehova, ke mu bukomo bwandipo, mhm.
Ngikadilo ne Bilongwa Byakubulwa Kukwatañana na Kiteokrasi
13 Baludiki bonso ba Isalela kebādipo pamo bwa Mosesa ne Davida. Bavule balombwele kafutululo kakatampe katala pa mpangiko ya kiteokrasi, na kwitabija mutōtelo wabubela mu Isalela. Nansha ke bamo-bamo ba mu baludiki ba kikōkeji bene, mu kitatyi kimo-kimo babudilwe kulonda buludiki bwa kiteokrasi. Mwanda uleta bulanda bininge i wa Solomoni, muntu wāpelwe tunangu tuvule ne bupeta. (1 Balopwe 4:25, 29) Ino, pakubulwa kutá mutyima ku bijila bya Yehova, wāsongele bakaji bavule ne kwitabija mutōtelo wa bankishi mu Isalela. I kimweke patōka’mba, umbikalo wa Solomoni wāsuswile bantu bininge mu myaka yandi yakumfulo.—Kupituluka 17:14-17; 1 Balopwe 11:1-8; 12:4.
14 Bantu bādi babikelwe na Lehaboma mwana Solomoni bāmulombele ēbapelejeje kiselwa kyabo kilēma. Kyaba kyakulongolola ngikadilo yobādimo na butukanye, wālombwele lupusa lwandi na bulobo—wājimija bisaka 10 mu bisaka 12. (2 Bilongwa 10:4-17) Mulopwe umbajinji wa umbikalo wa bisaka 10 byānyemene wādi Yelobohama. Mu kulonga bukomo kutyina’mba ba mu bulopwe bwandi bakajokela kudi bana babo, wātulako mutōtelo wa kyana kya ñombe. Kino kikokeja kumweka bu ditabula dya tunangu mu buludiki bwandi, ino kilombolanga patōkelela kubulwa kwa kulemeka buludiki bwa kiteokrasi. (1 Balopwe 12:26-30) Mwenda mafuku, kumfulo kwa būmi bulampe bwa mwingilo wa kikōkeji, Mulopwe Asa wālekele mitatulo isubije nsekununi imutala. Wāsuswile mupolofeta wāmuletele madingi ātambile kudi Yehova. (2 Bilongwa 16:7-11) Eyo, nansha ke banunu kebalale myaka mivule mu mwingilo bene, kitatyi kimo-kimo nabo basakanga kupebwa madingi.
Mfulo ya Buludiki bwa Kiteokrasi
15 Kitatyi kyādi Yesu Kristu pano pantanda, Isalela wākidi umbikalo wa kiteokrasi. Ino, i kya bulanda, bavule umbukata mwa bemaniji bandi kebādipo na ngikadilo ya kumushipiditu milumbuluke. Nabubine, bākomenwe kutamija butūkanye pamo na mwādi mwikadile Mosesa. Yesu wēsambile pa ngikadilo yabo ya kumushipiditu yādi myoneke’mba: “Basonkeji ne baFadiseo bashikete pa kipona kya Mosesa. I binebine kadi byobya byonso byobemusapwila’mba: Jilai byobi, mulonge byobi; nenu mulonge monka, ino kemukalonda mobalongela’bo, ke-bantu, banena’byo kadi ne kwibilonga mpika.”—Mateo 23:2, 3.
16 Kupwa kukuta Yesu ne kwenda nandi kwa Pontyusa Pilato, baludiki ba Bayuda bēlombwele bu kebādipo bakōkele nansha dimo ku buludiki bwa kiteokrasi. Pilato wābandawile mwanda wādi na Yesu ne wafula na kunena’mba Yesu kādipo na mwanda wa kutopekelwa. Kitatyi kyāalupwile Yesu panja kumeso a Bayuda, Pilato wānena’mba: “Monai bidi Mulopwe wenu!” Pānyingije Bayuda mawi na kunena’mba Yesu wādi ufwaninwe kwipaibwa, Pilato webepangula’mba: “Nemwipaile mulopwe wenu’ni a?” Bapidishitu bakatampe balondolola’mba: “Bātwe ketudipo ne mulopwe mukwabo enka Kesala.” (Yoano 19:14, 15) Bāitabije Kesala bu mulopwe, bapela Yesu, ‘wāile mu dijina dya Yehova’!—Mateo 21:9.
17 Pa kupela Yesu, Bayuda bapelele buludiki bwa kiteokrasi, mwanda ye aye wādi muntu umbajinji mu bulongolodi bwa kiteokrasi. Yesu wādi mwana mulopwe Davida wādi ufwaninwe kubikala nyeke ne nyeke. (Isaya 9:6, 7; Luka 1:33; 3:23, 31) Penepo, Isalela wakungitu waleka kwikala bu muzo wa Leza mutongwe.—Loma 9:31-33.
Buludiki Bupya bwa Kiteokrasi
18 Inoko, kwelwa kwa Isalela wakungitu na Leza keyādipo mfulo ya buludiki bwa kiteokrasi pano pantanda. Kupityila mudi Yesu Kristu, Yehova wāshimikileko buludiki bupya bwa kiteokrasi. Muzo umpya dyalelo, i kipwilo kya bakristu bashingwe-māni. (1 Petelo 2:9) Mutumibwa Polo wikitela bu ‘Isalela wa Leza,’ ne bantu bakyo i balupuke mu bantu “ba ku bisaka byonso, ne mu ndimi yonso, ne ku bantu bonso ne ba ku mizo yonso.” (Ngalatea 6:16; Kusokwelwa 5:9, 10) Nansha byobakōkele ku maludiki a bantu a matanda obashiketemo, bantu ba mu buno buludiki bupya bwa kiteokrasi bine baludikwanga na Leza. (1 Petelo 2:13, 14, 17) Kitatyi kityetye kupwa kwa kubutulwa kwa buno buludiki bupya bwa kiteokrasi, baludiki bamo-bamo ba Isalela wa kungitu, bātompele kuningila bana-babwanga baleke kukōkela ku mbila yādi ibapa Yesu. Balondolwele namani? “Mo monka mokyendele muno’mba, tukōkele kudi Leza, bantu munyuma.” (Bilongwa 5:29) Bine, uno i mumweno wa myanda mulumbuluke mukwatañane na buludiki bwa kiteokrasi!
19 Ino lelo buludiki bupya bwa kiteokrasi bwādi bwingila namani? Eyo, kwādi Mulopwe, Yesu Kristu, wādi wisambila mu dijina dya Teokrate Mukatakata, Yehova Leza. (Kolose 1:13) Nansha byādi Mulopwe momwa mūlu, wakubulwa kumweka kumeso a bantu, buludiki bwandi bwādi bwabinebine ku boba babīkelwe nandi, ne kinenwa kyandi kyādi kiludika būmi bwabo. Pamwanda utala buledi bumweka na meso, kwatongelwe bakulumpe bana-balume babwino bādi babwenye bisakibwa bya kumushipiditu. Mu Yelusalema kakibumbo ka bantu ba uno muswelo kādi kengila bu kitango kyendeji. Bantunguluji ba kino kitango bādi bakulumpe bendakana, pamo bwa Polo, Temote, ne Tetusa. Kipwilo ne kipwilo kyādi kilelelwe senene na kitango kya banunu, nansha kya bakulumpe. (Tetusa 1:5) Kitatyi kyādi kilupuka myanda mikomo, banunu bādi bepangula kitango kyendeji nansha umo wa mu batunguluji bakyo, kimfwa Polo. (Enzakanya na Bilongwa 15:2; 1 Kodinda 7:1; 8:1; 12:1.) Pakwabo kadi, umo ne umo pa kipwilo wādi ufwaninwe kulonga bukomo mwanda wa kukwatakanya buludiki bwa kiteokrasi. Umo ne umo wādi na kiselwa kumeso a Yehova, kwingidija misoñanya ya mu Bisonekwa umbūmi bwandi.—Loma 14:4, 12.
20 Polo wāletele kidyumu’mba pakafwa batumibwa, bupondo bukatandabukanga, ne kyafikidile uno muswelo. (2 Tesalonika 2:3) Mwenda mafuku, kibalwa kya boba bādi betēla bu bakristu kyākandile kufika ku tununu ne ku tutwa twa tununu. Bātulako miswelo mishileshile ya buludiki bwa kipwilo: buludi bwa bipwilo byonso na bantu pala-pala babikikwe belonda mungya bitenta (hierarchical), buludiki bwa bipwilo byonso na kitango kya bakulumpe (presbyterian), ne kipwilo ne kipwilo kīludika akyo-kine pabula (congregational). Inoko, mwiendelejo ne nkulupilo mine ya bino bipwilo bya mitōtelo kebilombolangapo’mba balondanga buludiki bwa Yehova. Kebilemekelepo buludiki bwa kiteokrasi.
21 Umbula bwa kino kitatyi kya mfulo kya ino ngikadilo ya bintu, kwādi kufwaninwe kwikala kushiyañana kukatampe pabukata bwa bakristu babine na bakristu babubela. (Mateo 13:37-43) Kino kyāfikidile mu 1919, mwaka wapabula mu mānga ya kiteokrasi. Mu kine kitatyi’kya, bupolofeto bwa ntumbo budi mu Isaya 66:8 bwāfikidile: “Lelo wamwene bino bintu bino’bi bidi namino’bi i ani? Lelo ntanda ikabutulwe mu difuku dimo dyonka, a? Lelo muzo ukabutulwe panopano ponka?” Eyo! Kino kyo kyādi kilondololwa ku bino bipangujo. Mu 1919, kipwilo kya bwine-kristu kyālupukile monka, pamo bwa “muzo” wapabula. “Ntanda” ya kiteokrasi yābutwilwe pamo’ka na ayo yabutwilwe mu difuku dimo dyonka! Umbula bwa kitatyi kya mafuku amfulo, bulongolodi bwa uno muzo mupya bwālemunwinwe senene mwanda wa bwikale kukwatañana senene na bobwa bwādiko mu myaka katwa imbajinji. (Isaya 60:17) Inoko, bwādi nyeke buludiki bwa kiteokrasi. Mu mwiendelejo ne mu nkulupilo, bwādi bulombola nyeke buleme butala pa bijila bya Leza ne misoñanya ya mu Bisonekwa byandi byālembelwe kupityila ku bukomo bwa mushipiditu. Ne kyādi kikokele nyeke munshi mwa buludiki bwa Yesu Kristu, Mulopwe mubikikwe.—Mitoto 45:17; 72:1, 2.
22 Lelo nobe wilungile ku buludiki bwa kiteokrasi? Lelo wimupebwemo lupusa kampanda? Shi i amo, lelo uyukile buluji bwa kwingila mungya buludiki bwa kiteokrasi? Lelo uyukile makinga a kwepuka? Bino bipangujo bibidi byamfulo, bikabandaulwa mu kishinte kilondako kino.
[Bipangujo]
1, 2. (a) Mwanda’ka bukomo bulonga bantu mwanda wa kubikala kebutūbulukangapo? (b) I muswelo’ka umo onka wa umbikalo ubwenye kuludika senene?
3. I bimfwa’ka bimo-bimo byakala bya buludiki bwa kiteokrasi byādiko pano pantanda?
4. I muswelo’ka wāshimikilwe buludiki bwa kiteokrasi na Yehova mu muzo wa Isalela?
5. Yehova wādi ubīkele mu Isalela mu muswelo’ka?
6. Mwanda’ka kyādi kikomene bantu kwingidija lupusa mu umbikalo wa kiteokrasi, ne i bantu ba muswelo’ka bādi basakibwa mwanda wa kuvuija kino kiselwa?
7. I muswelo’ka wāikele Mosesa bu kimfwa kilumbuluke mu boba bāingidije lupusa munshi mwa buludiki bwa Yehova Leza?
8. I mbila’ka yāpelwe Yoshua na Yehova ne yādi na mvubu’ka?
9. I kika kyāfikile mu Isalela mu kitatyi kya batyibi?
10. Umbikalo wāalamukine muswelo’ka mu kitatyi kya Samwele, ne i kika kyebāfikije ku kino?
11. (a) Nansha byokwādi kwalamuka mu umbikalo, mwanda’ka tukokeja kunena’mba Isalela wādi nyeke bu buludiki bwa kiteokrasi mu kitatyi kya balopwe? (b) I mbila’ka yāpelwe balopwe ba Isalela na Yehova, ne yādi na kitungo’ka?
12. Mulopwe Davida wāshile nsekununi’ka itala pa kikokeji?
13, 14. I bilongwa’ka bimo-bimo byakubulwa kukwatañana na kiteokrasi byālongele baludiki bālondele kunyuma kwa Davida?
15. Kitatyi kyādi Yesu pano pantanda, bakulumpe ba Bayuda kebābwenyepo kwingidija lupusa lwa kiteokrasi muswelo’ka?
16. Bayuda ba mu myaka katwa imbajinji bālombwele muswelo’ka’mba kebādipo balemeka buludiki bwa kiteokrasi?
17. Mwanda’ka Isalela wakungitu wālekele kwikala bu muzo wa kiteokrasi?
18. I buludiki’ka bupya bwa kiteokrasi bwābutwilwe mu myaka katwa imbajinji?
19. Kipwilo kya mu myaka katwa imbajinji kyādi kitelwa bu buludiki bwa kiteokrasi mu buluji’ka?
20. I kika kyotukokeja kunena pamwanda utala buludiki bwa kiteokrasi kitatyi kyāfwile batumibwa?
21, 22. (a) I muswelo’ka wājokeje Yehova buludiki bwa kiteokrasi mu kitatyi kyamfulo? (b) I bipangujo’ka bitala pa buludiki bwa kiteokrasi bikalondololwa mu kishinte kilondako?
[Bilembwa bya pa Bifwatulo]
Kumeso a Pontyusa Pilato, baludiki ba Bayuda bayukenye’mba Kesala ye wādi mulopwe wabo kulekako Mulopwe wātongelwe na Yehova mungya buludiki bwa kiteokrasi
Lelo Ukokeja Kushintulula?
◻ Teokrasi i kika?
◻ Mwanda’ka tukokeja kunena’mba Isalela wādi umbikalo wa kiteokrasi?
◻ I mpangiko’ka yākwetwe na Yehova mwanda wa kuvuluja balopwe’mba Isalela wādi buludiki bwa kiteokrasi?
◻ Mwanda’ka tukokeja kunena’mba kipwilo kya bakristu bwādi buludiki bwa kiteokrasi, ne kyādi kilongololwe muswelo’ka?
◻ I bulongolodi’ka bwa kiteokrasi bwāshimikilwe mu kino kyetu kitatyi?