Twiendejei pamo bwa bantu bafundijibwe na Leza
“Iyai tukande ku lūlu lwa Yehova . . ., uketulombola ku mashinda andi, tukanange mu tushinda twandi.”—MIKA 4:2.
MIKA mupolofeto wa Leza, wātobele butobo’mba mu “mafuku a kumfulo,” mu kino kyetu kitatyi, bantu bavule bakakimbanga Leza na bupyasakane, mwanda wa kumutōta. Bakekankamikanga bamo ku bakwabo na kunena’mba: “Iyai tukande ku lūlu lwa Yehova . . , kadi uketulombola ku mashinda andi, tukanange mu tushinda twandi.”—Mika 4:1, 2.
2 Bwifundi bwetu bwa 2 Temote 3:1-5 bukokeja kwitukwasha tumone bipá bikalupuka ku kufundijibwa na Leza mu “mafuku a kumfulo.” Mu kishinte kyabadikile, twashilwile kwisambila pa kamweno katambulanga boba batēle mutyima ku kidyumu kya Polo kyakuleka ‘kwisanswa abo bene.’ Polo ubwejako’mba mu kino kyetu kitatyi bantu bakekala monka ‘kusanswa bupeta.’
3 Kekisakilwapo enka kwikala na dipolome dya ku ma nivelesite dya mu bwifundi bwa mānga mwanda wa kuyuka’mba bino binenwa bisambilanga pa kino kyetu kitatyi. Lelo kwāikele kwivwana’mba baludiki bemanine myanda ya lupeto nansha bansunga bakatakata beuninganga bininge amba ma miliyo a falanga yobatambulanga ku mwaka ne mwaka i matyetye? Bano bantu basenswe lupeto basakilangako nyeke lukwabo, nansha na kwingidija miswelo ijilula bijila. Binenwa bya Polo bisambilanga ne pa bantu bavule dyalelo bakubulwa bupeta, ino ba lwīso ne bakubulwa kusangela byobadi nabyo. Pakwabo, padi uyukile bantu bavule badi uno muswelo mu kyenu kipindi.
4 Lelo Polo wādi wisambila enka pa mwikadilo wa muntu keukokejika kwalamunwa? Keamopo, Musonekeji wa Bible, wālombwele buno bubinebine tamba kitatyi kyakala’mba: “Kusanswa kwa lupeto kyo kitako kya bubi bonso [bwa] miswelo ne miswelo; mo mudi kongwelwa bamobamo ku lwitabijo pa kupyasakena monka, abapu kwitapatapa ku misongo ya ntanda ne ntanda.” Tubajingulula’mba Leza kanenenepo’mba, “lupeto kyo kitako kya bubi bonso.” Unena’mba i “kusanswa kwa lupeto.”—1 Temote 6:10.
5 Binenwa bya Polo bidi na mvubu mwanda bilombola’mba bakristu bamo-bamo bādi balumbuluke mu kitatyi kya myaka katwa imbajinji, bādi bampeta mu ino ngikadilo imbi ya bintu, pakwabo bebupyēne nansha bebutāmbwile kupityila ku mingilo yabo. (1 Temote 6:17) I kimweke’mba nansha shi tudi mu ngikadilo ya muswelo’ka ikokeja kwituletela bupeta, Bible witudyumuna twiepeje na kyaka kyakwikala bu bantu basenswe lupeto. Lelo Bible witupanga madingi makwabo atala pa muswelo wa kwepuka dino dikinga dibi disambakene konso konso? Eyo, wikilonganga, kimfwa, mu Busapudi bwa Yesu pa Lūlu. Tunangu twa uno musapu tuyukene kujokoloka ntanda yonso. Tutalei kimfwa kyānene Yesu mu Mateo 6:26-33.
6 Kukwatañana na Luka 12:15-21, Yesu wēsambile pa mpeta umo wādi utompa kufwatakanya kuvudija bupeta ino wājimija būmi bwandi mukitulumukila. I kika kyādi kisaka kunena Yesu? Wānene’mba: “Mwikale kudyumuka makomwameso, mwanda muya wa muntu keudipo mu bungi bwa lupeto lwapetele, mhm.” Kupwa kwa kuleta ano madingi, Bible utopeka bunkope ne ukankamika mvubu ya mwingilo wakubulwa budimbidimbi. (1 Tesalonika 4:11, 12) Bamo-bamo bakokeja kunena’mba buno bufundiji kebufwaninwepo mu kino kyetu kitatyi—inoko bulondwanga senene ne budi na bubinga.
Kufundijibwa ne Kumwenamo Kamweno
7 Mu mizo mivule, ukokeja kutanamo bimfwa bya bana-balume ne bana-bakaji ba mu milongo yonso ya bantu badi na lupeto luvule bengidijanga misoñanya ya Leza itala pa lupeto. Bamwenangamo abo bene pamo ne bisaka byabo, nansha ke bajentaila bekimonanga. Kimfwa, mu dibuku Bitango bya Ki-kristu mu Ntanda ya Amerika mu Kino Kyetu Kitatyi (Angele), dyālupwilwe na nivelesité ya Princeton, mwifundi umo wa mānga ya nkulupilo ya bantu wāsonekele’mba: “Mu mikanda ya [ba Tumoni] mu bishinte byobapityijanga mu Njibo ya Bulopwe, bebavulujangamo’mba būmi bwabo kebwimaninepo enka pa kwikala na myotoka mipya, bivwalwa byalupoto lupitepite, nansha būmi bulumbuluke pamwanda wa bitenta byabo. Mu muswelo umo onka, Kamoni ufwaninwe kwingila biyampe umbula bwa kitatyi kya mingilo kimutungilwe na mukulumpe wandi wa kaji ne [kafwaninwepo] kwikala na budimbidimbi . . . Ino ngikadila ikokeja kukwasha nansha ke muntu wakubulwa bwino buvule ekale ke muntu wa mvubu pa kaji, ne ba Tumoni bamo-bamo ba mu kibundi kya Philadelphie wa Kungala [Amerika] bāpelwe bitenta bikatampe mu kaji.” I kimweke patoka’mba bantu betabija bufundiji butamba kudi Leza kupityila ku Kinenwa kyandi badyumunwanga ku ngikadila iletela bantu masusu mu ino ngikadilo yotudimo. Bimfwa byabo bilombola’mba bufundiji bwa Bible butwalanga kulumbuluke, ku būmi bwa nsangaji.
8 Tukwatañanyei ino myanda isatu ilondako itelele Polo. Mu mafuku a kumfulo, bantu bakekalanga “ba bikandangobo, ne bakapuni ka kwitatula, ne babutukani.” Ino ngikadila isatu keiifwenepo, inoko yonso itela mitatulo. Ngikadila imbajinji i “bikandangobo.” Dibuku dishintulula bishima dinena’mba kishima kya pa kitako kya mu Kigreke kingidijibwe kishintulula: “‘Muntu wifwatakenya myanda yakadipo nayo,’ nansha ‘witungila myanda yakakokejapo kulonga.’” Ukokeja kujingulula mwanda’ka babandaudi bamo-bamo ba Bible bengidijanga kishima “kwitumbija.” Kishima kilondako i “bakapuni ka kwitatula,” pabutepabute kishintulula “kwimona bu utabukile bakwabo.” Kishima kyamfulo i “babutukani.” Bantu bakwabo bakokeja kulanga’mba babutukani i boba besambila bibi padi Leza, inoko kukwatañana na kishima kya pakitako i kutentekelapo ne mutonko, kafutululo nansha mwisambilo wa kibengo ku bantu. Butukani bwisambilapo Polo i bwa kutuka Leza nansha muntu.
9 Lelo ukeivwana namani shi wimujokolokwe na bantu badi na ngikadila isambilapo Polo, shi i balunda nobe ba mu kaji, ba kumasomo, nansha bana benu? Lelo kikapeleja būmi bobe? Bantu badi uno muswelo bakambakanyanga būmi bobe mwanda wa umone kino kyetu kitatyi wi kikomo bininge? Kinenwa kya Leza kitufundijanga kwepuka ino ngikadila, na kwitupa bufundiji kimfwa na budi mu 1 Kodinda 4:7; Kolose 3:12, 13; ne Efisesa 4:29.
10 Nansha shi bakristu i bantu bakubulwa kubwaninina, shi bengidije buno bufundiji bulumbuluke, bukebakwasha bininge mu ino myaka ya malwa. Zyulunale umo wa bene Italie (La Civiltà Cattolica) unena’mba buluji buno bwa kwilundilako kwa ba Tumoni twa Yehova “i mwanda bulongolodi bupanga bantu babo bumuntu bukomo ne bulumbuluke.” Ino lelo na kutela “bumuntu bukomo ne bulumbuluke.” uno mulembi wānene’mba i ‘bikandangobo, kapuni ka kwitatula ne butukani’? Keamopo, uno zyulunale wa ba Jesuite wānene’mba bulongolodi “bupanga bantu babo bumuntu bukomo ne bulumbuluke, ne i kifuko kobatundailwanga na kyanga ne mushipiditu wa bu bana-nabana ne wa bumo.” Lelo kekimwekepo’mba myanda ifundanga ba Tumoni ibakwashanga?
Bufundiji Buleta Kamweno mu Kisaka
11 Tukokeja kubungila pamo myanda iná ilondako, iifwene bityetye. Polo wātobele butobo’mba mu mafuku a kumfulo, bavule bakekalanga “bampikwa kukōkela bakwibabutula, ne kufwija kwine mpika, ne bampikwa bu-ujila, ne bampikwa lusa lwa bu-butule.” Uyukile’mba bubi bubidi mu buno butelelwe—kufwija kwine mpika ne bampikwa bu-ujila—ibutandabuke konso konso. Tukokeja kumona mwanda’ka Polo webutula pabukata bwa kubulwa “kukōkela ba kwibabutula” ne kubulwa “lusa lwa bu-butule.” Ino myanda iná yendelanga pamo.
12 Ino, muntu yense uyukile kubandaula myanda, nkasampe nansha mutame uketabija’mba kubulwa kulemeka bambutwile ikutandabuke bininge, ne kwendanga kubipilako kupita. Bambutwile bavule batompolanga’mba banuke kebadipo na kufwijako pamwanda wa bintu byonso byobebalongelanga. Bankasampe bavule banenanga’mba bambutwile babo kebebatelepo mutyima (nansha kutá mutyima ku kisaka kyabo) ino baputuminanga enka mu mingilo yabo, ku kwisangaja nansha ku bumuntu bwabo. Kupitako kukimba shi kilubo i kya ani, tutalei bipá bilupukako. Kitatyi kivule, kubulwa kwa kumvwañana umbukata mwa bantu kebatame ne bankasampe, kufikijanga bankasampe ku kwitudilako misoñanya ya abo bene ya mwikadilo mulumbuluke nansha wamunyanji. I bipá’ka bilupukangako? Kuletanga kibalwa kikatampe kya bankasampe bemita, bapulumuna memi, ne badi na mbá itamba ku buladi. Nakampata, kubulwa kisanso kya bubutule mu kisaka kuletanga bikandangobo. Padi uyukile bimfwa bimo-bimo bya mu kyenu kipindi bilombola’mba kisanso kya bubutule kekijimine.
13 Kino kilombola mwanda’ka bantu bendelelanga na kulwa na bantu bobadi nabo musuku umo, kisaka kimo, ludimi nansha kibundi kimo. Inoko, lama muñeni yobe’mba ketutelelepo ino myanda mwanda wa kwisambila pa myanda imbi idi mu būmi dyalelo. Milangwe yetu ibidi ya mvubu i ino: Lelo bufundiji bwa Bible bukokeja kwitukwasha twiepeje na bino bilubo bitelele Polo, ne lelo tukokeja kumwena kamweno mu kwingidija bufundiji bwa Bible mu būmi bwetu? Ka na mwikilombwela bubandaudi bwa ino myanda iná itelelwe na Polo, tukokeja kulondolola’mba i amo.
14 Bine, kino i kya bine: Kekudipo bufundiji nansha bumo bupityile bwa Bible mu kulupula būmi bwa kisaka bwa nsangaji ne bulumbuluke. Kyo kilombola madingi apēla adimo akokeja kwepuja bikambija mu kisaka ne kuleta nsangaji. Nansha byokudi bisonekwa bikwabo bivule bilumbuluke bikokeja kwingidija balume, bakaji ne bana, ino Kolose 3:18-21 wikilombolanga biyampe. Buno bufundiji bwingidijibwanga mu kino kyetu kitatyi. I kyabine, nansha ke mu bisaka bya bakristu babine, mwikalanga bitatyi bikomokomo ne bikambija. Ino, bipá bilupulwa bilombola’mba Bible uletanga bukwashi bwabinebine ku bisaka.
15 Umbula bwa mwaka umo ne kipindi, mwana-mukaji umo mwifundi wañeni wa ku nivelesité ya Lethbridge mu Kanada, wēfundile mwikadilo wa būmi bwa bantu ba mu Zambia. Wāfudile na kunena’mba: “Ba Tumoni twa Yehova babwanyanga kulama busongi bwabo senene kupitako bantu ba mu bitango bikwabo. . . . Bubinga bwabo i bipá bilupuka ku kwalamuka kwa kipwano kidi pabukata bwa ba mulume ne mukaji mu būmi bwabo bupya bwakubulwa lūma, balonganga bukomo bwakwikwasha na kuyuka’mba bakeshintulwila kumeso a muludiki mupya, Leza. . . . Ba sha-bana Tumoni twa Yehova bafundijibwanga muswelo wa kwikala batame muñeni mwanda wa kwingidija lupusa lwabo pamwanda wa kamweno ka bakaji ne bana babo. . . . Ba mulume ne mukaji bakankamikwanga kwikala bakubulwa budimbidimbi . . . Kino kyo kisakibwa kibajinji mwanda wa kwikala na busongi bulamankane pototo.”
16 Buno bwifundi bwādi bwimanine pa bimfwa bivule byabine byobāmwene. Kimfwa, uno mwifundi unena’mba kushiyañana na kibidiji kya bantu, “ba sha-bana ba Tumoni twa Yehova, pavule bakwashanga babo bakaji ku madimi, ke enkapo kitatyi kya kusengela, mhm, ino ne kitatyi kya kukuna ne kwangula.” Buno bukamoni bulombola’mba bimfwa bivule kujokoloka ntanda yonso bilombolanga’mba bufundiji bwa Bible butenekanga būmi bwa bantu.
17 Kishinte kyabadikile, kyesambile pa myanda yālembelwe mu Zyulunale wa Bwifundi bwa Ñeni Butala pa Mitōtelo (Angele). Mu 1991, mu uno zyulunale mwādi kishinte kyādi na mutwe wa mwanda unena’mba: “Bupyāne bwa mu bipwilo ne buladi kumeso kwa busongi: Bukamoni Butamba ku Bansongwalume ne Bansongwakaji ba mu Kibundi.” Padi uyukile kala’mba kwilala kumeso kwa busongi i mwanda usambakene konso konso. Bavule bepānanga ku kilokoloko kya busekese abo bakidi banuke, kadi bansongwanzele, bavule badi na ba abala bavule. Lelo bufundiji bwa Bible bukokeja kwalamuna uno mwanda utandabukile kujokoloka ntanda yonso?
18 Badimu basatu ba ku ma nivelesite meshīle, bābandawile uno mwanda, bādi balanga’mba ‘bansongwanzele ne bankasampe batamijibwe mu bibidiji bya ki-kristu bya pakala, kebepānangapo nakampata ku buladi kumeso kwa busongi.’ Ino i kika kyobāmwene? Pabukata bwa bantu 100, 70 ne 82 bādi kala kebalonge busekese kumeso kwa busongi. Ku bamo-bamo, “mfundijo ya kishīla yobapyēne ku kine-mishioni [yātyepēje] kibalwa kya busekese kumeso kwa busongi, ino ku ‘bansongwanzele kekyādipo uno muswelo.’” Bano babandaudi bēsambile ne pa bankasampe bamo-bamo batamba mu bisaka bimweka bu bya bakristu, bājingulwele’mba “badi bepēne ku busekese bininge kumeso kwa busongi, kutabuka boba bātamine mu Bipwilo bikatampe bya Kine Mishioni.”—Basendamije uno mulongo i batwe.
19 Bano badimu bātene myanda mishīle ku bankasampe ba Tumoni twa Yehova bādi mu kine “kibumbo’kya ino beshīle bininge na bakwabo.” Mwanda waka? “Kwipāna kwabo ne mwikadilo wabo na bantu mungya myanda yobayukile, yobakulupīle, ne yobengidijanga . . . bibatakikanga balamate bininge ku misoñanya ya lwitabijo.” Bābwejejeko’mba: “Ba Tumoni bansongwalume, bansongwakaji ne bankasampe, bebasakilanga kwingila mwingilo wa bu basapudi ba myanda ya Leza.
20 Shi ke pano, bufundiji bwa Bible budi na kamweno ku ba Tumoni twa Yehova, bwibakwashanga bepuke busekese. Bakingwanga ku misongo itamba ku busekese, imo-imo keikokejika kundapwa ne mikwabo ipaya bantu. Kokunena’mba kebakankamikangapo kupulumuna memi, Bible ufundijanga’mba kidi pamo bwa kwipaya muntu. Kishintulula monka’mba bansongwalume ne bansongwakaji bakokeja kusonga nansha kusongwa na mutyima wa munda-munda utoka tōo. Kino kilombola’mba busongi bushimikilwe pa kyalwilo kikomo pototo. Buno bo bufundiji bukokeja kwitukwasha tukomene bikambija, twikale na butuntulu bwa ngitu ne na nsangaji.
Bufundiji Bulumbuluke
21 Pano tujokele ku 2 Temote 3:3, 4, ne tujingulule myanda mikwabo inena Polo’mba ikaletelanga bantu bavule masusu mu kino kyetu kitatyi—ino ke bonso po: “[Bantu bakekala] bakubulwa kanye kulekelela bakwabo myanda, ne babepabepa bubela, ne bakubulwa kwifula, ne babukalabale bwa malwa, ne bampikwa kusanswa būmuntu. Ne banzazangi, ne ba lupata lubilubi, ne bakwitatula; bakusanswa byamazua pakatampe kudi Leza mpika.” I kyabine kashaa! Inoko bufundiji bwa Bible bukokeja kwitukinga ne kwitupa muswelo wa kukomena bino bikambija ne kwiendeja senene.
22 Mutumibwa Polo ufudija mulongo wa myanda yātelele na musoñanya ukankamika. Waalamuna mwanda wamfulo ke mbila ya Leza ikokeja monka kwituletela kamweno kakubulwa mikalo. Polo unena’mba “kwidingakanya bu-bwine Leza e ko kwabo, ino bukomo bwa bu-bwine Leza bafutulwile’bo; vundamina bene bano’ba badi namino.” Vuluka kibalwa kikatampe kya bansongwanzele ne bankasampe 70 nansha 82 pakatwa ba mu bipwilo bimo-bimo bādi bepēne ku kusambakena pamo kumeso kwa busongi. Nansha shi ngikadilo yamunyanji ya bano bankasampe betela bu bakristu yādi enka mityetye, lelo kekilombolapo’mba mutōtelo wabo kewingidijangapo lupusa mobadi? Lelo mfundijo ya bipwilo i myalamune milongelo ya bantu mu myanda ya busunga, kulemeka balupusa, nansha bantu bobabutulwa nabo?
23 Binenwa bya Polo bilombola’mba tufwaninwe kwingidija myanda yotwifunda mu Kinenwa kya Leza, kutōta Leza mu muswelo ulombola lupusa lwabinebine lwa bwine-kristu. Pamwanda utala boba kebalombolanga lupusa lutamba ku bufundiji bwabo, Polo witusapwila’mba: “Vundamina bene bano’ba badi namino.” Ino i mbila ya patokelela, ikokeja kwituletela kamweno kabinebine.
24 Kamweno’ka? Eyo, mukanda wamfulo wa Bible witulombola mwana-mukaji wa kyelekejo, wabwitwa, utelwa bu Babiloni Mukatakata. Bukamoni bulombola’mba Babiloni Mukatakata i umbikalo wa mitōtelo yabubela kujokoloka ntanda yonso, wābandawilwe na Yehova ne wāelelwe. Ino, ketufwaninwepo kwikala umbukata mwa boba belelwe na Yehova. Kusokwelwa 18:4 witusoñanya’mba; “Bānwe bantu bami mulupukeimo mwanda wa kunena’mba mwakeābila nandi myanda, kadi amba mwakatambula ku mpupo yandi.” Lelo Polo nandi ketulombolangapo kuvundamina “bene bano’ba badi namino”? Shi tukokele ku ino mbila, i muswelo mukwabo otukokeja kumwena kamweno mu bufundiji bwa Leza.
25 Panopano ponka, Leza uketweja mu myanda ya bantu. Ukatalulanga mutōtelo onso wabubela ne bisheleko bya ino ngikadilo imbi ya bintu. Ikekalanga nsulo ya nsangaji, ka na mwikinenena Kusokwelwa 19:1, 2. Boba baketabija ne bakalonda bufundiji bwa Leza pano pantanda, bakapebwanga muswelo wa kwendelela na kulonda bufundiji bwandi kitatyi kikafula bikambija bya kino kitatyi kya malwa.—Kusokwelwa 21:3, 4.
26 Kwikala na būmi mu paladisa ukajokejibwa pano pantanda kikekalanga kilumbuluke kashaa. Leza ulaile’mba kikokejika, ne tukokeja kumukulupila na mutyima umo. Witupanga buluji buvule bwa kwitabija ne kulonda bufundiji bwandi bwa kamweno bukwasha. Kitatyi’ka? Tulondei bufundiji bwandi tamba’nka pano mu ino myaka ya malwa kufika ne mu paladisa yetulaile.—Mika 4:3, 4.
[Bipangujo]
1. Kukwatañana na Mika, i kika kikalonga Leza ku bantu bandi mu mafuku a kumfulo?
2, 3. Butobo bwa Polo bunena’mba bantu bakasanswanga lupeto bufikidilanga muswelo’ka mu kino kyetu kitatyi?
4-6. Bible ukwashanga bakristu muswelo’ka mwanda wa baleke kusanswa lupeto?
7. I buluji’ka botudi nabo bulombola’mba tukokeja kubwanya kwingidija madingi a Bible atala pa bupeta?
8. I muswelo’ka ukwatañene ‘babikandangobo,’ “bakapuni, ka kwitatula,” ne “babutukani,” kadi bino bishima bisatu bidi na shintulwilo’ka?
9. Kupitako kwikala na ngikadila itandabukile dyalelo, Bible ukankamikanga bantu batamije ngikadila ya muswelo’ka?
10. I kika kilombola’mba bantu ba Yehova bamwenanga kamweno mu kwitabija bufundiji bwa Bible?
11, 12. I muswelo’ka wālombwele Polo nabubinebine ngikadila yādi ifwaninwe kwikala mu bisaka bivule?
13, 14. (a) Pa kumona mwenda monakena bisaka bivule, mwanda’ka tufwaninwe kutá mutyima ku Bible? (b) I madingi’ka a tunangu apāna Leza atala pa bisaka?
15, 16. I kika kyāsokwele mwana-mukaji umo wākefundile myanda itala bisaka ku ba Tumoni twa Yehova mu Zambia?
17, 18. I mwanda’ka utulumukwa wāmwenwe mu bwifundi bwa bipwilo bya kishīla pamwanda utala kwenda busekese kumeso kwa busongi?
19, 20. Bufundiji bwa Leza bukinganga ne kukwasha bankasampe bavule Tumoni twa Yehova muswelo’ka?
21. I mwanda’ka wātobele Polo nabubinebine utala pa kino kyetu kitatyi?
22, 23. Polo wāfudije mulongo wa myanda yādi utela na kidyumu’ka kikankamika ne mwanda’ka kidi na mvubu?
24. Musoñanya udi mu Kusokwelwa shapitra 18 ukwatañene na madingi a Polo muswelo’ka?
25, 26. I myanda’ka itengele boba betabije ne bengidija tamba pano bufundiji butamba kudi Yehova Leza?
[Bilembwa bya pa Bifwatulo]
Ba Tumoni twa Yehova bamwenanga kamweno mu bufundiji bwa Yehova mu kipwilo ne kunjibo
Myanda ya Kulangulukapo
◻ Ba Tumoni twa Yehova bamwenanga kamweno muswelo’ka mu madingi andi atala pa bupeta?
◻ Zyulunale wa bene Jesuite wālombwele bukamoni’ka pa bipá bilumbuluke bilupula bengidi ba Leza mu kwingidija Kinenwa kyandi?
◻ Bwifundi bwālongelwe mu Zambia bwālombwele kamweno’ka kadi na bisaka bingidijanga bufundiji bwa Leza?
◻ Bankasampe bakingwanga muswelo’ka na bufundiji bwa Leza?
[Kapango]
I LUPOTO’KA LUKAFUTWA!
“Bankasampe betulanga mu kyaka kikatampe kya kusambukilwa na SIDA mwanda basakanga kutompa ku busekese, ne ku dyamba, kwitula mu kyaka ne kwiendeja umbūmi pakubulwa kubangako, mwanda bemonanga bu kebakafwangapo ne kulemaka balupusa kwine mpika.” Yo myanda yānenwe ku kitango kyādi kibandaula ngikadila ya bankasampe ne lubá lwa SIDA.—New York Daily News wa mu dyayenga, 7 Kweji 3, 1993.
“Majina a bansongwakaji bepāna bininge ku busekese ekalanga ‘mabajinji’ kulupulwa ku mulongo wa bantu bafwa na kipupo kya SIDA, ino i myanda yāsokwelwe mu bubandaudi bwālongelwe na Kitango kya Bumo bwa Mizo mu Bulaya, mu Afrika ne mu Azia wa Kunshi.”—The New York Times wa mu kitano, 30 kweji 7, 1993.