Myaka—Twālongele bukomo bwakubulwa mvubu
“BATWE BANTU BEMANINE KITANGO KYA BUMO BWA MIZO TWĀDI BASUMININWE kukūla na bubinga bonso nkongo mivule ku bimpengele bya divita dyālwilwe misunsa ibidi mituntulu, dyāletēle muzo wa muntu bulanda bukatampe boketukokeja ne kusekununa kwine mu kino kyetu kitatyi, ne kujokeja kikulupiji kya mbila ipa bantu bubinga ne mvubu ibafwaninwe, kulombola kubulwa kwishīla kwa mwana-mulume na mwana-mukaji ne kubulwa kukalañanya mizo amba yoi yo mikatampe yoya yo mityetye, . . . ”—Binenwa bya ngalwilo bya mukanda wa mbila ya Kitango kya Bumo bwa Mizo.
MAFUKU 24 kweji 10, 1995, Kitango kya Bumo bwa Mizo kyābwenye myaka 50. Bantu bonso ba mu matanda 185 bemanine kino kitango bāleteleko milangwe yabo mwanda wa kutulako misoñanya ne bitungo bilombwelwe mu mukanda wa kipwano: Kutulako ndoe ne mutyima-ntenke mu mizo yonso ya bantu; kufundula bilongwa bya bukalabale bivutakanya ndoe pano pantanda; kukankamika bulunda umbukata mwa bantu ba mizo mishīleshīle, kulama bwanapabo bufwaninwe kwikala na bantu bonso pakubulwa kwisañuna pamwanda wa lukoba, nansha’mba au i mwana-mukaji au i mwana-mulume, ludimi, nansha mutōtelo, ne mizo yonso ikale kwingila umbumo mwanda wa kupwija bikambija bitala pa lupeto, pa muswelo wa kushikatyila pamo na bantu, ne pa makambakano atamba ku bibidiji bya kishīla.
Umbula bwa myaka 50, bulongolodi bwa O.N.U. bwālongele bukomo bukatampe mwanda wa kutulako ndoe ne mutyima-nteke pano pantanda. Twitabije’mba, padi ino mpangiko ikakwasha mwanda wa kwepuka divita dyabusatu dya ntanda yonso, ne konakanibwa kwa būmi bwa bantu mu mitamba yonso na kwingidija mabombe nuklere kekukilongekangapo kadi. Kitango kya Bumo bwa Mizo kyāpene bidibwa ne malawa ku midiyo ya bana. Kyākweshe mwanda wa kutulako misoñanya milumbuluke itala pa bukomo bwa ngitu mu matanda mavule, na kutulako bintu bikwabo, kimfwa mema akubulwa busala, ne kukinga bantu ku misongo mikomo ileta kyaka. Midiyo ya bantu banyemena mu matanda a bweni bapebwa bukwashi, bidibwa ne bivwalwa.
Mwanda wa kwibafwijako pamwanda wa bintu byobālongele, Kitango kya Bumo bwa Mizo kyāpadilwe mpalo misunsa itano pamwanda wa mwingilo wakyo wa kutulako ndoe. Ino nabubine, kufika ne dyalelo, ketushiketepo ku matwi talala pakubulwa divita pano pantanda.
Ndoe ne Mutyima-nteke—Bitungo Bikomo Kufikapo
Kupwa kwa kulonga bukomo umbula bwa myaka 50, ne dyalelo dino, ndoe ne mutyima-ntenke i bitungo bikomo kufikapo. Muludiki-wantanda ya Amerika wayukije kufitwa mutyima kwandi mu myanda yanene ku Kitango Kikatampe kya O.N.U. kyalongelwe mu mafuku a kunyuma’a amba: “Kino kyetu kitatyi i kiyule lukulupilo, ngikadilo mifwaninwe, ne bubinga, kadi i kitatyi kya bonakani bukatampe ne kubulwa kikulupiji.”
Julunale umo The New York Times wājingulwile’mba: “Byenda bifula mwaka wa 1994, kubwipi kwa mavita 150 nansha ñuma ya munshi-munshi ikyendelela, kadi mufwa binunu bya bantu—malapolo mavule alombola’mba nakampata mufwa bantu babitupu bavule kupitako bashidika—ne tutwa twa tununu twa bantu banyemena mu matanda a bwenyi.” Bilo bya Kitango kya Bumo bwa Mizo Biyukijanga Myanda ku Bantu bilombola’mba tamba mu 1945 kekufwe midiyo 20 ya bantu ne kupita mu bulwi bulwibwa na mata. Madeleine Albright, Mukendi wimanine Kitango kya Bumo bwa Mizo mu Amerika, wānene’mba “bulwi bwa bantu ba ntanda imo bo kebulenga kavutakanya kupita.” Kulubila bantu, bulemantu ne kwisañuna yo myanda ilupulwa mu majulunale difuku ne difuku. Matanda mavule atyumwina myanda mu manwi bitupu kekudipo ne kyabulunda kine.
Mukelenge David Hannay mukendi utuminwe na Angeletele ku Kitango kya Bumo bwa Mizo witabija’mba “tamba mu myaka ya 1945 kufika mu myaka ya 1980 Kitango kya Bumo bwa Mizo kyādi kubwipi na kupona kwabinebine.” Musoneki mukatampe wa Kitango kya Bumo bwa Mizo, Boutros Boutros-Ghali, wātompwele’mba bantu ba mu Amerika benda batamija buñumauma ne bukōke pamwanda utala mingilo ya kutulako ndoe ilongibwa. Ufudija na kunena’mba: “Kitango kya Bumo bwa Mizo keukidipo mwanda utudilwe pa kifuko kibajinji” na bantu bemanine kino Kitango.
Lupusa Lwingidija Maradio, Matelevijo ne Majulunale
Nansha shi Kitango kya Bumo bwa Mizo kimonwa bu kidi na bukomo bukatampe, bukomo bokiloñanga pavule bufutululwanga na bantu ba kipolitike maradio, matelevijo ne majulunale. Kitango kya Bumo bwa Mizo kekikekalapo na bukomo shi bantu bekimanine kebekikwatyijapo. Ino shi bantu kebekikwatyijapo, boba bekimanine nabo kebakekikwatyijapo. Kimfwa, kukwatañana na binena julunale umo The Wall Street Journal, “kukomenwa kukatampe mu Somalie ne mu Bosnie kwāfityije bekadi bavule ba mu Amerika mityima amba Kitango kya Bumo bwa Mizo kekijimijapo enka lupeto bitupu, ino nabubine kileta kyaka.” Ino ngikadila yālombwele bantu, yātonwene bantu bamo-bamo ba kipolitike ba mu Amerika kunena’mba kifwaninwe kutyepeja kibalwa kya lupeto lupebwanga ku Kitango kya Bumo bwa Mizo na bantu ba mu Amerika.
Bitango bipya bilupulwanga, kebikalangapo bīkaka pa kufutulula Kitango kya Bumo bwa Mizo na bukalabale bonso. Kimfwa, pakubulwa ne kwishisa kwine, bingidijanga bishima bu “kubulwa bukomo kukatampe,” “kiselwa kilēma,” “kukomenwe,” ne “kubulwa kufikila pa kitungo” mwanda wa kutela mingilo mishileshile ilonga Kitango kya Bumo bwa Mizo. Julunale umo The Washington Post National Weekly Edition wanene mu mafuku a kunyuma’a amba: “Kitango kya Bumo bwa Mizo kibashala ke buludiki’tu bulonga bukomo mwanda wa kupāna bukwashi mu myanda ilongeka mu ino ntanda dyalelo.”
Julunale mukwabo utela myanda yānene Musoneki-mukatampe Boutros Boutros-Ghali mwanda wa kulombola bulanda bwadi nabo pamwanda utala butapañani bwalongelwe mu Rwanda. Wānene’mba: “Kuno kukomenwa ke enkapo kwa Kitango kya Bumo bwa Mizo, mhm; i kukomenwa kwa mizo ya ntanda yonso. Ne batwe bonso tupīle mambo pamwanda wa kuno kukomenwa.” Mu mpangiko imo yapabula yāpityijibwe ku televijo mu mwaka wa 1993 bānene’mba ‘Kitango kya Bumo bwa Mizo kyakomenwa kwimika kyaka kikatampe kivutakanya ndoe—kutandabuka kwa mata makomokomo a nuklere.’ Mpangiko imo yāpityijibwe ku TV yānene pamwanda utala Kitango kya Bumo bwa Mizo amba: “Umbula bwa makumi a myaka kyāikele enka kunenakanya bitupu.”
Uno mulangwe wakubulwa kwitabijibwa na bantu utandabukile konso-konso uvudija tusuwa ne kufitwa mutyima kukatampe ku bakulumpe bemanine Kitango kya Bumo bwa Mizo. Ino, nansha byobafityilwe mutyima, ku masobo a myaka 50 ya kwikalako kwa Kitango kya Bumo bwa Mizo, bavule bamwekele bu abashilula kumwena myanda mubuyampe ne bakulupīle kushilula monka kulonga bukomo bupya. Nansha byaitabije bilubo byalongele Kitango kya Bumo bwa Mizo, Mukendi Albright wālombwele milangwe idi na bantu bavule pānene’mba: “Tufwaninwe kuleka kwimika milangwe yetu pa myanda yotwālongele pakala, tufwaninwe kwisambila pa myanda yotukalonga kumeso kotwenda.”
Eyo, lelo ntanda yenda kwepi? Lelo kukekalanga ntanda mwakubulwa divita? Shi i amo, i mwingilo’ka ukavuija Kitango kya Bumo bwa Mizo mu mine ntanda’ya? Pakwabo kadi, shi wi muntu wakamwanga Leza, ukokeja kwiipangula’mba: ‘I mwingilo’ka ukavuija Leza mu mine ntanda’ya?’
[Kapango pa paje 4]
BUKOMO BWAKUBULWA MVUBU
Ndoe ne mutyima-ntenke kebikokejapo kwikalako umbula bwa kitatyi kyonso kikekalako divita, bulanda, buñonaona, ne bupolapola. Mu mafuku apityile kunyuma’a, Kitango kya Bumo bwa Mizo kyalombwele lapolo ilondako’i:
Mavita: “Mu ñuma 82 yāumenwe na mata, tamba mwaka wa 1989 kufika mu mwaka ne 1992, mwādi ñuma 79 yāumene bantu babitupu abo bene na bene, ñuma mivule yādi yumana bantu ba ndimi mishīle; kibalwa kya bantu 90 pakatwa bāfwilemo bādi bantu babitupu.”—Bilo bya Kitango kya Bumo bwa Mizo Biyukijanga Myanda ku Bantu.
Mata: “Kitango kya Croix Rouge Kujokoloka Ntanda Yonso (The International Committee of the Red Cross) kinena’mba kudi matyapu 95 ne kupita mu matanda 48 alupula ku mwaka ne mwaka kubwipi kwa midiyo 5 nansha 10 ya mata a kwipaya nao bashidika, konakanya myotoka nansha byombo bya balwana nabo.”—United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR).
“Mu Afrika, mudi kubwipi kwa midiyo 30 ya mata a tupata asambakene mu matanda 18.”—UNHCR
Bulanda: “Kujokoloka ntanda yonso, muntu umo pa bantu batano—kokunena’mba kinunu kimo kya bantu ne kupita—badi na būmi bwa masusu kupita pa masusu afwaninwe kwikala na balanda, ne kubwipi kwa midiyo 13 kufika ne ku midiyo 18 ya bantu bafwanga ku mwaka ne mwaka pamwanda wa misongo itamba ku bulanda.”—UNDPI
Buñonaona: “Malapolo alombola’mba kujokoloka ntanda yonso buñonaona bwenda buvudilako mu kibalwa kya bipindi 5 pakatwa ku mwaka ne mwaka tamba mu myaka ya 1980; mu Amerika mudi kibalwa kya midiyo 35 ya buñonaona bulongibwa mwaka ne mwaka.”—UNDPI
Bupolapola: “Bupolapola bubatandabuka bininge ku bifuko byonso. Mu matanda amo-amo lupeto lobeba lukokeja kwenzankanibwa na kibalwa kya bipindi 10 pakatwa bya lupeto lulupulwa pa mwaka na masoshete apuñanga bintu.”—UNDPI