Bijila Kumeso Kwa Kristu

“Ē! mo nswelele mukanda-obe-wa-bijila! I kufwatakanya kwami dyuba dyonso.”​—MITŌTO 119:97.

TAMBA pa bwanuke bwandi, bimweka bu Yoba wādi na kibidiji kya kubandila ñenyenye na kwakamwa kukatampe. Padi, bambutwile bandi bāmufundije majina a bisumpi bikatampe bya ñenyenye ne bintu bikwabo byobādi bayukile bitala pa bijila biludika mujokolokelo wayo mu diūlu. Tamba pakala, bantu bādi bengidija mujokolokelo wa bisumpi bivule bya ñenyenye mwanda wa kuyuka kwalamuka kwa bitatyi. Ino nansha byādi wiibandila na kutendela kukatampe, Yoba kādipo uyukile i bukomo’ka bwādi bukongela ino ñenyenye yonso pamo. Omwanda wākomenwe kulondolola pāmwipangwile Yehova Leza’mba: “Lelo uyukile mbila ikokela madyulu?” (Yoba 38:31-​33, BB) I bine, ñenyenye ilundikwanga na mbila nansha bijila​—bijila bibwaninine ne bikomo kupotolola, nansha ke befundi ba sianse ba mu ano etu mafuku bene i bakomenwe kwibimvwanija senene.

² Yehova i Umpāni wa bijila Mukatakata, mūlu ne pano pantanda pene. Mingilo yandi yonso iludikwanga na bijila. Wandi Mwana wasenswe, “umbedi wa byonso byakupangibwa,” wādi na kikōkeji kyabinebine kya kukōkela bijila bya Shandi kumeso kwa diūlu ne ntanda, byotumwene na meso bino, kebyaikele’ko! (Kolose 1:​15) Bamwikeūlu nabo baludikwanga na bijila. (Mitōto 103:20) Nansha ke banyema bene, bonso baludikwanga na bijila, bakōkelanga ku mbila ya kipangila yātudilwe’ko kala munda mwabo na Umpangi wabo.​—Nkindi 30:24-​28; Yelemia 8:7.

³ Le bantu nabo? Nansha byotupelwe madyese a byabuntu pamo bwa ñeni, bukomo buludika mwiendelejo wetu wa ku ngitu ne wa kumushipiditu, ino tusakilwanga nyeke bijila bya Leza bifwaninwe kwituludika tumone muswelo wa kwingidija bino byepelo byetu. Bambutwile betu babajinji, ba Adama ne Eva, bādi babwaninine, omwanda bādi basakilwa enka bijila bityetye kete bya kwibaludika. Buswe bwabo kudi Shabo wa mūlu ye buluji bwādi bufwaninwe kwibatakika bamukōkele na nsangaji. Ino bābudilwe kikōkeji. (Ngalwilo 1:​26-​28; 2:​15-​17; 3:​6-​19) Kyālupwile bipa bibi, lukunwa lwabo lwāikala ke bipangwa bya bubi, bisakilwa bijila bivule bininge mwanda wa kwibapa bwendeji. Bityebitye umbula bwa myaka, Yehova wāvuije na buswe kino kisakibwa. Wapēle Noa bijila bipotoloke, byādi ufwaninwe aye nandi kusambulwila ku ba mu kyandi kisaka. (Ngalwilo 9:​1-7) Tutwa twa myaka pa kupita’po, kupityila kudi Mosesa, Leza wapēle muzo mupya wa Isalela mukanda wa Bijila bisonekwe senene kamo ne kamo. Uno ye musunsa umbajinji wāshilwile Yehova kuludika muzo mutuntulu na bijila bilupulwe na Leza aye mwine. Kubandaula bino Bijila kuketukwasha twivwanije mwingilo wa mvubu udi na bijila mu būmi bwa bakristu dyalelo.

Bijila bya Mosesa​—Kitungo Kyabyo

⁴ Mutumibwa Polo, mwifundi musumininwe wa Mukanda-wabijila, wāipangwile’mba: “Le penepo kadi, mukanda-wabijila nao i waka?” (Ngalatea 3:​19) Pa kulondolola, tufwaninwe bidi kuvuluka’mba Yehova wālaile Abalahama mulunda nandi amba i ku musuku wa kisaka kyandi kukalupuka Lukunwa lufwaninwe kukaleta madyese ku mizo yonso. (Ngalwilo 22:18) Ino kikoleja i kino: Musuku onso wa Abalahama, bene Isalela muzo mutongwe, abo bonso kebādipo basenswe Yehova. Kyaba kimo, bavule umbukata mwabo belombwele bu bamityima-myūmu, bantomboki​—bantu kebabwanika kuludika! (Divilu 32:9; Kupituluka 9:7) Ku bano bantu, kubadilwa mu bantu ba Leza, wādi mwanda utala pa musuku bitupu, ke kyādipo pamwanda wa butongi, mhm.

⁵ I muswelo’ka wādi ukokeja muzo wa uno muswelo kulupula Lukunwa lwālailwe ne kumwena’mo? Yehova wēbafundije kupityila ku bijila, pakyaba kya kwibatonona mu kakintu ne kakintu pamo bwa mashini bitupu. (Mitōto 119:33-​35; Isaya 48:17) Kishima kine kya mu Kihebelu toh·rahʹ kyalamwinwe bu “bijila” kishintulula “bufundiji.” Wēbafundije kika? Dibajinji wādi ufundija bene Isalela bu basakilwanga Meshiasa, wādi ufwaninwe kwibakūla ku ngikadilo yabo ya bubi. (Ngalatea 3:​24) Kadi Mukanda-wabijila wādi wibafundija kwakamwa Leza ne kumukōkela. Monka mokyālailwe Abalahama, bene Isalela bādi bafwaninwe kwingila bu batumoni twa Yehova ku mizo mikwabo yonso. Omwanda Mukanda-wabijila wādi wibafundija mbila ya mwiendelejo wa peūlu, wādi ukokeja kulombola kyelekejo kiyampe kya Yehova; wādi wa kukwasha Isalela yense ekale mwisansanye na bilongwa byakiboja bya mizo yādi ibajokolokele.​—Levi 18:24, 25; Isaya 43:10-​12.

⁶ Ke kyakutulumukapo nanshi shi Bijila bya Mosesa, byādi na bijila bivule​—600 ne kupita.a Uno mukanda-wabijila bisonekwe wādi wibaludika mu myanda itala mutōtelo, umbikalo, mwikadilo, butyibi bwa mambo, nansha ke mu myanda itala bidibwa ne bukundwe. Lelo kino kishintulula’mba bino Bijila wādi mulwi wa tujila-jila bitupu’ni nansha wa mbila misungulwe bitupu? Nansha dimo! Bwifundi bwa bino Bijila bupānanga bupeta butala pa kuyukidija senene bumuntu bwa Yehova wetu wabuswe. Tubandaulei bimfwa bimo-bimo.

Bijila Bilombola Kanye ne Lusa

⁷ Bijila byādi bilombola kanye ne lusa, nakampata ku balanda ne ku bafudile. Bakaji ba bafu ne bana-banshiye bādi batentekelwa senene mwanda wa kupebwa bulami. (Divilu 22:22-​24) Banyema ba mingilo bādi bakingwe ku kususulwa. Bintu bya muntu byādi bilēmekilwe. (Kupituluka 24:10; 25:4) Nansha byādi bitungile Mukanda-wabijila kibabwe kya lufu ku ntapañanyi, ino wātudile’ko ne kyepelo kya kufwilwa lusa ku yewa utapañana pakubulwa kwikisaka. (Umbadilo 35:11) Batyibi bene Isalela bādi na bwanapabo bwa kutyiba mbila ya mfuto ifwaninwe kupebwa mu bilubo bimo-bimo, kukwatañana na mwikadilo wa yewa ulubile.​—Enzankanya Divilu 22:7 na Levi 6:​1-7.

⁸ Yehova wādi kimfwa ku batyibi bene Isalela, mu kwingidija Bijila na bukomo, shi ye mokifwaninwe, ne na lusa shi kikokejika. Mulopwe Davida wālombwelwe lusa nansha byālongele makoji ne kwipaijana. Kekunenapo’mba kāpelwepo mfuto, mhm, ke-pantu Yehova kamukingilepo ku makambakano makomo alupukile pamwanda wa bubi bwandi. Inoko Davida kāipailwepo, pamwanda wa kipwano kya Bulopwe, pamwanda wa lusa lwādi nalo umbūmi bwandi, ne pamwanda wa kwisāsa kwandi kwabinebine.​—1 Samwele 24:​4-7; 2 Samwele 7:​16; Mitōto 51:​1-4; Yakoba 2:​13.

⁹ Kadi Bijila bya Mosesa byādi bimanine pa buswe. Langapo bidi shi kwadi muzo umo dyalelo udi na mukanda wa bijila wimanine pa buswe! Bijila bya Mosesa kebyādipo bipeleja bitupu enka kwipayañana; ino byādi kadi bisoñanya’mba: “Kusanswa ukasanswanga mwikadi nobe bwa mo wisanshilwe abe mwine.” (Levi 19:18) Kadi kebyādipo bipeleja enka kususula mweni na mboloji; ino byādi bisoñanya’mba: “Ukamusanswanga mo wisanshilwe abe mwine; mwanda banwe nenu mwadi beni mu ntanda ya Edipito.” (Levi 19:34) Kebyādipo bipeleja enka makoji mhm; byādi bisoñanya ne balume kusangaja bakaji babo abo bene! (Kupituluka 24:5) Bishima bya mu Kihebelu bishintulula ngikadilo ya buswe i bingidijibwe mu mukanda wa Kupituluka kasuku kao kubwipi kwa misunsa 20. Yehova wapēle bene Isalela kikulupiji kya kwibalombola buswe bwandi​—mu mafuku kunyuma, mu kine kitatyi’kya, ne kikaya kumeso. (Kupituluka 4:​37; 7:​12-​14) Nabubine, musoñanya mukatampe wa mu Bijila bya Mosesa wādi uno: “Ukasanswa Yehova Leza obe ne mutyima obe onso, ne muya obe onso, ne bukomokomo bobe bonso.” (Kupituluka 6:5) Yesu wānene’mba Mukanda-wabijila onso wādi wimanine pa uno musoñanya, ne pa ino mbila ya kusanswa mukwenu pamo bwa abe mwine. (Levi 19:18; Mateo 22:37-​40) Ke kyakutulumukapo shi mulembi wa mitōto wāsonekele’mba: “E! mo nswelele mukanda-obe-wa-bijila! I kufwatakanya kwami dyuba dyonso.”​—Mitōto 119:97.

Kwingidija Kubi kwa Bijila

¹⁰ I kyabulanda, ke-pantu bene Isalela bābudilwe kukwata Bijila bya Mosesa na mutyika mukatampe! Bantu kebādipo bakikōkele Bijila, bādi bebipumpunya, nansha kwibivulaminwa. Bāsubije mutōtelo utōka na bilongwa byamunyanji bya mitōtelo ya mizo mikwabo. (2 Balopwe 17:16, 17; Mitōto 106:13, 35-​38) Kadi bāpelwile Bijila ne mu miswelo mikwabo.

¹¹ Bilubo bimo-bimo bibi kutabuka, byādi bilongwa na boba bādi betēla bu bafundiji ne bu balami ba Mukanda-wabijila. Kino kyālongekele kunyuma kwa mafuku a musonekeji wa lwitabijo Ezela mu myaka ya tutwa tutano K.K.K. Ezela wālwile na bukomo mwanda wa kunekenya lupusa lwa kiboja lwa mizo mikwabo ne kulombola mvubu ya kutanga ne kufundija Mukanda-wabijila. (Ezela 7:​10; Nehemia 8:​5-8) Bafundiji bamo-bamo ba Mukanda-wabijila bādi bafwatakanya kulonda mu lwayo lwa Ezela, bābundile kyokya kyāikele kutelwa bu “Shinankoka Mikatampe.” Muneneno wabo umo wādi unena’mba: “Sailai Mukanda-wabijila lusao.” Bano bafundiji bādi bafwatakanya’mba Mukanda-wabijila wādi pamo bwa budimi bwa bulēme. Mwanda wa kukankaja bantu kukila mikalo ya buno budimi na kujilula bijila byao, bātudile’ko bijila bikwabo, “Bijila bya Kukanwa,” mwanda wa kukinga bantu baleke kuponena mu kino kilubo.

¹² Bamo bakokeja kunena’mba bendeji ba Bayuda bādi na bubinga pa kulonga uno muswelo. Kunyuma kwa mafuku a Ezela, Bayuda bāmuninwe na matanda makomokomo a bweni, nakampata Ngidiki. Kwālupukile bitango bya bendeji ba bipwilo umbukata mwa Bayuda mwanda wa kulwa na lupusa lwa mafilozofi ne bisela bya Bangidiki. (Tala kapango.) Mwenda mafuku, bitango bimo byāshilwile kwitāka ne kupita babitobo bene Levi kumeso, ne kwitūla bu bafundiji ba Mukanda-wabijila. (Enzankanya na Malaki 2:7.) Mu 200 K.K.K., bijila bya kukanwa byāikala na lupusa lukomo mu būmi bwa Bayuda. Kungalwilo bino bijila kebyādipo bifwaninwe kusonekwa, kutyina bantu bakebimona mu muswelo umo na Mukanda-wabijila bisonekwe. Ebiya bityebitye, milangwe ya bantu yāpita ya Leza kumeso, penepo “lusao” lobādi bafwatakanya bu lwa kulama “budimi,” lwāfula ku kwibonakanya.

Kiboja kya Mutōtelo wa Bafadiseo

¹³ Bakulumpe bafundiji ba bijila bāfwatakenye’mba Torah, nansha Bijila bya Mosesa, byobyādi bibwaninine, byādi bifwaninwe kuleta kilondololwa ku kipangujo kyonso kilupuka. Nabubine, uno mulangwe kewādipo wimanine pa katyino ka kulemeka mukanda-wabijila. Wapēle bakulumpe bafundiji ba bijila bwanapabo bwa kwingidija manwa a mifwatakanyo ya bantu, mwanda wa kimweke’mba Kinenwa kya Leza ye apo pemanine tujila-jila tutala mu myanda yonso​—ikale ya kikasuku nansha yakubulwa mvubu mikatampe.

¹⁴ Bendeji ba bipwilo bādi batundulula-tundulula misoñanya ya Bisonekwa ne kutabuka mikalo yayo. Kimfwa, Bijila bya Mosesa byādi bikankamika muzo wikale mwisansanye na mizo mikwabo, ino bakulumpe bafundiji ba bijila bādi bafundija kwikala na kafutululo ku bintu byonso byakubulwa kwikala bya bwine Yuda. Bādi bafundija’mba Muyuda kafwaninwepo kushiya ñombe wandi ku kīkalo kya Mujentaila, mwanda Bajentaila “bādi balangilwa bu balalanga na banyema.” Muyuda mwana-mukaji kādipo ufwaninwe kubutwija mwana-mukaji Mujentaila mwanda mu uno muswelo wādi “wakukwasha ku lubutulo lwa mwana ukatōta bilezaleza.” Kadi bādi bapeleja makayo onso a kwitamuna ngitu, mwanda bādi batala na diso dibi makayo a kwitamuna ngitu ādi akaya Bangidiki. Mānga ilombola’mba byonso kebyālaminepo Bayuda ku nkulupilo ya Bujentaila. Inoko, Bafadiseo abo bene bāshilula kufundija lufundijo lwa bujentaila lwa Bangidiki lwa kubulwa kufwa kwa muya!​—Ezekyele 18:4.

¹⁵ Bafadiseo banyengakenye kadi ne bijila bitala pa kwisubula. Kyalombwelwe’mba Bafadiseo bādi besubula kitatyi ne kitatyi mu myanda yonso. Bijila byabo byādi binena’mba shi muntu “wapilwa kwenda ku musalani” inoko eje pakubulwa kwenda’ko nankyo ukekala wadisubi! Koya ku makasa bekutungila bijila bikutakane, bitala pa kuboko kwa kushilula nako ne muswelo wa koya. Bana-bakaji bādi bebamwene bu badisubi mu muswelo wapabula. Bālupwile kijila, na kwimanina pa musoñanya wa mu Bisonekwa upeleja ‘kufwena’ omubutulwa nandi (kijila kyādi kipeleja busula-malwa), amba mulume kafwaninwepo kwenda ulonda mukaji munyuma; nansha kwisamba nandi mu kikwe kya lupoto.​—Levi 18:6.

¹⁶ Kyabulanda nakampata i muswelo wātalwile bijila bya kukanwa mvubu ya kumushipiditu ya kijila kya Sabato. Leza wapēle Isalela musoñanya upēla: Kemufwaninwepo kwingila mwingilo nansha umo mu difuku dya busamba-bubidi dya mu yenga. (Divilu 20:​8-​11) Penepa bijila bya kukanwa byātabuka ne pa mikalo pene, na kutungila’ko misaka 39 ya mingilo pala-pala mikandijibwe, kimfwa kukuta nansha kukutulula kijimba, kusona misono ibidi, kusoneka nansha tumama tubidi twa masomo a Kihebelu, ne bikwabo. Kadi mu ino misaka ya mingilo mikandijibwe, umo ne umo wādi na mulongo wa tujila-jila tukwabo. I bijimba’ka byādi bipelejibwe ne i byepi byādi byakubulwa kupelejibwa? Bijila bya kukanwa byādi bilondolola ku bino bipangujo na mbila mikwabo ya mankufi. Kundapa kwāikala ke mwingilo mukandijibwe. Kimfwa kyādi kikandijibwe kulunga kikunki kityumuke mu dya Sabato. Muntu ubēla meno wādi ukokeja kwela busuku bwa bintu bisosoma mu bidibwa bu bisombelwa, inoko kādipo ufwaninwe kwibusuka mu meno andi. Kutyina’mba bwakondapa meno andi!

¹⁷ Penepo kijila kya Sabato kyājimija ne buluji bwakyo bwine bwa kumushipiditu pa kutuntumikwa na tutwa twa mbila ya bantu, ke pantu kubwipi kwa Bayuda bonso bādi bakwatañene nayo. Yesu Kristu, “Mfumwandya dya sabato,” kitatyi kyālongele bingelengele bitulumukwa ne bikunka ku mutyima mu dya Sabato, Bafadiseo ne Basonekeji kekyēbasangejepo. Abo bādi bakambakena enka pa kyokya kyobādi bamwene bu i kujilula bijila byabo.​—Mateo 12:​8, 10-​14.

Kuboīla Ñeni ku Bilubo bya Bafadiseo

¹⁸ Mu kīpi, tukokeja kunena’mba bino bijila ne bisela byālundilwe’ko, byālamete bininge ku Bijila bya Mosesa pamo’nka na mulamatyilanga bandama munshi mwa kyalo kya kyombo. Mwine kyombo ukokeja kujimija kitatyi kivule ne bukomo bwa mu ngitu pa kulamuna bino bishi bibi ku kyombo kyandi, mwanda bikalanga bilēmeja kyombo ne konakanya pentyi ikilamine ku ndyamalonda. Muswelo umo onka, bijila bya kukanwa ne bisela, byālemeje Mukanda-wabijila ne kwionakanya na mwingidijo mubi. Penepo, kyaba kya kulamuna’ko bijila byeni, ino bakulumpe bafundiji ba bijila abo bādi bendelela na kubweja’ko bikwabo. Paīle Meshiasa kufikidija Mukanda-wabijila, “kyombo” kyādi kibumbwe na “bandama” bininge, kekisake ne kukuluka! (Enzankanya na Nkindi 16:25.) Kyaba kya kulama kipwanino kya pa Mukanda-wabijila, bano bendeji ba mutōtelo wa Buyuda bālongele bya bulembakane na kwiujilula. Mwanda’ka “lusao” lwabo lwa bijila lwākankakelwe?

¹⁹ Bendeji ba mutōtelo wa Buyuda bākankelwe kwivwanija amba kulwa na bukondame, i bulwi bwa mu mutyima, ke bwa pa manyipo a mikanda ya bitabo bya bijila. (Yelemia 4:​14) Lufungulo lwa bushindañani i buswe​—buswe bwa padi Yehova, bwa bijila byandi, ne bwa misoñanya yandi ya boloke. Buswe bwa uno muswelo ye butononanga muntu ashikwe byobya bishikilwe Yehova. (Mitōto 97:10; 119:104) Boba badi na mityima ya buswe, badi nyeke na kikōkeji ku bijila bya Yehova mu ino ntanda myoneke. Bendeji ba mutōtelo wa buyuda bādi na madyese makatampe a kufundija bantu ne kwibasombela ku buswe bwa uno muswelo. Mwanda’ka bākomenwe kwikilonga? Bābudilwe lwitabijo. (Mateo 23:23, kunshi kwa dyani) Shi bādi na lwitabijo mu bukomo bwa mushipiditu wa Yehova, wingila mu mityima ya bantu ba lwitabijo, kebādipo bakokeja kulondalonda bakwabo mu būmi bwabo na nsuminiji ya uno muswelo. (Isaya 59:1; Ezekyele 34:4) Kebāfundijepo bantu kwikala na lwitabijo, mwanda abo bene kebādipo na lwitabijo; bebātwikile enka bitundu bilema na bijila bya bantu.​—Mateo 15:​3, 9; 23:4.

²⁰ Bano bendeji ba Bayuda kebākankamikilepo mushipiditu wa buswe. Bisela byabo byālupwile mutōtelo wa kūlukūlu, wakukōkela pamwanda’tu wa kwimwekeja ku bantu bitupu​—ao munshi munshi wa buzazangi. (Mateo 23:25-​28) Mbila yabo yādi ibapa bubinga buvule bwa kutopeka bakwabo. Mu uno muswelo, Bafadiseo bakwitatula na butyibi bwabo bupitepite, bāfudile ku kwimona bu bādi na bubinga bwa kutopeka ne Yesu Kristu mwine. Bāilwa ne kitungo kine kyādi kutūdilwe’ko Mukanda-wabijila, bāpela kwitabija Meshiasa wabine. Wāfula ku kulombola muzo wa Bayuda’mba: “Monaipo bidi, njibo yenu byo yemushīlwa masala.”​—Mateo 23:38; Ngalatea 3:​23, 24.

²¹ I ñeni’ka yotukokeja kuboila’po? Bine, bisela bikutakane bya ku ñeni ya bantu, kebikokejapo kutūbulula mutōtelo utōka wa Yehova. Ino lelo kino kishintulula’mba batōtyi ba Yehova dyalelo kebakidipo na mbila nansha imo, poso enka yoya ilombwelwe patōkelela mu Bisonekwa Bikola? Ke amopo. Pa kusaka kwivwanija kino kilondololwa, leka tubandaulei muswelo wāpingakenye Yesu Kristu Bijila bya Mosesa na bijila bipya ne bilumbuluke kutabuka.

[Kunshi kwa dyani]

[Bipangujo]

1. Kujokoloka kwa imbuo ya mūlu kuludikwanga na bika?

2. Mwanda’ka tukokeja kunena’mba bupangi bonso buludikwanga na bijila?

3. (a) Mwanda’ka muzo wa muntu usakilwanga bijila? (b) Yehova wādi uludika muzo wa Isalela muswelo’ka?

4. Mwanda’ka kyāikele kikoleja ku musuku mutongwe wa Abalahama kulupula Lukunwa lwālailwe?

5. (a) Yehova wāfundije bene Isalela kika kupityila ku Bijila bya Mosesa? (b) Bijila byādi bifwaninwe kwikala na lupusa’ka mu mwiendelejo wa boba bādi bebilonda?

6. (a) Bijila bya Mosesa byādi na mbila inga; ne mwanda’ka tukokeja kunena’mba keyādipo mivule kutabuka? (Tala kunshi kwa dyani.) (b) I ñeni’ka yotukokeja kuboila ku bwifundi bwa Bijila bya Mosesa?

7, 8. (a) Mukanda-wabijila wādi ulombola kanye ne lusa muswelo’ka? (b) I muswelo’ka wāningishe Yehova lusa lwa mu Mukanda-wabijila mu mwanda wa Davida?

9. Buswe bwādi na mwingilo’ka mu Bijila bya Mosesa?

10. Bayuda bavule bādi bamwene Bijila bya Mosesa muswelo’ka?

11, 12. (a) Bitango bya bendeji ba mutōtelo bāonakenye myanda muswelo’ka mu mafuku a Ezela? (Tala kapango.) (b) Mwanda’ka bakulumpe bafundiji ba bijila ba pa kala bāmwene bu kifwaninwe “kusaila Mukanda-wabijila lusao”?

13. I muswelo’ka wādi wibingija bendeji ba mutōtelo wa Buyuda kutūlwa’ko kwa mbila mivulevule?

14. (a) Bendeji ba mutōtelo wa Buyuda bātabukile muswelo’ka mikalo ya misoñanya ya Bisonekwa itala pa kwisansanya na mizo? (b) I kika kilombola’mba mbila ya bakulumpe bafundiji ba bijila yākankelwe kukinga Bayuda ku lupusa lwa bujentaila?

15. Bendeji ba mutōtelo wa Buyuda bānyengakenye muswelo’ka bijila bitala pa kwisubula ne pa busula-malwa?

16, 17. Bijila bya kukanwa byāvudije muswelo’ka misoñanya itala pa kulēmeka dya Sabato, ne kyālupwile bipa’ka?

18. Kubwejibwa kwa bijila bya kukanwa ne bisela ku Bijila bya Mosesa kwālupwile bipa’ka? Leta kimfwa.

19. (a) Mwanda’ka ‘lusao lwāsailwe Mukanda-wabijila’ lwākankelwe? (b) I kika kilombola’mba bendeji ba mutōtelo wa Buyuda kebādipo na lwitabijo lwabinebine?

20, 21. (a) Bisela bivulevule bya ku ñeni ya bantu byāikele na lupusa’ka mu mutōtelo wa Bayuda? (b) I ñeni’ka yotukokeja kuboila pa byāfikile mutōtelo wa Bayuda?

[Kapango pa paje 17]

Padi bambutwile ba Yoba bāmufundije bijila biludika bisumpi bya ñenyenye

Lelo Ukokeja Kushintulula?

◻ I muswelo’ka uludikwa bupangi bonso na bijila bya Leza?

◻ Bijila bya Mosesa byādi na kitungo’ka kikatampe?

◻ I kika kilombola’mba Bijila bya Mosesa byādi bimanine pa lusa ne kanye?

◻ Mwanda’ka bendeji ba mutōtelo wa buyuda bābwejeje mbila mivulevule ku Bijila bya Mosesa, ne kyālupwile kika?

[Box on page 18]

Bendeji Ba Mutōtelo Wa Buyuda

Basonekeji: Bādi bēmwene bu bampingakani ba Ezela ne bu bashintuludi ba Bijila. Kukwatañana na dibuku A History of the Jews (Mānga ya Bayuda), “basonekeji kebādipo na ñeni mijalale, bukomo bwabo bwa kusaka kukimba buluji bwa kakishima ne kakishima ka mu mukanda-wabijila, bwādi bwibaponeneja pavule mu kutūla’ko tujila-jila ne misoñanya yakubulwa kwendela’mo. Yāikele kuningishibwa na bibidiji bya kishi, ne kebyāijijepo kwibatādila ne kwibamuna.”

Bahashidime: Dino dijina dishintulula “bantu bakwakamwa Leza” nansha “basanto.” Bātelelwe dibajinji bu kabumbo, mu mwaka wa 200 K.K.K., bādi bakomokomo mu myanda ya kipolitike, bādi na bupyasakane bwa kulwila bu-ujila bwa Mukanda-wabijila amba wakasubijibwa na lupusa lwa Bangidiki bādi bebatādile. Bahashidime bēladile mu bisumpi bisatu: Bafadiseo, Basadusea, ne Baesenese.

Bafadiseo: Befundi bakwabo banenanga’mba dino dijina i ditambe ku kishima kishintulula “Bantu Bēsansanye” nansha “Bakwisansanya.” Nabo bādi bepēne bininge mu bukomo bwabo bwa kwisansanya na Bajentaila, kadi bādi bēmwene bu beshile na bakwabo​—ne bu bakata kutabuka​—bantu ba bituputupu ba mu Bayuda, bantu bādi bakubulwa kuyuka bukutakane bwa bijila bya kukanwa. Mufumiki umo wa mānga wēsambile pa mwanda utala Bafadiseo amba: “Mungya buluji, bādi bamwene bantu bu banuke, na kwibatudila mbila ne kwiishintulula mu tujila-jila tuvule tutala pa kulēmeka bibidiji bya kishi.” Mwifundi mukwabo ubweja’ko amba: “Bwine Fadiseo bwālupwile milwi ne milwi ya mbila pa kamwanda ne kamwanda, bwāfula ku kukwata na mutyika myanda ya bituputupu, ne kuvulaminwa yoya ya kamweno (Mat. 23:23).”

Basadusea: Kyādi kitango kya bantu bādi balamete bininge ku mingilo ya buludiki ne ya bupidishitu. Pādi lwāna lukatampe pabukata bwabo na basonekeji ne na Bafadiseo, abo bādi banena’mba bijila bya kukanwa kebidipo na mvubu ne kebifwaninwepo kupita kumeso Bijila bisonekwe. Kilombola’mba kebānekenyepo i bino binenwa bidi mu Mishnah: “Kilubo kikatampe i kuleka [kulonda] binenwa bya Basonekeji kupita’ko [kulonda] binenwa bya mu Mukanda-wabijila [bisonekwe].” Talmud, dibuku ditanwa’mo nshintulwilo mivule itala pa bijila bya kukanwa, dyāfudile mwenda mafuku ku kunena’mba: “Binenwa bya basonekeji bidi na . . . bulēme bukatampe kutabuka binenwa bya Torah.”

Baesenese: Kyādi kitango kya bantu bādi pamo bwa bisungu, betolwele pafula mwanda wa kwisansanya na bekadi bakwabo ba mu bibundi. Kukwatañana na dibuku dimo (The Interpreter’s Dictionary of the Bible), Baesenese bādi bepāne kutabuka ne Bafadiseo bene, kadi “pavule bufadiseo bwabo bwādi bupita’nka ne pa bwa Bafadiseo bene.”