Badi Mu Ntanda Abo’ko Ke Ba Ntandapo

“Mwanda banwe kemudipo ba ntanda, . . . ntanda iyemushikwe.”​—YOANO 15:⁠19, NW.

YESU wāsapwidile bandi bana-babwanga mu bufuku bwandi bwamfulo amba: “Banwe kemudipo ba ntanda.” Lelo wādi wisambila pa ntanda yepi imo? Mwene wādi ke munene kala ne pakwabo amba: “Leza wāswele ntanda mpata, o mwanda wāpēne wandi Mwana wa bunka, amba boba bonso baloeja lwitabijo mudi aye kebakonakanibwapo, ehe, ino bakekala na būmi bwanyeke”? (Yoano 3:​16, NW) Bine, bana-babwanga bādi ba ino ntanda itelelwe, mwanda bo bādi babajinji kuloeja lwitabijo mudi Yesu lwa kukamona būmi bwanyeke. Shi kepano, mwanda waka Yesu wānene pano amba bandi bana-babwanga bādi basansane na ntanda? Ne mwanda waka wānene monka’mba: “Mwanda banwe kemudipo ba ntanda, . . . o mwanda ntanda iyemushikwe”?​—Yoano 15:⁠19, NW.

² Malondololo i ano, Bible i mwingidije kishima “ntanda” (mu Kingidiki, koʹsmos) mu miswelo mishileshile. Mu Bible, kishima “ntanda” kifunkila dimodimo pa muzo wa muntu onso mutuntulu, pamo na mokishintulwidilwe kala mu kishinte kitangidile kino. Ino yo ayo ntanda yāswilwe na Leza, ne Yesu nandi wāfwa pa mwanda wayo. Ino kadi dibuku dimo, The Oxford History of Christianity, dinena’mba: “Kishima ‘ntanda’ kingidijibwanga na bene Kidishitu pa kutela kintu kibombokele kudi Leza nansha kya lwana nandi.” Le kino i kyabine muswelo’ka? Roland Minnerath, mulembi mwine Katolika, ushintulula mu dibuku dyandi Bene Kidishitu ne Ntanda (Falanse) amba: “Nanshi, shi kiselwe na buluji bungi, kishima ntanda kimonwa bu . . . kintu kingila’mo mabikavu a lwana na Leza mingilo yao, kibundile umbikalo uludikwa na Satana wa bu kinkwa na buludiki bwa Kidishitu bwa bushindañani.” Ino “ntanda” i kibumbo kya bantu bonso babombokele kudi Leza. Bene Kidishitu babine kebabadilwapo mu ino ntanda’i, o mwanda nayo ibashikilwe.

³ Myaka katwa imbajinji poyādi keilumba ku kupwa, Yoano wēsambile pa ino ntanda kitatyi kyaāsonekele’mba: ‘Kemukisanswai ino ntanda, ne bya ntanda bine. Shi muntu usenswe ntanda, nankyo buswe bwa Tata kebudipo mudi aye, mhm. Mwanda bya ntanda byonsololo​—kilokoloko kya ngitu, ne kilokoloko kya meso, ne ntumbo ya kwitatula ya būmi​—kebishilukilepo kudi Tata, mhm, ino bishilukile ku ntanda.’ (1 Yoano 2:​15, 16) Wāsoneka kadi amba: ‘Tuyukile amba tushilukile kudi Leza, inoko ntanda yonsololo ilēle mu lupusa lwa yewa umbi.’ (1 Yoano 5:19) Yesu mwine nandi wātelele Satana bu ‘mulopwe wa ino ntanda.’​—Yoano 12:31; 16:⁠11.

Kutandabuka kwa Imbikalo Itādila Ntanda Yonso

⁴ Ntanda ya bantu babombokele kudi Leza ikidi’ko ne pano’i yāshilwile kutandabuka kinondanonda na kupwa kwa Dilobe dya mu mafuku a Noa, pālekele bantu bavule ba ku musuku wa Noa kutōta Yehova Leza. Muntu wāendele ntumbo bininge mu mene mafuku mabajinji’a i Nimiloda, mushimiki wa kibundi, ‘kiluwe mukomo kinkwa na Yehova.’ (Ngalwilo 10:​8-12) Mu mine myaka’ya, kipindi kikatampe kya ino ntanda kyādi kilongololwe mu bibundi-malopwe bityebitye, byādi bikuta nkuku ya kwitamba mavita abyo bine na bine bukile bukya. (Ngalwilo 14:​1-9) Bibundi-malopwe bimobimo byādi bitādila bikwabo, penepo byēpunga ke imbikalo ibikele pa myaba kampanda. Mwenda mafuku, imbikalo ya myaba imoimo yātandabuka ke imbikalo mikatampe itādile ntanda yonso.

⁵ Babikadi ba ino imbikalo yādi itādila ntanda yonso bālondele’nka mu lwayo lwa Nimiloda, kebādipo batōta Yehova, kino kyēlombwele mu bilongwa byabo bya butapani ne bya bukalabale. Ino imbikalo yādi itādila ntanda yonso i midingakanibwe mu Bisonekwa na binyema. Bible i mutele imbikalo isamba yādi imwesha bantu ba Yehova dyemo, tutwa twa myaka tupwa tupunguluka. Kwādi Edipito, Ashidia, Babiloni, Mede-Peleshia, Ngidiki, ne Loma. Kupwa kwa Loma, kwālailwe amba kukatamba umbikalo wabusamba-bubidi, ukatādila ntanda yonso. (Danyele 7:​3-7; 8:​3-7, 20, 21; Kusokwelwa 17:​9, 10) Uno o Umbikalo wa Angeletele-Amerika Utādile Ntanda Yonso dyalelo ubundilwe na Bulopwe bwa Beletanye ne mupwani nandi États-Unis waikele mwenda mafuku kukila Beletanye mu bukomo. Bulopwe bwa Beletanye bwāshilwile kutubuluka kupwa kwa masala amfulo a Bulopwe bwa Loma kutukidila jimejime.a

⁶ Ino imbikalo isamba-ibidi yādi itādila ntanda yonso, kupwa ou ke ou, i myelekejibwe mu mukanda wa Kusokwelwa na mitwe ya kinyema kya mitwe isamba-ibidi kivubuka mu mema atenkana ne kwitūkijapo mpikila, ke bantu kadi. (Isaya 17:​12, 13; 57:​20, 21; Kusokwelwa 13:⁠1) Lelo upele kino kinyema kibikele’ki bukomo i ani? Bible ulondolola’mba: “Mukishi’wa nandi wamupele [kinyema] bukomo bwandi, ne kipona kyandi, ne lupusa lukatakata.” (Kusokwelwa 13:⁠2) Uno mukishi ke ungipo, i Satana Dyabola.​—Luka 4:​5, 6; Kusokwelwa 12:⁠9.

Buludiki bwa Bulopwe bwa Leza Bukāya

⁷ Pano ke myaka kubwipi kwa 2 000, bene Kidishitu balombela’nka kulombela’mba: “Bulopwe bobe bufike. Muswidile mutyima obe mūlu ne panopantanda pene i monka.” (Mateo 6:10) Batumoni ba Yehova bayukile’mba Bulopwe bwa Leza ye abo kete bukaleta ndoe yabine pano pantanda. I balamate pototo ku bupolofeto bwa Bible, mwanda bakulupile amba ino milombelo ikalondololwa panopano ponka, ne amba kitatyi kityetye kyonka, buno Bulopwe busa kwimanina myanda yonso ya ntanda. (Danyele 2:​44) I balamate pototo ku buno Bulopwe, o mwanda bapelanga kwikuja mu bimyanda bya imbikalo ingi ya ino ntanda.

⁸ Mizo imoimo ianyanga amba ilondanga misoñanya ya bipwilo. Ino bilongwa byayo bilombola amba keiyukilepo buno bubine bwa’mba, Yehova ye Mfumu Mulopwe udi Peulu pa Bintu Byonso, ne amba ke mubikike kala Yesu, Mulopwe momwa mūlu, ukekala na lupusa pano pantanda ponsololo. (Danyele 4:17; Kusokwelwa 11:15) Mutōto umo wa bupolofeto unena’mba: “Balopwe ba panopantanda bamwimanine midindi ībidi, ne bambikavu nabo bamukutyila kitumba Yehova ne mushingwe-mani wandi [Yesu] mwine’mba: Tutyibe bikutwa byabo, kadi ne myonji yabo twiyele kulampe na ko tudi.” (Mitōto 2:​2, 3) Bambikavu kebetabijepo “bikutwa” nansha “myonji” ya Leza, batyina amba byakebakadila mikalo mu bubikadi bwabo bobabikele mu abo matanda. O mwanda Yehova unena Yesu, Mulopwe wandi watongele, amba: “Nombe, nami nkupyanike mizo, nkupe tu [ne mfulo ya] ntanda [mine] yonso ke yobe. Ukebasonsakanya na mukombo wa kyela, ukebalala bibese bibese bwi mulondo wa mumba.” (Mitōto 2:​8, 9, BB) Inoko, ntanda ya bantu yāfwidilwe na Yesu ‘keikalalwapo’ yonso kulankula.​—Yoano 3:⁠17.

Twepukei “Kiyūkeno” kya “Kinyema”

⁹ Kusokwelwa kwāsokwedilwe mutumibwa Yoano kwitudyumuna amba ntanda ya bantu babombokele kudi Leza ikalomba bintu bivule kitatyi kityetye kumeso kwa kufula’yo, “[ku]ningila bonsololo, ne batyetye ne bakatampe, ne bampeta ne balanda, ne bana-pabo ne bapika, amba bapebwe kiyūkeno pa kuboko kwabo kwa lundyo, nansha pa mpala yabo; amba nansha umo muntu ukamona kupota, nansha kupotolola, poso’nka aye udi ne kiyūkeno.” (Kusokwelwa 13:​16, 17) Lelo kino kishintulula kika? Kiyūkeno kya ku kuboko kwa lundyo i kyelekejo kilombola kukwatakanya kintu na kininga. Le kiyukeno kya pa mpala nakyo kishintulula kika? Dibuku dimo, The Expositor’s Greek Testament, dinena’mba: “Uno mwanda wa kyelekejo kikomokomo nenki i mukwatañane na kibidiji kya kutapa bashidika nansha bapika ntapo nansha kwibasala nsalo mityitetyite . . . ; ino, kupityidila nakampata, kifunkila pa kisela kya bipwilo bivwala dijina dya leza kampanda pamo bwa bikūya.” Bantu bavule, mu muneneno wa kyelekejo, i bavwale kino kiyūkeno kupityila ku bilongwa byabo ne binenwa byabo, beyukanyanga bu “bapika” nansha bu “bashidika” ba “kinyema.” (Kusokwelwa 13:​3, 4) Dibuku dikwabo, Theological Dictionary of the New Testament, dilombola bibatengēle kumeso amba: “Balwana na Leza i betabije kino [kiyukeno] kya kinyema, ko kunena’mba, kibalwa kifībwe kidi’mo dijina dyandi, kitampwe pa mapala abo ne ku maboko abo. Kino i kibape mikenga mivule ya kwendelela kumeso mu kusokola lupeto ne mu byabusunga byabo, ino nako i kwiobela bukalabale bwa Leza ne kwibudija bulopwe bwa myaka kanunu, Kus. 13:16; 14:9; 20:⁠4.”

¹⁰ Bine, kukomena lupusa lwa kuningilwa kutambula “kiyūkeno” i kintu kilomba bukankamane ne kūminina kwabinebine. (Kusokwelwa 14:​9-12) Ino bengidi ba Leza badi na buno bukomo, o mwanda mwine obebashikilwe ne kwibanenena nyeke bibi. (Yoano 15:​18-20; 17:​14, 15) Isaya wānene amba, pa kyaba kya kusela kiyukeno kya kinyema, abo bakelemba, mu muneneno wa kyelekejo, pa dikasa dyabo amba, ‘Wa bene wa Yehova.’ (Isaya 44:⁠5) Kadi, ‘kubinza ne kudila’ kobadila pangala pa byamunyanji bilonga mutōtelo wa bupondo, kwibatambwijanga kiyukeno pa abo mapala kibayukanya bu bantu bafwaninwe kukapanda pakafikidija Yehova butyibi bwandi.​—Ezekyele 9:​1-7.

¹¹ Leza i muleke imbikalo ya bantu iludike kufika ne pakemaninwa buludiki bonso bwa ino ntanda na Bulopwe bwa momwa mūlu bwa Kidishitu. Kuno kuleka kulekele Leza matanda a kipolitike i kwisambilwe’po na Polofesele Oscar Cullmann, mu dibuku dyandi Leta mu Kipwanino Kipya (Angele). Usonekele’mba: “Uno mwanda mukutakane wa kulekwa kulekelwe Leta ‘kitatyi kityetye’ o walengeja mumweno umonwa Leta na bene Kidishitu babajinji wikale wambulwa kwikutyila umbumo, ino umweka bu wipatanya. Naimanina pa kino kishima kinena amba, umweka bu mo wikadile. Lelo ne kula kula kwendelwa’ka, Loma 13:​1 unena’mba, ‘Bantu bonso bēkale kukōkela bakatampe balupusa . . . ,’ ino mu Kusokwelwa 13: Leta utelwa bu kinyema kitamba mu lupongo.”

“Kinyema” ne “Kesala”

¹² Kunena na kiyumbye amba bantu bonso bapelwe lupusa mu imbikalo i bingidilwa bya Satana ke kolokepo. Mudi bantu bavule balonda mambo moendele, kimfwa mbikavu Sengusa Polosa, i mutelwe mu Bible bu “muntu wa ñeni.” (Bilongwa 13:⁠7) Baludiki bamobamo babingijanga na kininga tupwaipwai mungya byepelo byato, mwanda baludikwanga na mutyima wa mundamunda wibapele Leza nansha shi kebayukilepo Yehova ne mpango yandi. (Loma 2:​14, 15) Vuluka, Bible i mwingidije kishima “ntanda” mu miswelo ibidi mishile: kudi ntanda ya bantu, iswilwe na Leza, yotufwaninwe netu kuswa; ebiya mikwabo nayo i ntanda ya bantu babombokele kudi Yehova, idi na leza wayo Satana yotufwaninwe kwisansanya nayo. (Yoano 1:​9, 10; 17:14; 2 Kodinda 4:4; Yakoba 4:⁠4) O mwanda, bengidi ba Yehova badi na mumweno mujalale pa mabikavu a bantu. Ketwikujangapo mu myanda ya kipolitike, mwanda twi mikendi, bantunguluji ba Bulopwe bwa Leza, twi bapāne būmi bwetu kudi Leza. (2 Kodinda 5:​20) Ku mutamba mukwabo, tukōkele na mutyima umo ku bene balupusa.

¹³ Uno mwimanino mujalale namino kyo kimfwa kīsokwele kya mumweno wa Yehova Leza. Shi imbikalo ya ntanda, nansha tumatanda twayo tutyepele namani, ingidija lupusa lwayo bibi, isusula bayo bantu, nansha ipangapanga boba batōta Leza, nankyo binebine ifwaninwe kutelwa’nka mwiitelela binenwa bya bupolofeto bu binyema bya budyani. (Danyele 7:​19-21; Kusokwelwa 11:⁠7) Ino shi bambikavu balondanga boloke senene shē na kulēmekeja bijila ne kutūla’ko ndudi mungya mwendele mpango ya Leza, nankyo Leza wibamonanga bu bandi “ba mingilo” ya kukwasha bantu. (Loma 13:⁠6) Yehova usakanga bantu bandi balēmeke imbikalo ya bantu ne kwiikōkela, ino kukōkela kwabo kekubudilwepo mikalo. Wivwane bantu abalombe bengidi ba Leza bintu bijidikilwe na bijila bya Leza nansha kwibakankaja kulonga bintu bibalomba Leza kulonga, papo bengidi ba Leza bakalonda mwimanino wālamine batumibwa, wa’mba: “Batwe tufwanyinwe kukokela Leza, kutabuka kukokela bantu.”​—Bilongwa 5:⁠29, MB.

¹⁴ Yesu wānene amba balondi bandi bakekalanga na biselwa bya kuvuija ku meso a bambikavu ne ku meso a Leza pa kunena’mba: “Lubulai nanshi bya Kesala kudi Kesala, bya Leza nabyo kudi Leza.” (Mateo 22:21) Mutumibwa Polo wāsonekele ku bukomo bwa mushipiditu amba: “Ebiyampe kadi, bantu bonso bēkale kukōkela bakatampe balupusa bakwibalela; . . . Ino shi uloñanga kibi nabya kwatwa moyo; ke-muntu kaselelepo lupete bitupubitupu, mhm; nanshi [i] wa mīngilo ya Leza, ke wa kinongo kya ku bukalabale kudi aye wakulonga kya bubi. Nanshi po pa mwanda wimufwanin[w]e’mba, mukōkele; kadi ke ponka pa mwanda wa bukalabale ponka, ehe; i ne pa mwanda wa mutyima wa mundamunda. Ino i pa uno mwanda uno’u o musonkanga ne musonko.” (Loma 13:​1, 4-6) Tamba mu myaka katwa imbajinji K.K. kufika ne dyalelo, bene Kidishitu babandaulanga byobya bintu bibalomba Leta. Kino kibasakilanga kwikala’po na kusansanya, mwa kuyukila shi bintu bibalomba Leta i byendele’mo, bifwaninwe kulubulwa na mutyima umo, kutyina amba bakakōkela ku bintu byampikwa kwendela’mo bibwanya kwibafikija ku kutuna mutōtelo wabo.

Bana ba Kibundi Bampikwa Budimbidimbi

¹⁵ “Bakatampe balupusa” ba kipolitike i “ba mingilo” ba Leza popa pobavuija mwingilo wabo witabijibwe na Leza, wa bu balupusa “bakudyumuna balonga bibi, batendela balonga biyampe.” (1 Petelo 2:​13, 14) Bengidi ba Yehova balubulanga na mutyima umo byobya bisaka Kesala kobadi mungya bijila na kusonka musonko, i bintu bivule bine byobaloñanga, mwanda balondanga mutyima wabo wa mundamunda mufundijibwe na Bible wibalomba “kukōkela bakubikala, ne balupusa, . . . ne mityima batele ku mīngilo yonso miyampe.” (Tetusa 3:⁠1) Mu ino “Mīngilo yonso miyampe” mubadilwa ne ya kukwasha kobakwashanga bakwabo, kimfwa mu kitatyi kya bimpengele. Bantu bavule batendelanga mpata bukwashi bwa Batumoni ba Yehova bobakwashanga bantu nabo batanwanga mu byamalwa bya uno muswelo.​—Ngalatea 6:⁠10.

¹⁶ Batumoni ba Yehova basenswe bantu nabo, kadi bayukile amba mwingilo muyampe kutabuka obakokeja kwibengidila i kwibakwasha bekale na buyuki bwabinebine bwa mpango ya Leza ya kuleta “madiulu mapya, ne ntanda īngi mipya” mukekalanga boloke. (2 Petelo 3:13) Bakūlanga bantu bavule ku bunkuma-bibi na bufundiji bwabo bobafundijanga ne na misoñanya ya Bible ya mwikadilo wa bulēmantu yobalondanga, bine i tutyi tutūlwa ku lūbako mu bibundi. Bengidi ba Yehova i bantu balonda bijila kadi balēmekele baledi ba ntanda, bamfumu, batyibi, ne balupusa ba bibundi, ne kulēmeka bulēme boba “bakulemekwa buleme.” (Loma 13:⁠7) Bambutwile Batumoni basangelanga kwingidila pamo na badimu ba babo bana ne kukwasha babo bana bafunde biyampe, mwanda wa mwenda mafuku, babo bana bakamone pa mfuko, kupita’ko kukekala kitundu ku bekalwa nabo. (1 Tesalonika 4:​11, 12) Mu bipwilo bya Batumoni i mutupu kwisañuna kwa misaka, nansha kwa dibanga kampanda, amba yeu ye kazembe, au i kapwapwanyi, ino mutyima wabo batele’o bininge ku kuningisha būmi bwa kisaka. (Bilongwa 10:​34, 35; Kolose 3:​18-21) Shi kepano, bilongwa byabo bilombola amba matope obatopekwanga amba abo bene kebasenswepo bisaka, abo bene kebakwashangapo bantu, i abubela. Pano po pelombola bubine bwa bino binenwa bya mutumibwa Petelo: “E monka muswidile mutyima wa Leza’mba, mutalaje bumpikwa ñeni ya balembakane konka ku kulonga kwenu kuyampe.”​—1 Petelo 2:⁠15.

¹⁷ Eyo, nansha shi balondi babine ba Kidishitu “ke ba ntandapo,” inoko bakidi mu ntanda ibundilwe na muzo wa muntu onso, o mwanda bafwaninwe kwendelela na ‘kunangila mu tunangu ku boba ba panja.’ (Yoano 17:​16, NW; Kolose 4:⁠5) Ino pano pakilekele Yehova bakulumpe balupusa bengila bu mwingidi wandi, twibakwatei na bulēme bobafwaninwe. (Loma 13:​1-4) Tushalei nyeke bakubulwa kwikuja mu bimyanda bya kipolitike, inoko koku tulēmekele nyeke “balopwe ne bonso badi ne lupusa lwa kulela bantu, MB,” nakampata mu kitatyi kyobalwa na kusaka kutyiba mbila ikokeja kutenga ku bwanapetu bwa mutōtelo. Tukendelela na kwibalēmeka “amba tumone mwakwikadila biyampe, talala, nyā, nyā, umbwine-Leza bonso, ne buleme ponka,” mwanda wa ‘bantu ba miswelo yonso bakamone kupanda.’​—1 Temote 2:​1-4.

[Kunshi kwa dyani]

Bipangujo bya Kupituluka’mo

◻ Bene Kidishitu i ba “ntanda” yepi imo, inoko i “ntanda” yepi imo yokebabadilwa’mo?

◻ Lelo i bika byelekejibwe na “kiyūkeno” kya “kinyema” kitūlwa pa dikasa nansha pa mpala ya muntu, ne i biyukeno’ka bidi na bengidi bakikōkeji ba Yehova?

◻ I mumweno’ka mujalale udi na bene Kidishitu pa imbikalo ya bantu?

◻ Lelo Batumoni ba Yehova balongelanga bakwabo biyampe mu miswelo’ka imoimo?

[Bipangujo bya Kifundwa]

1. Lelo bene Kidishitu bapwene kipwano kya namani na ino ntanda, ino lelo ntanda ibamonanga muswelo’ka?

2, 3. (a) Le bene Kidishitu kebabadilwapo mu “ntanda” yepi imo? (b) Bible i munene namani pa mwanda utala “ntanda” keibadilwa’mo bene Kidishitu?

4. Lelo imbikalo ya ntanda yonso yāshilwile namani?

5, 6. (a) Lelo imbikalo isamba-ibidi yādi itādile ntanda yonso itelelwe mu mānga ya Bible i imbikalo’ka? (b) Le ino imbikalo yādi itādile ntanda yelekejibwe na bika, ne lupusa lwayo lutambanga kwepi?

7. Lelo bene Kidishitu bakulupile mu kika, ne kino kitenga namani ne ku kipwano kyabo na imbikalo ya ino ntanda?

8. Le imbikalo imonanga namani buludiki bwa Bulopwe bwa Leza, mungya butobo bwa Mitōto 2?

9, 10. (a) Lelo i kika kyotudyumwinwe’ko mu mukanda wa Kusokwelwa? (b) Le kutūlwa ‘kiyukeno kya kinyema’ kwelekejanga bika? (c) I biyukeno’ka bitabije bengidi ba Leza kutūlwa?

11. Lelo i ani ulekele imbikalo ya bantu iludike kufika ne pakāya Bulopwe bwa Leza kukwata buludiki bwa ntanda yonso?

12. Le Batumoni ba Yehova badi na mumweno’ka mujalale pa imbikalo ya bantu?

13. (a) Lelo Yehova umwene imbikalo ya bantu namani? (b) Le kukōkela kwa bene Kidishitu ku imbikalo ya bantu kufwaninwe kukadikila pepi?

14. Le kukōkela kwa mwine Kidishitu ku imbikalo ya bantu kwāikele kushintululwa muswelo’ka na Yesu? na Polo?

15. Lelo Batumoni ba Yehova balubwilanga Kesala na mutyima umo mu muswelo’ka byobya byobafwaninwe kumulubwila?

16. Le i mingilo’ka miyampe ingilanga Batumoni ba Yehova na mutyima umo ya bukwashi ku imbikalo ne ku bantu nabo?

17. Lelo i muswelo’ka ukokeja bene Kidishitu kwendelela na ‘kunangila mu tunangu ku boba ba panja’?

[Bifwatulo pa paje 26]

Bible utelanga umbikalo wa bantu bu kinyema ne bu mwingidi wa Leza

[Bifwatulo pa paje 29]

Batumoni ba Yehova i tutyi tutūlwa ku lūbako mu bibundi mobashikete, basenswe bakwabo ne kadi bebatele mutyima