Myanda ya Kunyemena’ko ya Kabuku ka ku Kupwila Būmi ne Mwingilo
7-13 KWEJI 1
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | BILONGWA 21-22
“Kiswa-Mutyima kya Yehova Kilongeke”
bt-F p. 177-178 mus. 15-16
“Kiswa-Mutyima kya Yehova Kilongeke”
15 Pādi pashikete Polo kwa Fidipa, kwāile mweni mukwabo wa bulēme Akabusa. Boba bādi mu njibo ya Fidipa bādi bayukile amba Akabusa i mupolofeto; wālaile kipupo kikatampe kya nzala mu bubikadi bwa Kodusa. (Bil. 11:27, 28) Ye bano bēipangwile amba: ‘I kika kyaila Akabusa? Le i musapu’ka waiya nao?’ Pobakimutala, aye wasela mukaba wa Polo, uno mukaba mulampe wādi wa kipeta kya kisandi ubwanya kwelwa’mo lupeto ne bintu bikwabo kadi wādi wikutwa mu kifuka. Kupwa Akabusa wekuta’o ku maulu ne ku maboko. Ebiya kasapula musapu wa bulanda wa’mba: “E mwanenena mushipiditu ujila namino amba, ‘Mwinē uno mukaba’u ukakutwa enka namino na Bayuda mu Yelusalema, kadi bakamupāna mu makasa a bantu ba mizo.’”—Bil. 21:11.
16 Bupolofeto bwālombwele amba Polo wādi ufwaninwe kwenda ku Yelusalema. Kadi bwālombwele amba paketana’ko na Bayuda bakamupāna “mu makasa a bantu ba mizo.” Buno bupolofeto bwātengele bininge bantu batenwe’po. Luka ulombola’mba: “Potwaivwene nabya, ne batwe, ne boba badi’po, ketumwisāshila’mba kakikanda ku Yelusalema. Penepo Polo watentulula’mba: ‘I kika le kyomudidila ne kutompa kuzozeja kusumininwa kwami? Yukai’tu amba, ngitabije, ke’nkapo kukutwa ino i ne kufwila dijina dya Mfumwetu Yesu mu Yelusalema.’”—Bil. 21:12, 13.
bt-F p. 178 mus. 17
“Kiswa-Mutyima kya Yehova Kilongeke”
17 Fwatakanya bidi mwapityile uno mwanda. Banabetu, enka ne Luka mwine, bazenza Polo aleke kwenda. Bamo ke badila ne kudila. Polo pa kutengwa na buswe bwa bano banabetu, wēbatentulwile na kanye amba kwako i “kunzozeja mutyima,” nansha’mba, “mundala mutyima,” na mwikyalamwinanga malamuni makwabo. Wāshele nyeke musumininwe, nansha ke paāketene na banabetu ba mu Tyila kāshintyilepo butyibi bwandi nansha byobāmuzenzele impolo isuma. Inoko, webashintulwila kine kyafwaninwe enka kwendela. Bine buno shabo bo bwādi bukankamane ne kusumininwa! Pamo bwa Yesu, Polo wāsumininwe kwenda ku Yelusalema. (Bah. 12:2) Polo kādipo wikimbila lufu, inoko shi kadi lwākamutene, wādi wa kumona kufwila bu mulondi wa Kidishitu Yesu bu dyese.
bt-F p. 178 mus. 18
“Kiswa-Mutyima kya Yehova Kilongeke”
18 Le banabetu bālongele’po namani? Mu kīpi, bālēmekele butyibi bwandi. Tutanga’mba: “Byotwatuninye kumunekenya, twaleka’byo, twanena’mba: ‘Kiswa-mutyima kya Yehova kilongeke.’” (Bil. 21:14) Boba bādi bazenza Polo aleke kwenda ku Yelusalema kēbamuningilepo alonde milangwe yabo. Bāmwivwene ne kumuleka ende, bajingulwile kiswa-mutyima kya Yehova ne kwikitabija nansha byobyādi bikomo. Polo wākutyile lwendo lwādi lubwanya kukamwipaija. Byādi bya kupēlela Polo bininge shi boba bādi bamuswile kebātompelepo kumukankaja.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
bt-F p. 184-185 mus. 10-12
“Ntejei . . . Poneshintulwila”
10 Inoko, Polo wādi wivwana boba bādi basangela kulama bibidiji bimobimo bya Bayuda, kimfwa kuleka kwingila dya Sabato nansha kupela kudya byakudya kampanda. (Loma 14:1-6) Kadi kāfutulwilepo bibidiji bya kutwejibwa kwisao. Na bubine, Polo wātwejeje Temote kwisao kutyina Bayuda bakamutatana, mwanda shandi wādi Mungidiki. (Bil. 16:3) Kutwejibwa kwisao bwādi butyibi bwa muntu mwine. Polo wālombwele bene Ngalatea amba: “Disao ne kubulwa disao kebidipo na mvubu, inoko lwitabijo lwingila na buswe lo ludi na mvubu.” (Ngt. 5:6) Inoko, kutwejibwa kwisao mwanda wa kulēmeka Bijila nansha na mulangwe wa amba i kwa kamweno pa kwitabijibwa na Yehova kwādi kubulwa lwitabijo.
11 Nansha bino biñuniñuni byokebyādipo bya bine, inoko byādi bikambakanya Bayuda betabije. O mwanda bakulumpe bāpele Polo buno bulombodi bwa amba: “Tudi na bana-balume baná bapikile mpiko. Sela bano bana-balume ukesubule nabo pamo mungya bijila kadi wibafutyile byobasa kwibalomba, amba bebatende lupole. Penepo bantu bonso bakayuka’mba myanda yobapupwile pa mwanda obe i ya bubela, ino amba abe unañanga mobyendele, kadi nobe ulamine Bijila.”—Bil. 21:23, 24.
12 Polo wādi ubwanya kupela buno bulombodi na kunena’mba, mwanda mwine ukambakanya bano Bayuda betabije ke binopo biñuniñuni, ino i mwanda bakilamete ku Bijila bya Mosesa. Inoko wāitabije buno bulombodi, nansha byākatyumwinepo misoñanya ya Leza. Mafuku kunyuma wālembele amba: “Ku boba badi mu bijila naikala bwa ami udi mu bijila, nansha ami mwine byonkidipo mu bijila, amba mwene’mo boba badi mu bijila.” (1 Ko. 9:20) Mu uno mwanda, Polo wāitabije milangwe ya bakulumpe ba mu Yelusalema ne kwikala bwa aye “udi mu bijila.” Pa kulonga uno muswelo, wētushidile kimfwa kiyampe dyalelo kya kwitabija milangwe ya bakulumpe ne kuleka kukimba kulonga bintu’nka motusakila.—Bah. 13:17.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Bil 22:16
koya bubi bobe na kwita dijina dyandi: Nansha’mba “oya bubi bobe kadi wite pa dyandi dijina.” Muntu oyanga bubi bwandi na kubatyijibwa mu mema ne na kwita pa dijina dya Yesu. Kulonga namino kulombanga kwikala na lwitabijo mudi Yesu ne na kwilulombola na kwingila mingilo ya bwine Kidishitu.—Bil 10:43; Yak 2:14, 18.
14-20 KWEJI 1
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | BILONGWA 23-24
“Wasambilwa bu Kipupo ne bu Muntu Uleñanga Butomboki”
bt-F p. 191 mus. 5-6
“Kankamana’tu!”
5 Polo wākankamikilwe pa kitatyi kifwaninwe. Difuku dyālondele’po, bana-balume Bayuda 40 ne musubu bākutyile “kitumba, batyipa koku befinga mafingo amba kebakadipo ne kutoma kwine poso bepaye bidi Polo.” Kukuta kino “kitumba na mutyipo” kwālombwele mwādi musumininwe bano Bayuda kwipaya mutumibwa. Bādi balanga’mba shi kebabwenyepo kitumba kyabo, nabya mafingo abo akebafikila nansha kutanwa’bo na kintu kibi. (Bil. 23:12-15) Nkuku yabo yādi mitabijibwe na babitobo bakulu ne bakulumpe, ayo mine yādi ya kuselela monka Polo mu Sanedini na abo bakimba kumwipangula monka ashintulule biyampe myanda moikadile. Inoko pobasa kufika mu dishinda, boba bakutyile kitumba badi bakimba mwa kufyutukila Polo bamwipaye.
6 Inoko mwipwa wa Polo pa kwivwana myanda ya kino kitumba wakasapwila’mo Polo. Polo nandi watuma uno nkasampe akalombole’mo Kodusa Laisesa mukulu wa basola bene Loma. (Bil. 23:16-22) Na bubine, Yehova usenswe bankasampe badi pamo bwa uno mwipwa wa Polo kayukene dijina, batangidija tumweno twa bantu ba Leza kumeso kwa twabo, kadi balonga bukomo bwabo bonso mwanda wa kwendeleja tumweno twa Bulopwe na kikōkeji.
bt-F p. 192 mus. 10
“Kankamana’tu!”
10 Mu Kesalea, Polo ‘wālaminwe mu njibo mikatakata ya Heloda’ mwanda wa kutengela bamusambile batamba ku Yelusalema. (Bil. 23:35) Mafuku atano pa kupita’po, bamena—Kitobo Mukatampe Ananaisa, Teletulusa ntenda-mambo ne kibumbo kya bakulumpe. Teletulusa washilula na kutendela Fidiki pa byaadi ulongela Bayuda, mwanda wa kumushiñanya amwivwane. Kupwa kasambila Polo amba “uno muntu i kipupo, uleñanga butomboki mu Bayuda bonsololo badi mu ntanda yonso ikelwe na bantu kadi aye ye mwine kalombwe wa katango ka bene Nazala. Kadi wadi kasake kusubija tempelo, penepo netu twamukwata.” Bayuda bakwabo nabo “belunga nandi mu luno lonji, betabija’mba bino bintu i bya bine.” (Bil. 24:5, 6, 9) Kulenga butomboki, kwikala kalombwe wa katango kabi, ne kusubija tempelo, kusambilwa ino myanda kwādi kubwanya kwipaija muntu.
bt-F p. 193-194 mus. 13-14
“Kankamana’tu!”
13 Polo i mwitushile kimfwa kiyampe shi tubasambilwa ku ba lupusa pa mwanda wa butōtyi bwetu ne kubepelwa bubela amba tuletanga kavutakanya, tongola bantu, nansha amba tudi mu “katango kabi.” Polo kāfukwilepo mbikavu na binenwa bya lushiñanya na mwālongele Teletulusa. Polo wāikele na butūkanye ne bulēme. Waleta bukamoni bwa bine patōkelela kadi na bunwa. Polo wānenene amba “Bayuda bamo batambile mu ntanda ya bubikavu ya Azia” bene bāmusambile amba usubijanga tempelo kebādipo’po, kadi mungya bijila wādi ufwaninwe kusamba nabo mpala na mpala ne kwivwana byobamusambila.—Bil. 24:18, 19.
14 Kintu kitulumukwa, Polo kēkakilepo kuleta bukamoni bwa nkulupilo yandi. Uno mutumibwa wāpitulukile mu lukulupilo lwandi lwa lusangukilo na bukankamane, lwine lwāletele lupotopoto paādi kumeso kwa kidye kya Sanedini. (Bil. 23:6-10) Polo paādi wishintulwila wākomeneje lukulupilo lwa lusangukilo. Mwanda waka? Mwanda Polo wādi usapula bukamoni bwa Yesu ne kusanguka kwandi mu bafwe—kintu kekyādipo kitabije balwana nandi. (Bil. 26:6-8, 22, 23) Bine, mwanda mwine wāletele lupata wādi wa lusangukilo, kutabukidila i kukulupila mudi Yesu ne mu lusangukilo lwandi.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Bil 23:6
ami ne Mufadiseo: Bantu bamo bādi mu kidye bādi bayukile Polo. (Bil. 22:5) Ye bano bāivwanije amba byaetela bu mwanā Bafadiseo, wāitabija amba badi nabo bibidiji bimo. Bāivwanije amba Polo ketelelepo bya bubela, mwanda Bafadiseo bādi mu Sanedini bāyukile amba wāikele ke mwine Kidishitu mupyasakane. Inoko mu uno mwanda, kwitela kwētelele Polo bu Mufadiseo kubwanya kwikala na buluji bukwabo; wētelele bu Mufadiseo pa kyaba kya kwitela bu Musadusea mwanda wādi ukulupile mu lusangukilo pamo bwa Bafadiseo. Pa kwitela namino, byāmukweshe eivwane na Bafadiseo bādi’po. Mobimwekela, wālangile amba kwisambila pa uno mwanda uletanga lupotopoto kwādi kwa kulengeja bantu bamo ba mu kidye kya Sanedini bamwitabile, kadi ano manwa āendekele. (Bil 23:7-9) Binenwa binenene Polo mu Bil 23:6 i bikwatañane na mwaāketelele aye mwine pākeshintulwidile mwenda mafuku kwa Mulopwe Akidipa. (Bil 26:5) Kadi Polo wētelele monka bu Mufadiseo paālembele bene Kidishitu ba mu Fidipai, aye papo mu Loma. (Fid 3:5) Kadi i biyampe ne kutala mutelelwe bene Kidishitu bakwabo bādi Bafadiseo pa kala mu Bil 15:5.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Bil 24:24
Dushila: I mwanā Heloda mwana-mukaji wa busatu kadi ye mukala, uno Heloda wisambilwa’po i Heloda Akidipa I utelelwe mu Bil 12:1. Dushila wābutwilwe kubwipi na mwaka wa 38 Yesu ke mwiye, kadi i mwanabo na ba Akidipa II ne Benishi. (Tala Nshintulwilo ya Bishima, “Heloda.”) Mbikavu Fidiki wādi mulume wandi wa bubidi. Wāsongelwe dibajinji na Mulopwe Mwine Shidea, Azizus wa ku Emese ino belubula, ebiya wasongwa na Fidiki dya mu mwaka wa 54 Yesu ke mwiye, papo kasenselela ku myaka 16. Bimweka’mba Dushila wātenwe’po Polo paādi ulombola Fidiki “myanda ya boloke, ne kwīfula, ne butyibi bukāya’ko.” (Bil 24:25) Fetuse pa kupingakena Fidiki, Fidiki wāshile Polo mu kifungo mwanda wādi “usaka kusangaja Bayuda,” bantu bamo balañanga’mba wādi usaka kusangaja wandi mukaji nkasampe, mwine wādi Muyuda.—Bil 24:27.
21-27 KWEJI 1
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | BILONGWA 25-26
“Polo Walombe Kukasamba kwa Kesala Kadi Wasapwila Mulopwe Heloda Akidipa Bukamoni”
bt-F p. 198 mus. 6
“Nalombe Kukasamba kwa Kesala!”
6 Mutyima wa Fetuse wa kusaka kusangaja Bayuda wādi wa kutūla Polo mu kyaka kya lufu. O mwanda Polo wāingidije lupusa lwandi lwa bu mwana kibundi wa Loma. Wāsapwidile Fetuse amba: “Ñimene kumeso kwa kityibilo kya mambo kya Kesala, kwine komfwaninwe kutyibilwa mambo. Nkilubīlepo Bayuda, monka mowekiyukila biyampe ne abewa mwine. . . . Nalombe kukasamba kwa Kesala!” Kulomba kukasamba kwa Kesala kekwādipo divule kushintwa. Fetuse wākomeneje uno mwanda na kunena’mba: “Byowalomba kukasamba kwa Kesala; usa kwenda kwa Kesala.” (Bil. 25:10-12) Polo pa kulomba kukasamba ku kidye kikatampe, i mushile dyalelo bene Kidishitu ba bine kimfwa. Shi balwana netu bakanina “kuleta makambakano mu dijina dya bijila,” Batumoni ba Yehova bengidijanga bijila bya Leta mwanda wa kubingija myanda miyampe.—Ñim. 94:20.
bt-F p. 198-201 mus. 10-16
“Nalombe Kukasamba kwa Kesala!”
10 Polo wāfwijije’ko Mulopwe Akidipa bya bulēme pa kumupa mukenga wa kwishintulwila kumeso andi, byaādi ujingulwile amba mulopwe wādi uyukile senene bibidiji byonso ne lupata lwādi mu Bayuda. Kupwa Polo wāshintulula mwikadila wandi wa pa kala amba: “Mungya katango ka kasumalomo ka mutōtelo wetu, nadi bu Mufadiseo.” (Bil. 26:5) Polo paādi Mufadiseo wādi utengēle kwiya kwa Meshiasa. Pano, pawaikala ke mwine Kidishitu, wayukanya na bukankamane amba Yesu Kidishitu ye mwine obādi batengēle tamba kala. Mwanda mwine wādi usambila Polo mu dino difuku i wa lukulupilo lwaādi nalo aye ne boba bāmusambile kumo, ko kunena’mba, kufikidila kwa mulao obālaile bakulutuba babo kudi Leza. Uno mwanda wāsangeje Akidipa bininge wasaka kuyukila’ko myanda mikwabo yādi ikinena Polo.
11 Polo washilula kusekununa mwaādi ususwila bibi bene Kidishitu pa kala, wānenene amba: “Ami uno, nadi nsumininwe amba mfwaninwe kulonga bilongwa bingi bya kulwa na dijina dya Yesu mwine Nazala . . . nadi ñenda kukebapangapanga’nka [balondi ba Kidishitu] ne mu bibundi bya kulampe bine.” (Bil. 26:9-11) Polo Kāpityije’byopo kipimo kunena namino. Bantu bavule bādi bayukile muswelo waādi ususula bene Kidishitu. (Ngt. 1:13, 23) Padi Akidipa ye uno wēipangwile amba, ‘I kika kyālengeja uno muntu ashinte?’
12 Binenwa bikwabo bya Polo bileta malondololo a amba: “Ponadi ñenda ku Damakasa kukalonga bino’bi na lupusa ne na kishima kyampele babitobo bakulu, namwene mu dishinda, abe Mulopwe, papo dyuba mu mitwe, kiké kitamba mūlu kikela kutabuka dyuba, kyaunsāmina koku ne koku pamo ne boba bonadi ñenda nabo. Kadi potwaponene batwe bonso pa nshi, naivwana diwi dyaunena mu Kihebelu amba: ‘Solo, Solo, le i kika kyoumpangilapangila? Byowitungatunga ku tumisungu wisanshijanga abe mwine.’ Ino naipangula’mba: ‘A Mfumwami, le wi ani?’ Mfumwetu nandi walondolola’mba: ‘I ami Yesu, mwine opangapanga.’”—Bil. 26:12-15.
13 Kumeso kwa kino kingelengele kulongeka, Polo wādi ‘witungatunga ku tumisungu’ mu muswelo wa kyelekejo. Pamo’nka bwa nyema usela biselwa witapija aye mwine na kwikinka ku nsongo ya kamusungu, Polo nandi wādi wisanshija aye mwine ku mushipiditu na kulwa na kiswa-mutyima kya Leza. Yesu musanguke pa kumwekela Polo mu dishinda dyenda ku Damakasa, wākweshe uno muntu muyampe mulubijibwe ashinte milangwe yandi.—Yoa. 16:1, 2.
14 Bine, Polo wāshintyile būmi bwandi mu muswelo utendelwa. Wālombwele Akidipa amba: “Nkyapelelepo kukōkela kimonwa kya mūlu, ino nadi nsapula musapu, dibajinji ku boba ba mu Damakasa, kupwa ke ba mu Yelusalema, ne mu ntanda yonso ya Yudea, ne ku mizo kwine, amba bafwaninwe kwisāsa ne kuvundamukila kudi Leza na kulonga bilongwa bifikīle pa kwisāsa.” (Bil. 26:19, 20) Mwenda myaka, Polo wāvuije mwingilo wāmupele Yesu Kidishitu mu kino kimonwa kya mu dyuba mu mitwe. Kwalupuka bika? Boba bāitabije myanda miyampe yādi isapula Polo bēsāshile ku mwiendelejo wabo mubi ne wa budimbidimbi, kupwa baalamukila kudi Leza. Bano bantu bāikele ke bana ba kibundi bayampe, balemeka bijila ne ndudi ne kulengeja bakwabo nabo bebilonde.
15 Inoko, Bayuda bāsambile Polo bafutulwile bino byabuyabuya byonso. Polo wānenene amba: “O mwanda Bayuda baunkwete mu tempelo kebasake kungipaya. Inoko Leza byawaunkweshe, nakyendelela ne dyalelo kusapula bukamoni ku batyetye ne bakatampe bene.”—Bil. 26:21, 22.
16 Batwe bene Kidishitu ba bine, tufwaninwe kwikala ‘beteakanye mafuku onso kwishintulwila’ pa mwanda wa lwitabijo lwetu. (1 Pe. 3:15) Potwishintulwila ku meso a batyibi ne baludiki pa mwanda wa lwitabijo lwetu, i biyampe twiule manwa a Polo āingidije pa kwisamba na Akidipa ne Fetuse. Shi twibalombola mwitukwashishe bubine bwa mu Bible pa kulumbulula būmi bwetu ne bwa boba bevwana musapu wetu, netu tubwanya kutenga mityima ya bano bakatampe ba lupusa.
bt-F p. 202 mus. 18
“Nalombe Kukasamba kwa Kesala!”
18 Polo wālondolwele mbikavu amba: “Ñeni yami keijininepo, abe Mulēmekibwe Fetuse, ino nenanga binenwa bya bubine kadi bya ñeni mibwane. Na bubine, mulopwe mwine onesamba nandi pampikwa kafinda uyukile senene byonso bino’bi. . . . A Mulopwe Akidipa, le witabije Bapolofeto? Ndyukile amba wibetabije.” Akidipa wāmulondolola’mba: “I patyetye’tu wadi wa kunekenya ngikale mwine Kidishitu” (Bil. 26:25-28) Bino binenwa bikale bitamba ku mutyima nansha bya buzazangi, inoko bilombola’mba bukamoni bwa Polo bwātengele bininge uno mulopwe.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Bil 26:14
byowitungatunga ku tumisungu: Kamusungu i kamukombo kalampe kasongoke kādi kengidijibwa pa kwendeja nyema. (Bat 3:31) Bishima “byowitungatunga ku tumisungu” i lukindi lutanwa mu mabuku a Kingidiki. Lufunkilanga pa ñombe wa bujundu kakōkelapo kukinkwa kamusungu ino aye witunga’ko, wetapa bilonda aye mwine. Mo mwādi mwiendejeja ne Solo kumeso kwa aye kwikala mwine Kidishitu. Byaādi ulwa na balondi ba Yesu, bene bādi bakingwa na Yehova Leza, Polo wādi ubwanya kwitapa bilonda bikatampe. (Dingakanya na Bil 5:38, 39; 1Tm 1:13, 14.) Mu Mus 12:11, “tumisungu” i tudingakanibwe na binenwa bya muntu wa tunangu bilengeja yewa umuteja evwane madingi.
nwt nshintulwilo ya bishima
Kamusungu. I kamukombo kalampe kadi na kyuma kisongoke kya bui, kengidijanga babidimye mwanda wa kukinka’ko nyema. Kamusungu i kadingakanibwe na binenwa bya muntu wa tunangu bilengeja yewa umuteja evwane madingi a tunangu. ‘Kwitunga ku tumisungu’ i kitambe ku kilongwa kya ñombe wa bujundu kakōkelapo kukinkwa kamusungu ino aye witunga’ko, wetapa bilonda aye mwine.—Bil 26:14; Bat 3:31.
Kwasha Bakwabo Nabo Betabije Musapu wa Bulopwe
14 Polo wādi uyukile amba Akidipa wādi Muyuda wa dijina bitupu. O mwanda wālangulukile na Akidipa pa bintu byāyukile kala mu mutōtelo wa Bayuda, amba na bubine busapudi bwandi ‘ke kingipo i kyonka kyānenene bapolofeto ne Mosesa amba kikafikanga’ pa kufwa ne kusanguka kwa Meshiasa. (Bilongwa 26:22, 23) Kupwa Polo wāipangwididila Akidipa amba: “Abe mulopwe Akidipa, le ubaitabija bapolofeto’ni, a?” Akidipa mulume nobe wāfudilwa. Mwanda shi wānene amba nkitabijepo bapolofeto, nabya ntumbo ya bu Muyuda mwitabije yādi yakumupwa. Kadi shi wāitabije mulangilo wa Polo, nabya wādi wa kukūkila mutumibwa ku meso a bonso, ne kino kyādi kya kumufikija ku kwitwa bu mwine Kidishitu. Penepo Polo wālondolola aye mwine na tunangu kipangujo kyandi amba: “Nayūka byo wapwa kwibētabija.” Le pano mutyima wa Akidipa wāmusolokele namani? Eyo, wālondolwele amba: “I patyetye’tu po wasaka kunkōkeja ke ndi mwine Kidishitu!” (Bilongwa 26:27, 28) Nansha Akidipa byākaikelepo mwine Kidishitu, ino Polo wātengele mutyima wandi mu ludingo kampanda na musapu wandi.—Bahebelu 4:12.
28 KWEJI 1–3 KWEJI 2
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | BILONGWA 27-28
“Polo Waenda ku Loma lwa Mema”
bt-F p. 208 mus. 15
“I Kutupu Muntu Nansha Umo Momudi’mo Usa Kujimina”
15 Mobimwekela, Polo wāsapwidile bantu bavule mu kyombo myanda ya “lukulupilo lwa mulao wālaile Leza.” (Bil. 26:6; Kol. 1:5) Pano ke pasa kulobela kyombo, Polo washilula kusapula na bukankamane lukulupilo lwa byadi ke bisa kulongeka. Wānena’mba: “Buno bufuku mwikeulu umo . . . wadi waiya kaimene pabwipi nami, kanena’mba, ‘A Polo, kokikwatwa moyo. Ufwaninwe kukemana ku meso a Kesala, kadi tala! Leza wakupe bonso boenda nabo pa mema.’” Polo webadyumuna’mba: “Nanshi kankamanai, a bana-balume, mwanda ami ngitabije mudi Leza amba kisa kulongeka monka mobaunombwelanga. Inoko, tusa kukejīka bidi pa kisanga.”—Bil. 27:23-26.
bt-F p. 209 mus. 18
“I Kutupu Muntu Nansha Umo Momudi’mo Usa Kujimina”
18 Boba bāpandile mu kyombo baābukila pa kisanga kya Medita, kunshi kwa Sicile. Bantu ba pa kisanga besamba ludimi lungi bādi na “mutyima wa kanye kakatampe mpata.” (Bil. 28:2) Babanjila mudilo bano beni baābukile pa kyabu kyabo babombe kadi batetema mashika. Uno mudilo wēbakabije nansha byokwādi mvula ne mashika. Kadi wālengeje kulongeke ne kingelengele.
bt-F p. 210 mus. 21
“I Kutupu Muntu Nansha Umo Momudi’mo Usa Kujimina”
21 Mu kino kifuko mwādi mushikata mpeta witwa bu Pubyusa, ye wādi mwinē kino kifuko. Mobimwekela ye wādi mukulu wa basola bene Loma mutumbe pa Medita. Luka umutela bu “mulēmantu umo wa pa kisanga’kya,” na kwingidija kitenta kyātenwe mu bilembwa bya mu ludimi lwa bene Medita byādi pa bibese bibidi bya mabwe. Wātundaile kwandi na kizaji ba Polo ne boba bobādi nabo, mu bula bwa mafuku asatu. Inoko shandya Pubyusa wādi ubela. Kadi pano, Luka ushintulula byawādi ubela. Wālembele amba uno muntu “wadi ulēle pa butanda ubela ngitu kukaba ne munda mupita mashi,” watela ne mobamundapidile’yo. Amba Polo wāmulombelele, wāmutenteka makasa, penepa wakoma. Bantu ba pa kino kisanga batulumuka bininge pa kino kingelengele, ebiya nabo kebamuletela ne bantu bakwabo bādi babela ne kwibapa byabuntu mwanda wa kuvuija bisakibwa bya Polo ne bya bobadi nabo mu lwendo.—Bil. 28:7-10.
bt-F p. 213 mus. 10
“Kusapula ne pa Mfulo Bukamoni”
10 Mfulo mfulō Bano bañenda pa kufika mu Loma, “bapa Polo lupusa lwa kushikata kwa aye mwine ne sola wa kumulama.” (Bil. 28:16) Divule bantu balamwa uno muswelo, bādi bakutwa miyololo kutyina bakanyema. Nansha nankyo, Polo wādi musapudi wa Bulopwe, kadi na bubine miyololo keyādipo ya kumūbija. Pa kupwa’tu kwitūkija mu mafuku asatu, waityija balēmantu ba Bayuda mwanda wa kwiyuka nabo ne kwibasapwila.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Bil 27:9
kijila-nzala kya mu Difuku dya Kupūta Bubi: Nansha’mba “kijila-nzala kya ku ngalwilo kwa buyo.” Kishima pa kishima i “kijila-nzala.” Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “kijila-nzala” kifunkilanga enka pa kijila-nzala kyāsoñanibwe mu bijila bya Mosesa, kyādi kikwatañane na Difuku dya Kupūta Bubi dyādi dilongwa mwaka ne mwaka, dyādi ditwa ne bu Yom Kippur (mu Kihebelu, yohm hakkippurim, “difuku dya kupūta”). (Lev 16:29-31; 23:26-32; Umb 29:7; tala Nshintulwilo ya Bishima, “Difuku dya Kupūta Bubi.”) Bishima “kwikala na bulanda,” i bikwatañane na Difuku dya Kupūta Bubi, kwivwanwanga divule bu kushintulula miswelo palapala ya kwipela, kubadila’mo ne kushikilwa na nzala. (Lev 16:29, kunshi kwa dyani) Kutelwa kutelelwe kishima “kijila-nzala” mu Bil 27:9 kukwatakanya mulangwe wa kwipela kwa muswelo mubajinji kwādi kulongwa mu Difuku dya Kupūta Bubi, mubadilwa ne kushikilwa na nzala. Kijila-nzala kya mu Difuku dya Kupūta Bubi kyādi kilongwa ku mfulo kwa Kweji 9 nansha ku ngalwilo kwa Kweji 10.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Bil 28:11
Bana ba Zeuse: Mungya mfumo ya Bangidiki ne bene Loma, “Bana ba Zeuse” (mu Kingidiki, Dioskouroi) bādi ba Castor ne Pollux, bana bana-balume ba mapasa ba leza Zeuse (Yupita) ne leza Spartan Mulopwe Mukaji Leda. Bantu bādi bamona bano bana ba Zeuse bu babwanya kulonga bintu bivule, kubadila’mo kukinga bantu benda pa mema, ne kupandija boba batanwa na kyaka pa dijiba. Kutelwa kutelelwe kino kiyukeno kyādi ku mutofi wa kyombo i bukamoni bukwabo bulombola’mba ino nsekununi yālembelwe na muntu wātenwe’ko.