Myanda ya Kunyemena’ko ya Kabuku ka ku Kupwila Būmi ne Mwingilo
5-11 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 9-10
“Tendela Yehova pa Mwanda wa Tunangu Twandi”
w99-F 1/7 p. 30 mus. 6
Bupempudi bwa Kamweno
Mulopwe mukaji wa Sheba pa kwitana na Solomone, wāshilula kumutompa na “bipangujo bikutakane.” (1 Balopwe 10:1) Musemwa wa mu Kihebelu wingidijibwe pano ubwanya kushotolola “ntyonko.” Ino, ke kunenapo amba uno mulopwe mukaji wādi ukimba kukaija Solomone makayo mabi. Uno musemwa umo onka wa mu Kihebelu i mwingidijibwe ne mu Ñimbo ya Mitōto 49:4, mwanda wa kulombola bipangujo bya mvubu bitala bubi, lufu ne bukūdi. Nanshi uno mulopwe mukaji wāingidije ntyonko mwanda wa kutompa tunangu twa Solomone. Bible unena’mba, ‘Washilula kumusapwila byonso byadi ku mutyima wandi.’ Solomone nandi “walondolola bipangujo byandi byonso. Kekwadipo kintu kikomo bininge kyatuninye mulopwe kumushintulwila.”—1 Balopwe 10:2b, 3.
w99-E 11/1 p. 20 mus. 6
Shi Buntu Bubavula
Mulopwe mukaji pa kutulumuka na byaāivwene ne na byaāmwene, wālondolola na kwityepeja’mba: “Bengidi bobe bemananga kyaba ne kyaba ku meso obe, bateja tunangu tobe nabo i ba nsangaji!” (1 Balopwe 10:4-8) Kātelelepo bengidi ba Solomone bu ba nsangaji mwanda wa kujokolokwa na bupeta—nansha byobadi nabo, mhm. Ino, bengidi ba Solomone bādi ba nsangaji mwanda bādi bevwana nyeke tunangu tobāpele Solomone kudi Leza. Mulopwe mukaji wa Sheba i mushile bengidi ba Yehova kimfwa kiyampe dyalelo, mwanda wa bamwene mu tunangu twa Umpangi ne twa wandi Mwana, Yesu Kidishitu!
w99-F 1/7 p. 30-31
Bupempudi bwa Kamweno
Mulopwe mukaji wa Sheba wātulumukile pa kwimwena tunangu twa Solomone ne bupeta bwa bulopwe bwandi. O mwanda, “kemwakidipo kadi mushipiditu mwadi.” (1 Balopwe 10:4, 5) Bamo bashotololanga uno musemwa amba, mulopwe mukaji ‘wāshele mu kanwa pululu.’ Mwifundi umo i mufule’nka ne ku kunena amba uno mulopwe wāpungile! Na bubine, uno mulopwe wātulumukile pa byaāmwene ne byaāivwene. Wāityile bengidi ba Solomone bu ba nsangaji mwanda bādi bateja mulopwe Solomone wa tunangu, kadi wātendele Yehova pa kutūla Solomone pa lupona. Ebiya wāpa mulopwe byabuntu bya bei, olo, dyalelo ibwanya kufika ku madolala 40 000 000. Solomone nandi wāpa uno mulopwe mukaji byabuntu “byonso byaadi usaka ne byaalombele.”—1 Balopwe 10:6-13.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
w08-F 1/11 p. 22 mus. 4-6
Le Wadi Uyukile?
Le Mulopwe Solomone wādi na buvule bunga bwa olo?
Bisonekwa binena’mba, Hilama mulopwe wa Tyila, wātumina Solomone matone aná a olo, mulopwe mukaji wa Sheba nandi wāmutumina buvule bwa matone amo onka, kadi byombo bya Solomone byāselele ku Ofila matone 15 a olo ne kupita. Bisonekwa binena’mba: “Bulēmi bwa olo yobadi baletela Solomone mu mwaka umo, bwādi bufika pa talenta 666 ya olo,” nansha matone 25 ne kupita. (1 Balopwe 9:14, 28; 10:10, 14) Le i bya bine? Le bungi bwa olo mu kibīko kya mulopwe bwādi namani?
Bilembwa bya kala, bimonwa na befundi bu bya bine binena’mba, pharaon Thoutmosis III wa Edipito (mu myaka tununu tubidi Y.K.) wāletele matone 13,5 a olo ku tempelo ya Amôn-Râ ku Karnak. Mu mwaka wa katwa ka mwānda Y.K., Mulopwe Tilate-Pilese III wa Ashidia wātambwile mulambu wa matone 4 ne musubu a olo ya ku Tyila, kadi Salekona II nandi wāletele buvule bumo bonka bwa olo bu kyabuntu ku baleza ba mu Babiloni. Mulopwe Fidipa II wa Masedonya (mu 359-336 Y.K.) unena bu wākolele matone 28 ne musubu a olo mwaka ne mwaka itamba mu mingotyi ya Pangée mu Talase.
Alekizandele Mukatampe mwanā Fidipa (mu 336-323 Y.K.) wāselele matone 1 180 a olo ne kupita paānekenye kibundi kya Peleshia mu Susa ne matone 7 000 ne kupita a olo a ku Peleshia. Potudingakanya kino kibalwa kyonso, nanshi buvule bwa olo yādi na Mulopwe Solomone bwisambīle’po Bible, kebupityile’byopo kipimo.
12-18 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 11-12
“Tonga na Tunangu Muntu wa Kwisonga Nandi”
“I Ani Udi ku Mutamba wa Yehova?”
7 Solomone paādi nkasampe, wādi mu kipwano kiyampe na Yehova. Leza wāpele Solomone tunangu tuvule ne mwingilo wa mvubu wa kūbaka tempelo milumbuluke mu Yelusalema. Ino yō, Solomone wājimije kipwano kyandi na Yehova. (1 Balopwe 3:12; 11:1, 2) Bijila bya Leza byānenene amba mulopwe “kafwaninwepo kusonga bakaji bavule kutyina’mba mutyima wandi wakasāsuka.” (Kupituluka 17:17) Solomone kākōkelepo kino kijila. Ku mfulo, wāikala na bakaji 700 ne bakaji 300 ba pafula! (1 Balopwe 11:3) Bavule mu bano bana-bakaji bādi ba mizo ingi bene bādi batōta baleza ba bubela. Kadi Solomone kākōkelepo kijila kya Leza kya kuleka kusonga bana-bakaji ba mizo ingi.—Kupituluka 7:3, 4.
Le I Muswelo’ka Obwanya Kulama Mutyima Obe?
6 Satana usakanga twikale mwaikadile—ntomboki upumpunya misoñanya ya Yehova kadi wa mutyima wa kwisakila. Satana kabwanyapo kwituningila tulange ne kulonga bintu mwasakila. O mwanda utompanga kufikidija kitungo kyandi mu miswelo mikwabo. Kimfwa, i mwitufwenye bantu baonene kala. (1 Yo. 5:19) Ukulupile amba tukapityija nabo kitatyi nansha byotuyukile amba kupwana na babi “konanga” nansha ‘kuboleja’ mulangilo ne bilongwa byetu. (1 Ko. 15:33; kunshi kwa dyani) Ano manwa wākwete nao Mulopwe Solomone. Wāsongele bakaji bavule bajentaila, ku mfulo nabo bāikala na “lupusa lukatampe pādi” kadi “baalamuna bityebitye mutyima wandi” kudi Yehova.—1 Ba. 11:3; kunshi kwa dyani.
“I Ani Udi ku Mutamba wa Yehova?”
9 Inoko Yehova kāidilwepo buno bubi nansha dimo. Bible unena’mba: “Yehova wakalabela Solomone, mwanda mutyima wandi wasāsukile kudi Yehova.” Leza wātompele kukwasha Solomone. Yehova “wamumwekele misunsa ibidi ne wamudyumwine pa uno mwanda amba kufwaninwepo kulonda baleza bangi. Ino aye kakōkelepo byamusoñenye Yehova.” Mfulo mfulō, wābulwa kwitabijibwa ne kukwashibwa na Leza. Yehova kālekelepo bana ba Solomone babikale pa Isalela yense, kadi bālwile na makambakano mavule mu bula bwa myaka tutwa na tutwa.—1 Ba. 11:9-13.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
Wādi Ukokeja Kwitabijibwa na Leza
Lehaboma wābungakenye basola bandi mwanda wa kupwija buno butomboki. Ino Yehova wāmukankaja kupityila kudi mupolofeto Shemaia, na kunena’mba: “Kemukakandapo, nansha kulwa ne bāna benu bāna ba Isalela, ehe, jokai, muntu ense ku yandi njibo; mwanda kino kintu kino’ki i kya kudi ami.”—1 Ba. 12:21-24.
Kuleka kukalwa? Fwatakanya’po bidi mobyāvutakaninye Lehaboma ñeni! Lelo bantu bādi ba kumona namani mulopwe wādi wisāsula kupa babikalwa bandi mfuto “na tuminye,” ino kepaijije ne kwija kwine akomenwe kupwija buno butomboki? (Dingakanya na 2 Bilongwa 13:7.) Nansha nankyo, mulopwe ne basola bandi “bakōkela ku mwanda wa Yehova, ke betole baenda dishinda dyabo, mwendele mwanda wa Yehova.”
Le i ñeni’ka yotuboila’ko? I biyampe kukōkela Leza nansha shi kulonga namino kubwanya kwitulengeja tuzawilwe. Kukōkela Leza kutwalanga ku kweselwa ne kwitabijibwa nandi.—Kup. 28:2.
Le Lehaboma wālongele’po namani? Wākōkele, wāleka nkuku yandi ya kukalwa na uno muzo mupya wāshimikilwe, wāta mutyima ku kūbaka bibundi mu ntanda ya Yuda ne ya Benjemani, mwine mwaāshele ubikele. Wākomeje bibundi bivule, “webilonga ke bikomokomo byamwiko’tu.” (2 Bilongwa 11:5-12) Kya mvubu na kampata, mu kine kitatyi’kya wālamete ku bijila bya Yehova. Nansha bisaka dikumi bya bulopwe bya Isalela buludikwa na Yeloboame byobyāponene mu kutōta bilezaleza, inoko bavule mobadi bākwatakenye “Lehaboma” na kwenda ku Yelusalema mwanda wa kukakwatakanya mutōtelo wa bine. (2 Bilongwa 11:16, 17) Bine, kikōkeji kya Lehaboma kyālengeje bulopwe bwandi bukomejibwe.
19-25 KWEJI 9
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 13-14
“Ikala na Butūkanye ne Kusangela’nka Byodi Nabyo”
Kōkela na Mutyima Umo
4 Ebiya Yeloboame wanena muntu wa Leza amba: “Twaya bidi kwami, ukapunguluke bidi, kabidi nkakupa mpalo.” (1 Bal. 13:7) Pano mupolofeto ukalonga namani? Le uketabija kizaji kya mulopwe pa kupwa kumusapwila musapu wa kumutopeka? (Mit. 119:113) Nansha ukapela lwito lwa mulopwe wamweka bu wealakanya? Na bubine, Yeloboame udi na bupeta bwabwanya kupala balunda nandi. Ekale mupolofeto wa Leza udi na katyima ka kusanswa bya bupeta nabya kyabuntu kya mulopwe i ditompo kwadi. Inoko Yehova wanenene mupolofeto amba: “Abe kukadīpo bidibwa, nansha kutoma mema, nansha kwitola mu dishinda dyo waendelemo, ehe.” Kupwa mupolofeto waalukila ku Betele mu dishinda dingi. (1 Bal. 13:8-10) Lelo i ñeni’ka yotuboila ku butyibi bwākwete uno mupolofeto pa bitala mutyima wa kukōkela?—Loma 15:4.
Kōkela na Mutyima Umo
15 Lelo i kika kikwabo kyotukokeja kwifundila ku kilubo kya mupolofeto wātambile ku Yuda? Nkindi 3:5 inena amba: “Kulupila mudi Yehova ne mutyima obe onsololo, kadi kokalemēnenapo pa kwivwanija kwa abe mwine.” Pa kyaba kya kukulupila nyeke mudi Yehova na mwaādi umukulupile, ino pano mupolofeto wātambile ku Yuda wekulupile aye mwine. Kilubo kyandi kyāmwipaija ne kujimija dijina diyampe ku meso a Leza. Bine, uno mwanda mumweke ulombola patōkelela mvubu ya kwingidila Yehova na bumvubumvu ne kikōkeji!
Kōkela na Mutyima Umo
10 Mupolofeto wāile ku Yuda wādi na bwanapabo bwa kujingulula budyumuku bwāile na mupolofeto mununu’wa. Wādi wa kwiipangula’mba, ‘Mwanda waka Yehova watume mwikeulu kudi muntu ungi na myanda intala?’ Mupolofeto wādi ubwanya kwipangula Yehova amulombole kya kulonga, ino Bisonekwa kebinenapo amba wālongele namino. Ino yō, “wajoka [na mununu], wadya bidibwa mu njibo yandi, watoma ne mema.” Yehova kāsangelepo. Mupolofeto wāongwelwe pa kujokela ku Yuda, ntambo wamutana ne kumwipaya. Yō, mwingilo wandi wa bupolofeto wāpwa bya bulanda!—1 Bal. 13:19-25.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
Aye Umonanga Biyampe Bidi mu Muntu
Kya mvubu mpata, binenwa bidi mu 1 Balopwe 14:13 bitufundija kintu kilumbuluke kitala padi Yehova ne byobya byakimba motudi. Vuluka amba kintu kilumbuluke ‘kyatenwe’ mudi Abidya. Bimweka amba Yehova wāsaatyile mu mutyima wa Abidya kufika ne byaatene’mo kiyukeno kya bulumbuluke. Kudingakanya na kyandi kisaka, Abidya wadi pamo bwa mufundi utūla dilungo dilēme “mu mulwi wa minono.” Yehova wāsenswe buno bulumbuluke ne kwibwesela, kadi wafwila lusa uno muntu wa mu kisaka kibi.
26 KWEJI 9–2 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 15-16
“Asa Wālongele Bintu na Bupyasakane—Le Abe Nobe?”
w12-F 15/8 p. 8 mus. 4
“Mwingilo obe Udi na Mpalo”
Mu bula bwa myaka 20 yālondele’po pa kupwa kwa Isalela kulalwa mu malopwe abidi, Yuda wāongwelwe na bilongwa bya bantu ba mizo. Asa pa kwikala mulopwe mu 977 Y.K., kipango kya bulopwe kyādi ke kisubijibwe na baleza ba bumeni ba bene Kenani. Ino Bible unena pangala pa buludiki bwa Asa amba: “Walongele biyampe ne byoloke ku meso a Yehova Leza wandi.” Asa “wafundwile bisōkelo byeni ne mitenta, wavingakanya bikomo bikola, watyumuna ne bipanda bikola.” (2 Bi 14:2, 3) Kadi “wapanga bana-balume bandumba” ba mu bulopwe bwa Yuda, bādi balonga busekese bwa bantu ba ngitu imo mu butōtyi bwabo. Asa kāimaninepo’nka pano. Ino kadi wēbasoñenye ‘bakimbe Yehova Leza wa bakulutuba babo kadi balame bijila ne mbila’ yandi.—1 Ba 15:12, 13; 2 Bi 14:4.
Ingidila Yehova na Mutyima Mubwaninine!
7 Le tukayuka namani shi twi bepāne na mutyima mubwaninine kudi Yehova? Tubwanya kwiipangula’mba: ‘Le nkakōkela Yehova nansha pobimweka bu bikomo? Lelo ne musumininwe ne pa mfulo kulama butōki bwa kipwilo?’ Vuluka bukankamane bwādi na Asa pa kubikula nkambo wandi pa kitenta kya bu inamfumu! Padi kyaba kimo nobe usakilwa bukankamane na bwa Asa. Kimfwa, le ukalonga namani shi muntu wa mu kisaka nansha mulunda nobe walonga bubi ne kupela kwisāsa, ku mfulo wapangwa? Le ukasumininwa kuleka kupwana na uno muntu? Le mutyima obe ukakutonona ulonge bika?
it-1-F p. 195 mus. 6
Asa
Nansha Asa byābudilwe kitatyi kimo tunangu ne buyuki bwa ku mushipiditu, ngikadila yandi miyampe ne kuleka kwikuja mu butōtyi bwa bilezaleza, byātabukile bulēme kupita ne bilubo byandi bine, o mwanda ubadilwa mu mulongo wa balopwe ba kikōkeji ba Yuda. (2Bi 15:17) Myaka 41 ya bubikadi bwa Asa idingakene na myaka yābikele balopwe mwānda ba Isalela: Yeloboame, Nadaba, Baasha, Elā, Zimidi, Omidi, Tibini (mwine wāendeje Isalela koku ulwa na Omidi), ne Ahaba. (1Ba 15:9, 25, 33; 16:8, 15, 16, 21, 23, 29) Asa pa kufwa wandi mwana Yehoshafata wābikala bu mulopwe.—1Ba 15:24.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
w98-F 15/9 p. 21-22
Le Ukulupile Amba Leza Udi’ko Bine?
Kimfwa, tanga bupolofeto butala mfuto yādi ya kupebwa muntu wādi ke kūbakulula kibundi kya Yediko ne kufikidila kwabo. Yoshua 6:26 unena’mba: “Mu kine kitatyi’kya Yoshua watyipa uno mutyipo amba: ‘Afingwe mafingo ku meso a Yehova muntu ukasomonwa kūbakulula kino kibundi kya Yediko. Kitatyi kyakāla kyalwilo kya kibundi ukajimija wandi mwana umbedi, kadi pakashimika bibelo byakyo ukajimija wandi mwana mukala.’” Buno bupolofeto bwāfikidile pa kupwa kwa myaka 500 kupita’po, tutanga mu 1 Balopwe 16:34 amba: “Mu mafuku andi, [Mulopwe Ahaba] Hiele mwine Betele waubakulwile Yediko. Wajimija Abilama wandi mwana umbedi pa kwala kyalwilo kyakyo, kadi wajimija Sekuba mukala wandi pa kushimika bibelo byakyo, mungya binenwa bya Yehova byaesambile kupityila kudi Yoshua mwanā Nuna.” I’nka Leza wa bine kete ubwanya kulaya bupolofeto na buno ne kufikidija’bo.
3-9 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 17-18
“Le Mukekala na Mifutu Ibidi Kufika ne Kitatyi’ka?”
Lombola Lwitabijo, Ukwate Butyibi na Tunangu!
6 Bene Isalela pobādi mu Ntanda ya Mulao, bādi banenwe kutonga kutōta Yehova nansha kwingidila baleza bakwabo. (Tanga Yoshua 24:15.) Buno butyibi bwādi bukokeja kumweka bu butyetye. Inoko, butongi bwabo bwādi bubwanya kwibaletela būmi nansha lufu. Mu kitatyi kya Batyibi, bene Isalela bādi bakwata butyibi bubi. Bālekele’byo kutōta Yehova, bāshilula kutōta baleza ba bubela. (Batyibi 2:3, 11-23) Mwenda mafuku, mu kitatyi kya mupolofeto Ediya, bantu ba Leza bādi banenwe kutonga kwingidila Yehova, nansha Bāla, leza wa bubela. (1 Balopwe 18:21) Kino kibwanya kumweka bu butongi bupēla, mwanda kwingidila Yehova i kuyampe nyeke. Muntu wa tunangu kaketabijapo kwingidila leza wampikwa būmi. Inoko bantu bākomenwe kukwata butyibi. Bible unena’mba bene Isalela bāikele “ne mityima ibidi.” Ediya wēbakankamikile na tunangu batonge kutōta Yehova, Leza wa bine.
Wānenene Mutōtelo Utōka
15 Penepo, babitobo ba Bala bajinwa mitwe bininge, “baabija ne diwi dikatampe, ne kwityiba na mpete ne mikobe mungya muswelo wabo, ne mashi kēbasose ko badi.” Ino bino byonso byaenda pa mema! “Kekwadipo diwi nansha kulondololwa, nansha umo wa kubangapo mwine.” (1 Bal. 18:28, 29) Na bubine, Bala kādikopo. Wādi’tu mulangwe mubi wāletele Satana mwanda wa kukimba kupalula bantu kudi Yehova. Bubine i buno amba, yewa ense witongela mfumwandi mukwabo pa kyaba kya Yehova ukatyumukwa mutyima, ne kufwa bumvu.—Tanga Mitōto 25:3; 115:4-8.
Wānenene Mutōtelo Utōka
18 Kumeso kwa Ediya kulombela, padi kibumbo kyēipangwile shi Yehova nandi i wa bubela pamo bwa Bala. Ino pa kupwa’tu kulombela, malondololo amweka. Nsekununi inena amba: “Penepa kala mudilo wa Yehova wapona, ne kuloteja kyakwela kisōkwe, ne nkuni, ne mabwe, ne luvumbi, kadi walambidila ne mema mene adi mu luvwa’a.” (1 Bal. 18:38) Bine, ādi malondololo atulumukwa kashā! Penepa, le bantu balongele’po namani?
Byabupeta bya ku Mushipiditu
w08-F 1/4 p. 19, kapango
Wātadile kadi Wāilaije
Le Mulanga Wālongele Mafuku Anga mu Kitatyi kya Ediya?
Ediya mupolofeto wa Yehova wāsapwidile Mulopwe Ahaba amba uno mulanga mulampe keusa kupwa. Kino kyālongekele “mu mwaka wa busatu”—mobimwekela i kushilwila’nka mu difuku dibajinji dyāsapwile Ediya’mba kusa kwikala mulanga. (1 Balopwe 18:1) Aye pa kupwa kusapula uno mwanda, kepāijijepo Yehova wanokeja mvula. Bantu bamo babwanya kunena amba uno mulanga kewābwenyepo ne myaka isatu mine, nansha’mba wāpwile kumeso ne kwa mwaka wa busatu kuvuika. Inoko, Yesu ne Yakoba betusapwila amba mulanga wāijije “myaka isatu ne myeji isamba.” (Luka 4:25; Yakoba 5:17) Lelo bino binenwa bīpatanya?
Ke amopo. Mu Isalela wakala kipindi kya mulanga kyādi kīja bininge, kyādi kilonga kubwipi kwa myeji isamba. Ne kutatana mpika, kitatyi Ediya kyaākasapwidile Ahaba amba kusa kwikala mulanga, bushipo bwādi kebwije kupita ne pobupwilanga. Na bubine, mulanga wādi kemushilule kala kekupite ne kipindi kya mwaka. Nanshi tamba kitatyi kyāelele Ediya musapu wa mulanga kutūla ne paāsapwile mfulo yao “mu mwaka wa busatu,” mulanga wādi papo ke mulonge kintu kya myaka isatu ne kipindi. “Myaka isatu ne myeji isamba” mituntulu yādi ke mipite kitatyi kyēbungile bantu bonso mwanda wa kwimwena kutompibwa kukatampe ku Lūlu lwa Kalamela.
Pano tulangulukilei pa musunsa mubajinji wāketene Ediya na Ahaba. Bantu bādi balanga’mba Bāla ye “mwine utentamanga pa makumbi,” leza uletanga mvula ne kupwija mulanga. Kitatyi kyāijije mulanga kupita ne pa kitatyi kyao, bantu ye bano bādi beipangula amba: ‘Le Bāla udi kwepi? Le ukanokeja mvula kitatyi’ka?’ Musapu wa Ediya wa amba kekukekalapo mvula nansha lume kufika’nka ne kitatyi kyākanena amba bikale’ko, wātapile mpata mityima ya bano batōtyi ba Bāla.—1 Balopwe 17:1.
10-16 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 19-20
“Nyemena Kudi Yehova Akusenge”
Tukulupilei Mudi Yehova Kitatyi Kyotudi na Njia
5 Tanga 1 Balopwe 19:1-4. Ino Ediya wākwetwe moyo kitatyi kyādi kikimba kumwipaya Yezebele, mulopwe mukaji. Penepo Ediya wānyemena ku Bela-Sheba. Wātyumukilwe mutyima bininge, “walomba’mba afwe.” Le i bika byāmulengeje eivwane uno muswelo? Ediya wādi muntu wampikwa kubwaninina, “muntu pamo’nka bwa batwe.” (Yak. 5:17) Padi wālēmenenwe na njia ne kukōka ku ngitu. Bimweka bu Ediya wālangile amba bukomo bwalonga bwa kukankamika mutōtelo utōka i bwa bitupu, i kutupu kintu kisa kulumbuluka mu Isalela, ne amba i aye kete ushele’ko wingidila Yehova. (1 Ba. 18:3, 4, 13; 19:10, 14) Tubwanya padi kutulumuka uno mupolofeto wa kikōkeji wiivwana uno muswelo. Ino Yehova wāivwanije mwiivwanino wa Ediya.
Wāsengelwe na Leza Wandi
13 Molangila Yehova wēivwene namani paātadile aye mūlu ne kumona mupolofeto wandi muswedibwe ulēle munshi mwa mutyi mu ntanda mutuputupu koku ulomba kufwa? Ketwakyenda ne kulampe kwine. Kitatyi kyāponene Ediya mu tulo bukū, Yehova wamutuma mwikeulu. Mwikeulu walangula Ediya na kumutenga bityebitye kamunena’mba: “Languka udye.” Ediya walanguka, mwanda mwikeulu wāmuletele bidibwa bipēla, mukate mukabe ne mema. Lelo wāfwijije’ko mwikeulu? Nsekununi inena’tu amba mupolofeto wadya ne kutoma kupwa walāla monka. Lelo wādi mukomenwe ne kwisamba kwine? Nansha bikale nankyo, mwikeukulu wāmulangwile monka musunsa wa bubidi, padi i ku lubanga. Wazenza monka Ediya amba, “Languka udye,” kupwa wabweja’ko bino binenwa bisenga amba, “mwanda lwendo i lulampe kodi.”—1 Bal. 19:5-7.
Wāsengelwe na Leza Wandi
21 Mu ino myanda yonso, nsekununi ituvuluja amba Yehova kādipo mu bino binkumenkume byonso bitulumukwa bya bukomo bwa kipangila. Ediya wādi uyukile amba Yehova ke lezapo wa kufwatakanya’tu pamo bwa Bala, wātendelwe na batōtyi bandi bāongwelwe amba i aye “wendejanga makumbi,” nansha uletanga mvula. Yehova ye Nsulo mine ya bukomo bonso bulenga nzuba budi mu bupangi, inoko kadi i mukatampe mpata kutabuka bintu byonso byapangile. Nansha ke mu madiulu mwine kabwana’mopo! (1 Bal. 8:27) Le bino byonso byākweshe Ediya namani? Vuluka amba wāivwene moyo. Ediya byaādi na Yehova bu Leza wandi, Leza mwine wādi na buno bukomo bonso, o mwanda kādipo kya kutyinina ba Ahaba ne Yezebele!—Tanga Mitōto 118:6.
Wāsengelwe na Leza Wandi
22 Mudilo pa kupita, kwātalala nyā, Ediya wāteleka “diwi dya misongwe senene.” Dyāita Ediya eshintulwile monka, nandi washintulula, wāpungulula makambakano andi musungu wa bubidi. Padi kino kyāmusengele monka. Ne kutatana mpika, Ediya wākankamikilwe bininge mu byamunene monka dino “diwi dya misongwe senene.” Yehova wākulupije Ediya amba kādipo wa bituputupu. Namani? Leza wāmusokwedile bivule bitala mpango yandi ya mu mafuku a kumeso byādi bisambila pa divita dya butōtyi bwa Bala mu Isalela. Na bubine, mwingilo wa Ediya kewādipo wa bituputupu, mwanda mpango ya Leza yādi yenda’nka kumeso. Kadi, Ediya wādi nandi na mvubu pa kufikidija ino mpango, mwanda Yehova wāmutumine monka mu mwingilo na kumupa bulombodi bupotoloke.—1 Bal. 19:12-17.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
w97-F 1/11 p. 31 mus. 1
Kimfwa Kiyampe kya Kwipāna ne Lulamato
Bengidi bavule ba Yehova dyalelo, balombolanga mushipiditu umo onka wa kwipāna. Bamo i bashiye “madimi” abo, mobo abo, mwanda wa kukasapula myanda miyampe kokwa kusakilwa bukwashi nansha kwingidila ku Betele. Bakwabo nabo bendanga mu matanda angi mwanda wa kukwasha ku mwingilo wa lūbako. Bangi nabo baitabije’nka ne mingilo itwa bu ya munshi bininge. Ino, i kutupu mwingidi nansha umo wa Yehova wingilanga mwingilo wa munshi bininge. Yehova usangelanga bonso bamwingidila na mutyima tō, kadi weselanga mushipiditu wabo wa kwipāna.—Mako 10:29, 30.
17-23 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 1 BALOPWE 21-22
“Iula Muswelo Wingidijanga Yehova Lupusa Lwandi”
it-1-F p. 1266
Yehova wa Bibumbo
Yoshua paāmwene mwikeulu kubwipi na kibundi kya Yediko, wāmwipangula shi udi kumutamba wa bene Isalela nansha wa balwana nabo, nandi wālondolola’mba, “Mhm, ino ne mwiye bu mfumu wa kibumbo kya divita kya Yehova.” (Yos 5:13-15) Mupolofeto Mikaya wālombwele Mulopwe Ahaba ne Yehoshafata amba, “Namonenga Yehova ushikete pa lupona lwandi kadi bibumbo byonso bya mūlu bimene kubwipi nandi, ku lundyo ne ku lunkuso,” wādi wisambila pa bamwikeulu. (1Ba 22:19-21) Kwingidijibwa mu buvule kwa musemwa “Yehova wa bibumbo” i kwendele’mo, mwanda bano ba mwikeulu kebabanibwepo’nka mu bisumpi bya bakelubi, baselafimi ne bamwikeulu kete (Isa 6:2, 3; Ngo 3:24; Kus 5:11) ino kadi i balongololwe senene mu bisumpi, o mwanda Yesu wānenene amba: “Bibumbo bya bulwi bya bamwikeulu bipite pa 12” byādi bīteakanye kwitaba ku lwito lwandi. (Mat 26:53) Hezekia paāzenzele Yehova amukwashe wāityile’mba, “Yehova wa bibumbo, Leza wa Isalela, abe ushikete pa lupona peulu pa bakelubi,” na bubine, wādingakenye na sanduku wa kipwano ne bakelubi bādi pa kipapo kya sanduku, byelekeja lupona lwa Yehova lwa mūlu. (Isa 37:16; dingakanya na 1Sa 4:4; 2Sa 6:2.) Nansha bengidi ba Edisha byo bādi na moyo, ino bākomejibwe kupityila ku kimonwa kitamba kudi Leza mo bāmwene ngulu kufula-kufula kwa kibundi kya Edisha kitēkelwe kasāla “ne tubalwe ne makalo a divita,” kisumpi kya bamwikeulu ba Yehova.—2Ba 6:15-17.
w21.02 p. 4 mus 9
“Mutwe wa Mwana-Mulume Ense I Kidishitu”
9 Kwityepeja. Yehova i muntu wa tunangu kutabuka, inoko wivwananga milangwe ya bengidi bandi. (Ngo. 18:23, 24, 32) Witabijanga bantu badi mu lupusa lwandi balete milangwe yabo. (1 Ba. 22:19-22) Yehova i mubwaninine, inoko kasakengapo tulonge bintu mu muswelo mubwaninine. Ino ukwashanga bantu bampikwa kubwaninina bamwingidila babwanye byobalonga. (Ñim. 113:6, 7) Kadi Bible utela’nka ne Yehova bu “mukwashi.” (Ñim. 27:9; Bah. 13:6) Mulopwe Davida wāitabije amba, wābwenye mwingilo mukatampe obamupele pa mwanda’tu wa kwityepeja kwa Yehova.—2 Sa. 22:36.
it-2-F p. 255 mus. 7
Bubela
Yehova Leza ulekanga “kyakwibaluakanya” nakyo kifikile boba basenswe bongojani “ne kwitabija bubela” pa kyaba kya kwitabija myanda miyampe itala Yesu Kidishitu. (2Ts 2:9-12) Uno mwanda i mukwatañane na byāfikile Ahaba Mulopwe wa Isalela. Bapolofeto ba bubela bādi bamukulupija’mba ukanekenya divita ku Lamote-Ngileade, ino Mikaya mupolofeto wa Yehova wānenene amba, ukatanwa na kyamalwa. Enka mwāmwenine’kyo Mikaya mu kimonwa, Yehova wālekele kipangwa kimo kya ku mushipiditu kyāikala bu “mushipiditu wa kyongo” mu byakanwa bya bapolofeto ba Ahaba. Mu muneneno mukwabo, kino kipangwa kya ku mushipiditu kyāingidije bukomo bwakyo pa bano bapolofeto, nabo bāshilula kwisamba myanda ya bubela, kadi yādi isangela Ahaba kuteja. Nansha Ahaba byaādyumwinwe, ino wātongele kuteja buno bubela, mfulo mfulō wājimija būmi bwandi.—1Ba 22:1-38; 2 Bi. 18.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
Le Kwisāsa kwa Bine Kushintulula Bika?
4 Ku mfulo, kitūkijetyima kya Yehova kyāfikile ku mfulo. Wātuma Ediya akalombole ba Ahaba ne Yezebele amba Leza usa kwibapa mfuto. Kisaka kyabo kyonso kyādi kya kwipaibwa. Binenwa bya Ediya byāsense Ahaba! Ino na bya dyese uno muntu wa kibengo ‘wētyepeja.’—1 Ba. 21:19-29.
5 Nansha Ahaba byāetyepeje mu uno mwanda, ino bintu byaālongele mwenda mafuku byālombwele amba kēsāshilepo bya bine. Kātalwilepo butōtyi bwa Bāla mu bulopwe bwandi. Kadi kākankamikilepo bantu batōte Yehova. Kadi Ahaba wālombwele kubulwa kwisāsa kwandi mu miswelo mikwabo.
6 Mwenda mafuku, Ahaba pawāityile Yehoshafata mulopwe muyampe wa Yuda akamukwashe mu bulwi bwa kulwa na bene Shidea, Yehoshafata wāmunena bakepangule bidi mupolofeto wa Yehova. Dibajinji Ahaba wāpela, wānena’mba: “Kukidi muntu mukwabo kotubwanya kwipangwila Yehova; ino ami mushikilwe, mwanda kashā kanenene bupolofeto buyampe pa mwanda wami, poso’nka bubi.” Nansha nabya, bākepangula mupolofeto Mikaya. Monka mwānenene’kyo Ahaba, muntu wa Leza wālaile bintu bibi padi Ahaba! Ino pa kyaba kya kulomba Yehova amulekele, Ahaba muntu mubi wāeleja mupolofeto mu kifungo. (1 Ba. 22:7-9, 23, 27) Nansha mulopwe byaākutyile mupolofeto wa Yehova mu kifungo, ino kādipo ukokeja kukankaja bupolofeto buleke kufikidila. Ahaba bāmwipaile mu bulwi.—1 Ba. 22:34-38.
24-30 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 1-2
“Kimfwa Kiyampe Kitala Kufundija Bakwabo Mingilo”
Muswelo Bakulumpe Obafundijanga Bakwabo Babwanye Bisakibwa
15 Nsekununi ya Edisha mpingakani wa Ediya, ilombola kadi amba batutu dyalelo bafwaninwe kulombola bulēme bwa bine ku bakulumpe ba bwino. Ba Ediya ne Edisha pa kupwa kupempula kisumpi kya bapolofeto mu Yediko, bonso babidi bāendele ku Munonga wa Yodano. Kwine’kwa, “Ediya wayata kikutu kyandi, wekivunga pamo wa kupila pa mema, penepa akalañanibwa.” Abo pa kupwa kwabuka panshi myumu, bano bana-balume bādi “benda besamba.” Na bubine, Edisha kālangilepo amba wayuka byonso. Kufika’nka ne kitatyi kyāselelwe Ediya, Edisha wādi ulama binenwa byo-byonso byādi binena mufundiji wandi. Ebiya Ediya wātekunwa mu kimpumpu. Kupwa, Edisha wājokela ku Yodano, wākupila kikutu kya Ediya pa mema ne kunena amba: “Lelo a Yehova Leza wa Ediya udi kwepi le?” Monka kadi, mema akalañanibwa.—2 Ba. 2:8-14.
Muswelo Bakulumpe Obafundijanga Bakwabo Babwanye Bisakibwa
16 Mwene ubamone amba kingelengele kibajinji kya Edisha kyādi kiifwene na kya mfulo kyālongele Ediya? Le kino kitufundija bika? Bimweka bu, Edisha kāmwenepo amba aye ye washala mupolofeto, ufwaninwe kulonga bintu mu muswelo mwishile na wādi ulonga’byo Ediya. Inoko, na kulonga nyeke bintu na mwādi mulongela Ediya, Edisha wālombwele bulēme bwa bine kudi mufundiji wandi, bine byākulupije bapolofeto bakwabo. (2 Ba. 2:15) Mu bula bwa myaka 60 ya mwingilo wa bupolofeto ya Edisha, Yehova wāmukweshe alonge bingelengele bivule kupita ne byālongele Ediya. Nobe byofundijibwa dyalelo, le i ñeni’ka yowaboila’ko?
Byabupeta bya ku Mushipiditu
w05 1/10 p. 19 mus 1
Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Bubidi wa Balopwe
2:11—Le i “mūlu” mwepi mumo ‘mwākandile Ediya mu kimpumpu’? Ano ke madiulupo a mu imbuo ya ñenyenye nansha mu madiulu a ku mushipiditu mudi Leza ne bandi bana, bamwikeulu, mhm. (Kupituluka 4:19; Mitōto 11:4; Mateo 6:9; 18:10) “Mūlu” mwākandile Ediya i mu madiulu atumbuka toni’a. (Mitōto 78:26; Mateo 6:26) Dikalo dya mudilo pa kupita mu lwelele lubilo, dyātundulwidile Ediya ku kifuko kikwabo kya ntanda, kwaāendelele na kwikala na būmi mu mafuku kampanda. Myaka pa kupita’po, Ediya wātumīne Yeholama, mulopwe wa Yuda mukanda.—2 Bilongwa 21:1, 12-15.
31 KWEJI 10–6 KWEJI 11
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | 2 BALOPWE 3-4
“Tekuna Obe Mwana”
“Ndyukile Amba Ukasangukanga”
7 Lusangukilo lwa bubidi lulembelwe mu Bible i lolwa lwālongelwe na mupolofeto Edisha. Mu kibundi kya Shuneme, mwādi mushikata mwana-mukaji umo mwine Isalela wādi ñumba. Yehova wāmwesele aye ne wandi mulume wādi ke mununu bābutula mwana mwana-mulume, mwanda wātundaile Edisha na kizaji. Inoko myaka mityetye pa kupita’po, mwana’wa wāfwa. Fwatakanya’po bidi mwāivwanine uno lolo bulanda. Byaāivwene bulanda bukatampe mpata, o mwanda wāendele lwendo lwa makilometele 30 kukakimba Edisha ku Lūlu lwa Kalamela. Edisha wābadikije mwingidi wandi Ngehazi ku Shuneme akasangule mwana’wa. Inoko Ngehazi wākomenwe kumusangula. Penepa uno lolo wādi na bulanda wāfika kwandi na Edisha.—2 Balopwe 4:8-31.
“Ndyukile Amba Ukasangukanga”
8 Ebiya Edisha wātwela mwinjibo mwādi mulādikilwe mwana’wa, kalombela. Yehova wālondolwele milombelo ya Edisha na kusangula mwana’wa mu kingelengele. Lolo’wa pa kumona’mba wandi mwana wasanguka, penepo wātombojoka nsangaji! (Tanga 2 Balopwe 4:32-37.) Padi uno lolo wāvulukile binenwa bya mu milombelo ya Hana. Hana wādi ñumba kufika ne byāmwesele Yehova wābutula Samwele, wandi mwana mwana-mulume. Penepa Hana wātendela Yehova mwanda utūkijanga mu kibundu “kabidi ne kukandija monka.” (1 Samwele 2:6) Pa kusangula uno mwanā mwana-mukaji wa mu Shuneme, Leza wālombwele amba udi na bukomo bwa kusangula bafwile.
Byabupeta bya ku Mushipiditu
it-2-F p. 672 mus. 6
Mupolofeto
“Bana ba Bapolofeto.” Enka mushotolwela’kyo Ngalamele ya Kihebelu (Oxford, 1 952, p. 418), bishima bya Kihebelu ben (mwana wa) nansha benehʹ (bana ba) bibwanya kushintulula “muntu ubadilwa mu kitango kampanda nansha mu soshete kabidye (kabila nansha kisumpi kampanda kipotoloke).” (Dingakanya na Neh 3:8, mwine mutelelwe kishima pa kishima, “muntu usobakanyanga māni” bu “mwana wa yewa usobakanyanga māni.”) Nanshi “bana ba bapolofeto” bādi babwanya kufunkila pa masomo a kufundija boba bādi na kyabuntu kya bupolofeto nansha kisumpi kya bapolofeto bengidila pamo. Tutanga’mba, bino bisumpi bya bapolofeto byādi bitanwa ku Betele, Yediko, ne ku Ngilengale. (2Ba 2:3, 5; 4:38; dingakanya na 1Sa 10:5, 10.) Samwele wādi wimanine kisumpi kimo kya ku Lama (1Sa 19:19, 20), kadi bimweka amba Edisha nandi wāingile uno mwingilo mu mafuku andi. (2Ba 4:38; 6:1-3; dingakanya na 1Ba 18:13.) Mānga ilombola’mba bana ba bapolofeto bēubakile abo bene mwa kushikata na kwingidija kingidilwa kya kwajima, kintu kilombola’mba kebādipo na būmi bwa katutu. Nansha byobādi badya bimo ne kushikata mumo, inoko bādi batumwa muntu ne muntu mu mwingilo wa bupolofeto.—1Ba 20:35-42; 2Ba 4:1, 2, 39; 6:1-7; 9:1, 2.