LELO NTANDA IKAPANDA?

Mema Mayampe

KEKWADIPO kwa kwikala kintu kyūmi pano pantanda shi kekwadipo mema, nakampata mema mayampe. Na bubine, mu bipangwa byūmi byonso mudi kipindi kikatampe kya mema. Majiba, minonga, misanza ne myala ya mabwe ya munshi mwa panshi biletelanga bantu ne banyema mema a kutoma, ne a kusangila mu madimi.

Makambakano Atanwa na Mema Mayampe

Mema aselele kipindi kikatampe kya ntanda. Inoko mungya Bulongolodi Butala Myanda ya Bitatyi Ntanda Yonso, “mema mayampe adi’ko kadi abwanya kwingidijibwa, i enka kipindi kya 0,5 pa katwa.” Nansha ano mema matyetye bininge byoadi a kubwana biyampe bipangwa byonso byūmi pa ntanda, ino mudi amo moneke, makwabo nao makomo kusokola, pa mwanda wa bantu bakimba’o nansha kushinta kwa bitatyi. Bashayuka banena’mba mu myaka 30 kumeso’ku, bantu midiala itano babwanya kukomenwa kusokola mema mayampe.

Ntanda Yālongelwe Mwanda wa Kwikala’ko Nyeke

Ntanda yālongelwe mu muswelo ulengeja mema ekale’ko nyeke kupwa’o mpika. Ne kadi, biloba, bipangwa bya mu mema, ne mikejima ya dyuba bingidilanga byonso pamo mwanda wa kutōkeja mema. Tala’ko bukamoni bumobumo bulombola’mba ntanda yalongelwe mwanda wa ikale’ko nyeke.

Bukamoni buvule bulombola’mba biloba bidi na bukomo bwa kusāsa mema senene ku butyafu buvule. Mu misanza, mudi mityi imo iyukene amba ibwanya kutalula bulembe pamo bwa azote, phosphore, ne pesticide.
Befundi ba sianse i basokole’ko bintu bya mu kipangila bikalanga bisāsa ne kutōkeja mema moneke. Bintu byona mema bisubanga mu mema akuka mulungu, kadi mikolobe yebiboleja, byashika panshi.
Bankese babwanya kutōkeja mema mu mafuku’tu matyetye na kutalula’mo bulembe bwionanga—pakwabo kupita enka ne maizine atōkejanga mema.
Ntanda yetu ikalanga ilamine mema kupityila ku mujokolokelo wa mema. Uno mujokolokelo wa mema, ne bintu bikwabo bya kipangila bikwashanga mema aleke kūma nansha kupwa pa ntanda.

LE WADI UYUKILE?

Biloba—Kintu kya Kipangila Kisāsa Mema Mayampe

Bukamoni buvule bulombola’mba biloba bidi na bukomo bwa kutalula byuma, bintu bya bulembe, busala butamba ku bipangwa byūmi ne butyafu bukwabo bwenda na mema mu mulungu. Mwenda mafuku mema akatwela mu dibwe dya panshi, aalamuka ke mema mayampe kutoma.

Bintu Bikwabo Bisāsa Mema

Mu musenga ne mu masheshe mudi bintu bisāsa mema senene, ne kutalulamo butyafu.

Bintu Byūmi Bisāsa Mema

Mikolobe idi mu biloba ibwanya kutalula’ko bintu bibi bibwanya’nka ne kutūla būmi bwa bantu mu kyaka. Kadi bīshi bimo bibwanya’nka ne kwalamuna bimāni bya bulembe ke luvula lubi (dioxyde de carbone), nansha mema.

Bintu bya Kipangila Bityange Bisāsa Mema

Biloba bya bukomo butyetye bwa nzembwe bibwanya kukoka bintu bifwana bya bukomo bukatampe. Kimfwa, tupindi twa dilongo twa bukomo bukaji (charge negatif) tubwanya kutalula tupindi twa bukomo bulume (charge positif) tuleta kyaka twa Ammonium tutamba mu mema.

Bintu Bilonga Bantu

Nshitulwilo ya bifwatulo: 1. Mwana mulume ujika pompi wa motoka usumija bimāni. Usumijija bimāni bya butyafu mu kinsani. 2. Mwana mulume utūla bi machumpa mwadi bintu bifwana ku kifuko kifwaninwe kyobatulangako bino bintu mwanda wa kwibyonakanya. — Kujika bintu bisumija māni ne kuleka kwela bintu bibi mu mema, kwitukwashanga kulama masulo a mema ekale mayampe

Bashayuka badingila’mba i biyampe kulonga bukomo bwa kulama mema. Pa kutyepeja’ko bintu byona mema, badingila’mba i biyampe kujika bintu byonso bisumija māni ku byendwa nabyo, ne kuleka kwela lawa myoneke mu misalani nansha kwela busala mu mampompi a mema.

Basendwe i bapunge bintu bitulumukwa bibwanya kutalula mwepo wikalanga mu mema. Kitungo i kwikale mema mavule mayampe a kutoma.

Ino kukisakilwa bivule. Busendwe bwa kutalula mwepo mu mema bumweka bu ke mwandapo upēla mwanda bulomba kujimija bukomo ne lupeto luvule mpata. Mu lapolo imo ya 2021 itala kulama mema, Bumo bwa Mizo bwanene amba: “Buno bukomo bulongelwe bulomba kwibuvudija misunsa ibidi.”

Bubinga bwa Kwikadila na Lukulupilo—Binena Bible

“Leza . . . ukokelanga mūlu mano a mema; ekwata ke mvula utamba ku lumundu lwandi; penepo makumbi apungulula’ye panshi, keanokela pa bantu.”—Yoba 36:26-28.

Leza i mupange mijokolokelo ya bintu mwanda wa kulama mema senene pa ntanda.—Musapudi 1:7.

Langa’po bidi: Shi Leza watūdile’ko bintu bya kipangila bitōkeja mema, kino kibulwepo kwitukulupija’mba usakanga kadi udi na bukomo bwa kutalula bibi bilongele bantu byona kino kintu kya mvubu kikwasha būmi? Tala kishinte kinena’mba: “Leza I Mulaye Amba Ntanda Ikapanda,” pa paje 15.