Bua tshinyi kuanyisha Bible
Bamue bantu badi bamba ne: Bible ki mmukanda wa kulonda to. Bantu bakuabu badi benda bitaba ngelelu wa meji eu. Ke bualu kayi bantu ba bungi lelu’eu badi bamba ne: malu adi mu Bible ki mmalelela to.
Kadi, mêyi akamba Yezu Kristo dîba dikuabu pavuaye usambila Nzambi adi aleja ne: bidi bikengela kuitabuja Bible. Wakamba ne: ‘Dîyi diebe mbulelela.’ Bible yeye muine udi utujadikila ne: mmufundisha ne diambuluisha dia nyuma wa Nzambi.—Yone 17:17; 2 Timote 3:16.
Kadi wewe, udi wela meji kayi? Kudiku bualu buimpe budi mua kukusaka bua kuitabuja Bible anyi? Kudi tshijadiki tshidi tshileja ne: Bible ki ntshintu tshitudi ne bua kueyemena, bualu malu adimu mmabuelakane ne kabidi kaatu umvuangana anyi?
Malu adi mu Bible kaatu umvuangana anyi?
Munkatshi mua bantu badi bamba ne: kutu amue malu mu Bible adi abengangana, kukadiku umue ukadi mukutelele tshilejilu tshietu tshia bushuwa etshi nansha tshimuepele tshidi tshileja mudi malu adi mu Bible kaayi umvuangana anyi? Patudi tukonkonona malu aa, katuena tusangana tshilejilu nansha tshimue to. Bushuwa, kudi mua kuikala amue malu imue miaba mu Bible adi mua kumueneka bia pamutu pamutu bu adi kaayi umvuangana to. Lutatu elu lutu lufumina patupu ku dibenga kumanya bimpe amue malu ne makuabu avua mapitakane mu bikondo abi.
Tshilejilu, bamue badi mua kujula lukonko elu: ‘Kayina wakapetela mukajende penyi?’ Badi bela meji ne: Kayina ne Abele ke bana babidi patupu bavua Adama ne Eva balele. Kadi Bible kêna wamba nanku nansha. Bible udi umvuija bimpe ne: Adama ‘wakalela bana balume ne bana bakaji.’ (Genese 5:4; tuetu mbadi baladike maleta.) Nenku, bidi biumvuika bimpe ne: Kayina wakasela umue wa ku bakunyi bende peshi muana wa muanabu.
Tshikuabu tshilejilu: Bamue batu baleja ne: ‘Matayo udi wamba ne: munene wa basalayi wakalua kulomba Yezu bualu kampanda, kadi Luka pende eku wamba yeye ne: munene wa basalayi eu wakatuma bantu kudi Yezu. Mpindieu, tuitaba Luka anyi tuitaba Matayo?’ (Matayo 8:5, 6; Luka 7:2, 3) Malu aa kaena umvuangana anyi?
Tuvulukayi ne: misangu ya bungi padi bantu benza mudimu peshi bualu kampanda mu dîna dia muntu kansanga, katuena mua kuamba ne: kudi dipangakana to. Tshilejilu, ngovena udi mua kulomba bamanyi ba malu a njila ne bilamba bua kuenza njila kampanda. Tuetu mpindieu bambe ne: ngovena ke udi muenze njila au, mbulelela anyi ndishima? Mbulelela! Bia muomumue, kakuena dipangakana padi Matayo wamba ne: mfumu wa basalayi ke uvua mudilombele bualu ebu kudi Yezu, ne Luka wamba yeye ne: mfumu wa basalayi eu wakatuma bantu.
Patudi tumanya malu a bungi, katuakupeta kabidi tshitudi tumona bu dipanga kumvuangana dia malu adi mu Bible to.
Malu a kale ne a bakebuludi
Kuvua tshikondo tshivua bantu bela mpata bamba mudi malu adi mu Bible kaayi malelela to. Tshilejilu, bavua bamba ne: bantu bu mudi: Mukalenge Sargon wa ditunga dia Assyrie, Belshazare wa ku Babulona ne Ponsio Pilato ngovena wa bena Lomo kabavuaku to. Kadi, bintu bidibu bapete bidimu bidi panshi ebi mbijadike patoke ne: bantu aba bavua kuoku. Ke bualu kayi mushikuluji wa Malu a kale, Moshe Pearlman wakamba ne: “Bena mpata bavua bamba muvua malu malonda mu Dipungila Dikulukulu kaayi malelela bakadi bitaba se: avua malelela.”
Kadi bua tuetu kuitaba Bible, kuena umonaku ne: mbiakane bua kuikalaye mu diumvuangana ne malu a bukebuludi (ta siyanse) anyi? Anu mu bidimu bishale ebi bena malu a siyanse bavua bela Bible mpata bamba ne: bukua bintu bionso kabuvua ne ntuadijilu to. Kadi, Robert Jastrow, mukebuludi mupiluke wa bintu bia mu tshibuashibuashi wakaleja malu mapiamapia adi atonkola mmuenenu eu. Udi wamba ne: “Tudi tumona mpindieu mudi dilonga mabulunge a muulu ditutuisha ku tshidi Bible wamba bua ntuadijilu wa bukua bintu. Nansha mudiku dishilangana dia tu-malu tukese, malu a mabulunge a muulu ne a mu Genese (mu Bible) adi mumue.”—Genese 1:1.
Bantu mbashintulule kabidi mmuenenu wabu bua mushindu udi buloba. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Ku diambuluisha dia ngendu mienza bua kusokolola bintu, bantu bakajingulula se: buloba budi dibulunge, kabuena tshiata bu muvua bantu bela meji kale to.” (The World Book Encyclopedia) Pende Bible ukavua muambe bualu ebu katshia ku kale. Bible udi wamba mu Yeshaya 40:22 (kukadi bidimu bipite pa 2 000 kumpala kua bantu kutuadijabu ngendu eyi) ne: “Kudi Kampanda udi musombe pamutu pa tshijengu tshia buloba” (NW) peshi bu mudi nkudimuinu mikuabu yamba ne: pa “dibulunge dia buloba” (Douay) peshi “buloba budi dibulunge.” (Moffatt)
Nenku, padi mamanya a bantu enda avula, bijadiki pabi bidi bienda bivula, bituleja ne: tudi mua kuitaba malu adi Bible wamba. Frederic Kenyon, mulombodi wa kale wa nzubu wa dilamina bintu bia kale (British Museum) wakafunda ne: “Bipeta bidi bimueneke bidi bijadika malu atudi tuitabuja, mbuena kuamba ne: dimanya dia bungi dia malu, didi dituambuluisha bua kutua ku tshidi Bible wamba.”
Bible wakadianjila kumanyisha malu atshilualua
Kadi tudi mua kuitabuja menemene milayi idi mu Bible idi yakula bua matuku atshilualua anyi? Tudi mua kuitabuja idi yakula bua ‘diulu dipiadipia ne buloba bupiabupia’ anyi? (2 Petelo 3:13; Buakabuluibua 21:3, 4) Malu avua Bible mulaye ne: avua ne bua kukumbana kale akakumbana anyi? Milayi ivuabu badianjile kumanyisha bidimu nkama ya bungi kumpala kua kukumbanayi yakakumbana mu kabujima kayi.
Tshilejilu, Bible wakamanyisha dikuluka dia Babulona, bidimu 200 kumpala kua muanda eu kuenzekawu. Wakamanyisha ne: Bena Madai, bavua badisangishe ne bena Pelasa ke bavua ne bua kukuata Babulona. Kabidi, kumpala kua diledibua mene dia Kolesha (Sirise), mukalenge wa bena Pelasa, Bible wakadianjila kumanyisha se: Kolesha ke uvua ne bua kuenza mudimu munene bua kutshimuna Babulona. Bible udi wamba kabidi ne: mâyi a musulu wa Pelata (efrate), avua akuba Babulona, ‘avua ne bua kukama’ ne ‘biibi bia [Babulona] kabayi babinjila.’—Yelemiya 50:38; Yeshaya 13:17-19; 44:27-45:1.
Bilondeshile mumanyi wa Malu a kale Hérodote, bionso ebi biakakumbana nkong. Kabidi, Bible wakamanyisha ne: Babulona uvua ne bua kulua bikulu peshi dikolo. Ke tshivua tshienzeke menemene. Patudi tuamba apa Babulona mmushale bikulu. (Yeshaya 13:20-22; Yelemiya 51:37, 41-43) Bible mmuwule kabidi tente ne milayi mikuabu ivua mikumbane mu mushindu wa dikema.
Kadi ntshinyi tshidi Bible umanyisha bua matuku etu aa? Udi umanyisha ne: ‘Palua matuku a ku nshikidilu, malu makole nealue. Bantu nebikale badisui, banangi ba biuma, baditumbishi, badileji, bapendi ba Nzambi, kabayi batumikila mêyi a baledi babu, kabayi ne kusakidila, kabayi ne tshijila, kabayi banangi ba bana babu, banangi ba masanka, kabayi banangi ba Nzambi; nebikale ne tshimuenekelu tshia buimpe bua Nzambi, kadi bamane kudiula bukole buabu.’—2 Timote 3:1-5.
Bushuwa, malu aa ke atudi tumona lelu’eu. Bible udi udianjila kumanyisha bua “matuku a ku nshikidilu” ne: “Tshisamba netshiluangane ne tshikuabo, bukalenge buluishe bukuabo. Biyole bia nzala nebibuele.” ‘Bikumina bikole nebienzeke, masama a bipupu neabuele miaba ne miaba.’—Matayo 24:7, Mukanda wa Mvidi Mukulu; Luka 21:11, MMM.
Mikuabu milayi ya mu Bible idi yenda ikumbana tuetu badimuene. Kadi, netuambe tshinyi bua dikumbana dia makuabu malu adi Bible mulaye adi kaayi manji kuenzeka? Tshilejilu bu mudi ebu bua se: ‘Bantu bakane nebapiane buloba, nebashikamemu tshiendelele,’ ne bukuabu bua ne: “Bantu nebatshibule miele yabo ya mvita, bayenze bikasu; . . . bantu kabakulonga mua kuluangana mvita kabidi.”—Musambu 37:29; Yeshaya 2:4, MMM.
Bamue bantu badi mua kuamba ne: ‘Malu aa kaena mua kuenzeka to.’ Kadi kakuena bualu nansha bumue budi mua kutufikisha ku diela malu adi Mufuki wetu mulaye mpata to. Dîyi diende ndia kueyemena. (Tito 1:2) Teta bua kukonkonona makuabu malu, neumone mua kutuishawu bikole.
[Blurb on page 4]
“Bipeta bidi bimueneke bidi bijadika malu atudi tuitabuja, mbuena kuamba ne: dimanya dia bungi dia malu, didi dituambuluisha bua kutua ku tshidi Bible wamba.”