Nshapita wa 18
Bikumina mu dituku dia Mukalenge
1, 2. (a) Ntshinyi tshitu tshienzeka padi tshikumina tshienzeka? (b) Mmuanda kayi udi Yone ulonda mu dilamunyibua dia tshikangilu tshisambombo?
UKADIKU mumone mudi tshikumina tshikole tshienzeka anyi? Ki mmuanda mulenga wa kumona to. Bidi mua kutuadija ne mukungulu pamue ne dinyukuka bidi mua kukupandisha mutshima. Pawudi wipatshila bua kusokoma mu muaba kampanda, tshilejilu muinshi mua mesa, dizakala didi’anu dikola. Kudi kabidi mua kuenzeka munyukunyuku mukole mutambe, pashishe bintu bia mu nzubu bidi bikoseka, nansha nzubu idi yupuka. Misangu mikuabo dinyanguka dia bintu ditu dipita bukole, ne minyukunyuku mikese itu ishala yenzeka itu itamba kunyangakaja bintu ne isakidila dikenga pa dikuabo.
2 Ne malu aa mu lungenyi, tukonkononayi tshidi Yone wamba padi tshikangilu tshisambombo tshilamunyibua: “Ne meme kumona pakalamunaye tshikangilu tshisambombo, ne kuakenzeka tshikumina tshikole.” (Buakabuluibua 6:12a) Dizakala edi didi ne bua kuenzeka mu tshikondo tshimue ne dilamunyibua dia bikangilu bikuabu. Ndîba kayi disunguluke mu dituku dia Mukalenge didi dizakala edi ne bua kuenzeka, ne ntshikumina tshia mushindu kayi?—Buakabuluibua 1:10.
3. (a) Mmianda kayi ivua Yezu mudianjile kumanyisha mu mulayi udi utangila tshimanyinu tshia dikalaku diende? (b) Mmu ngumvuilu kayi mudi bikumina biena-dîna bisuikakaja ku tshikumina tshikole tshia mu tshimfuanyi tshidibo bamba mu Buakabuluibua 6:12?
3 Misangu mivule, Bible udi wakula bua dizakala dia buloba diena-dîna peshi dia mu tshimfuanyi. Mu mulayi wende muende lumu udi utangila tshimanyinu tshia dikalaku diende bu Mukalenge mubanjija, Yezu uvua mumanyishe se: nekuikale “bikumina mu muaba umue kunyima kua mukuabu.” Bikumina ebi bivua ne bua kuikala “ntuadijilu wa tunyinganyinga tukole.” Bituadije ku 1914, padi bungi bua bantu pa buloba buvula bikole ne bufike ku miliyare mivule, dizakala dia buloba ndisakidile makenga pa makuabu mu mushindu wa dikema mu tshikondo tshietu etshi. (Matayi 24:3, 7, 8) Kadi, nansha mudidi dikumbaja mulayi wa Yezu, dizakala edi mbikumina bidi bifuma ku bintu bifuka ne bidi bimueneka. Bidi bimanyisha tshikumina tshikole tshia mu tshimfuanyi tshimanyisha mu Buakabuluibua 6:12. Bushuwa, tshine etshi netshikale dizakala dia ndekelu dibutudi dia ku mulongolongo wa minyukunyuku ya ntuadijilu idi inyukula bulongolodi bua malu a bukua-bantu pa buloba bulombola kudi Satana too ne mu bishimikidi biabu.a
Minyukunyuku mu bukua-bantu
4. (a) Ndîba kayi divua tshisamba tshia Yehowa tshijingulule ne: mianda eyi ya njiwu ivua ne bua kutuadija mu 1914? (b) Tshidimu tshia 1914 tshivua ne bua kujadika nshikidilu wa tshikondo kayi?
4 Biangatshile pankatshi pa bidimu biakatuadija mu 1870, tshisamba tshia Yehowa tshiakajingulula ne: mianda ya tshikumina neyituadije kuenzeka mu 1914 ne neyijadike nshikidilu wa bikondo bia Bantu ba bisamba bia bende. Ntshikondo tshia “bikondo muanda-mutekete” (bidimu 2 520) bituadijile ku dibutudibua dia bukalenge bua Davidi ku Yeruzaleme, mu 607 K.B.B., too ne ku ditekibua dia Yezu mu nkuasa wa butumbi mu Yeruzaleme wa mu diulu, mu 1914 B.B.—Danyele 4:24, 25; Luka 21:24.b
5. (a) Ndimanyisha kayi diakafila C. T. Russell mu dia 2 Kasuamansense 1914? (b) Mmakondakana kayi a mianda ya tshididi akenzeka bituadijile mu 1914?
5 Nenku, mu dia 2 Kasuamansense 1914 mu dinda, pavua C. T. Russell mumueneke kumpala kua dîku dijima dia Betele wa ku Brooklyn (New York) bua ntendelelu wa mu dinda, wakamba bualu ebu bua dikema ne: “Bikondo bia Bampangano biajiki, bakalenge bapetshi dituku diabo.” Bushuwa, dishintuluka dia mianda pa buloba bujima diakatuadija mu 1914 diakenzeka mu miaba mivule, e kufikishadi ku dijimina dia makalenge a ba-tshikokesha-nkaya avuaku munkatshi mua siekele mivule. Dibutudibua dia mamfumu a bena Russie, bena Bulgarie ne bena Serbie munkatshi mua buntomboji bua Bolshevik mu 1917, diakafikisha ku diluishangana diakanenga matuku a bungi pankatshi pa balondi ba ngenyi ya nshidimukilu ya Marx ne ya ba-kapitaliste lelu’eu. Minyukunyuku ya dikondakana dia mianda ya tshididi idi itungunuka ne kunyukula nsangilu wa bantu pa buloba bujima. Lelu’eu, mbulamatadi mivule kayena ishala mu butumbi kupita tshidimu tshijima peshi bibidi nansha. Tshilejilu, dikondakana didi diele miji mu mianda ya tshididi ndilejibue patoke mu ditunga dia Italie, mudi mbulamatadi 47 milondangane munkatshi mua bidimu 42 patupu kunyima kua mvita mibidi ya buloba bujima. Kadi, minyukunyuku eyi idi’anu ntuadijilu bua didimbakana dia mianda ya tshididi dia ndekelu. Nebituale bipeta kayi? Bukalenge bua Nzambi nkayabu ke buakokesha buloba bujima.—Yeshayi 9:6, 7.
6. (a) Mmu mêyi kayi muvua H. G. Wells muleje tshikondo tshipiatshipia ne tshikole tshitudi etshi? (b) Ntshinyi tshiakamba filozofe kampanda ne muena mbulamatadi kansanga pa bidi bitangila tshikondo tshiakatuadija mu 1914?
6 Bilondeshile bashikuluji ba mianda ya kale, ba-filozofe ne bena tshididi, 1914 ntshidimu tshituadijile nsombelu mupiamupia ne mutambe bukole. Bidimu dikumi ne muanda-mutekete kunyima kua tshidimu etshi, mushikuluji wa mianda ya kale H. G. Wells wakamba ne: “Ne disanka, muprofete uvua mua kumanyisha mianda milenga. Kadi, mudimu wende ng’wa kuamba tshidiye umona. Pabi, udi umona bulongolodi bulama kudi basalayi, kudi banekeshi ba buena-ditunga, kudi basombeshi balombi ba mfranga mivule ya biakasombela ne kudi bangenda bena lukuka; bulongolodi buwule tente ne dibandagana ne lukinu, mudi madikadidi a ndekelu a bantu enda ajimina; bulongolodi bufofomija mêsu budi buya butangile ku ndululu mikole pankatshi pa banene ne bakese ne budi budilongolola ku mvita mipiamipia.” Mu 1953, filozofe Bertrand Russell wakafunda ne: “Bituadije mu 1914, aba buonso badi bamanye mudi bulongolodi bushintuluke badi bapampakana bikole bua etshi tshidi tshimueneka bu diya kumpala kadiyi kuepuka ne didianjila kujadika ku kabutu kapite bunene. . . . Ku diabu dimona, bukua-bantu mbusaka, anu bu tshilobo wa mu mianu ya bena Greke, kudi ba-nzambi bafike munda; kabuena kabidi ne bukokeshi pa nsombelu wabu wa matuku atshilualua.” Mu 1980, pavuaye wela tshiakabidi meji ku ditalala divuaku ku ntuadijilu wa siekele wa 20, Harold Macmillan, muena mbulamatadi wa ditunga dia Angleterre wakamba ne: “Malu wonso avua enda bimpe bitambe. Ke muvua nsombelu wa bantu pakandelabo. . . . Pashishe, dinda kampanda dia mu 1914, diakamue ne kabiyi bitekemena, bionso biakashikila.”
7-9. (a) Mmakondakana kayi a mu nsombelu wa bukua-bantu akenzeka bituadije mu 1914? (b) Mu makondakana mu bantu mu dikalaku dia Yezu muvua ne bua kuikala nsombelu kayi munkatshi mua bukua-bantu?
7 Mvita Mibidi ya buloba bujima yakatuala nshintulukilu mikuabo mu mianda. Bituadijile pinapo, mvita idi kayiyi minene ne malu a tshinyangu anyi terorisme bidi’anu binyukula buloba bujima. Buowa bua bidi bena tshinyangu mua kuenza ne bingoma binene bidi nabi amue matunga bidi bifikisha bantu bavule bua kutshina.
8 Kadi, pa kumbusha mvita, malu makuabu mmanyukule bukua-bantu too ne mu bishimikidi biabu kubangila mu 1914. Dimue dizakala divua dilubakaje bantu divua difume ku dikuluka dia dibueja mfranga mu tshibutshilu tshia ditunga kudi matanda a midimu ku Amerike mu dia 29 Kasuamansense. Biakafikisha ku Dipueka Dinene diakakuata matunga wonso a ba-kapitaliste. Lutatu elu luakatamba kukola munkatshi mua 1932 ne 1934, kadi tutshidi’anu tumvua bujitu bua bipeta bibi biakafumaku. Bituadije mu 1929, bulongolodi bubedi mu mianda ya mfranga budi butata mua kuondopa mputa yabo pa kubabidila mishindu ya kubueja mfranga mikese idi yambuluisha amu bua tshitupa tshîpi. Matunga adi’anu mu nsombelu wa dipangila mfranga bua kukumbaja malu mapangadija mu bipatshila biawu. Dikepela dia kasolonyi mu 1973 ne dikuluka dia mianda ya mabanji mu 1987 bivua binyukule bikole mianda ya bungenda ne mibueji ya mfranga. Ku lukuabu luseke, miliyo mivule badi basumba pa kubuela mu mabanza kabayi ne mfranga ku bianza. Bantu bungi kabuyi kubala badi badiibua mfranga yabu ku mashimi ne budimu, ku disumbisha bintu ne mushinga mupite bukole, ku loto ne manaya makuabu a mfranga, mavule a kudiwo mmalongolola kudi mbulamatadi ivua ne bua kukuba bantu. Mu bukua-buena-nkristo, too ne ba-pastere bamuangalaji ba evanjeliyo badi balongeshila ku televizion, batu badipa mafutu matue ku miliyo ya dolare.—Fuanyikija ne Yelemiya 5:26-31.
9 Ku kale, ntatu ya mianda ya mfranga yakafikisha Mussolini ne Hitler ku dinyenga bukalenge. Babilone Munene wakadifila diakamue ku dikumbaja bipatshila biende ku tshianza tshiabu; Vatican wakatua biala bia diumvuangana ne mbulamatadi wa Italie mu 1929 ne wa Allemagne mu 1933. (Buakabuluibua 17:5) Matuku a mîdima akalonda akakumbaja bushuwa tshitupa tshia mulayi wa Yezu pa dikalaku diende, dialua kuikala ne malu bu mudi ‘tunyinganyinga tua matunga, apampakana, eku, bantu bûma ne buowa, ne bua dindila dia malu adi amba kuenzeka pa buloba.’ (Luka 21:7-9, 25-31)c Nenku, dizakala diakatuadija kunyukula bukua-bantu mu 1914 divua dilonda mu nyima kudi minyukunyuku mikuabu mikole.
Yehowa udi ukebesha dizakala
10. (a) Bua tshinyi minyukunyuku idi bungi nenku mu mianda ya bantu? (b) Ntshinyi tshidi Yehowa wenda wenza, ne mbua kulongolola tshinyi?
10 Minyukunyuku eyi idi izakaja mianda ya bantu idi ifuma ku dipanga kukumbana dia muntu bua kulombola makasa ende. (Yelemiya 10:23) Kabidi, Satana, nyoka wa ku tshibangidilu, “eu udi upambula buloba bujima budi bantu base,” udi ukebela bukua-bantu makenga pa kuenza madikolela a ndekelu ne tshipatshila tshia kubasesuisha ku ntendelelu wa Yehowa. Dienza ne ditumika ne biamu bipiluke lelu ndikepeshe buloba bulue bu kartié kakese mudi nkuna ya buena-ditunga ne ya kansungansunga ka diikala dia makoba binyukula bukua-bantu too ne mu bishimikidi biabu, ne mudi Matunga Masanga, bu mudiwu abikidibua, kaayi mua kujikija ntatu nansha kakese. Kupita pa bikondo bia kumpala, muntu udi ukokesha mukuende bua kumukengesha. (Buakabuluibua 12:9, 12; Muambi 8:9) Kadi, kukadi bidimu 70, Mfumu Mutambe buonso Yehowa, Mufuki wa diulu ne buloba, udi ukebesha dizakala mu wende mushindu, bua kujikija ntatu ya buloba bujima, musangu umue bua kashidi. Mmushindu kayi?
11. (a) Ndinyukula kayi didibo baleje mu Hagai 2:6, 7? (b) Mulayi wa Hagai udi ukumbana mushindu kayi?
11 Mu Hagai 2:6, 7, tudi tubala ne: “Bualu monayi tshidi Yehowa wa biluilu muambe: ‘Bua musangu eu kabidi—mbua tshikondo tshikese—ne ndi nyukula mawulu ne buloba, ne mbuu ne buloba bûme. Ne nenyukule matunga wonso, ne bintu bia kujinga bia mu matunga wonso nebikale ne bua kubuela; ne nenguwuje nzubu eu ne butumbi,’ ke mudi Yehowa wa biluilu wamba.” Bituadije nangananga mu 1919, Yehowa udi usaka bantemu bende ku dimanyisha malumbuluisha ende kudi bantu buonso badi pa buloba. Didimuija edi dia pa buloba bujima didi ditamba kuakula bua bulongolodi bua pa buloba bua Satana.d Bu mudi dimanyisha edi dienda didiunda, batshinyi ba Nzambi, “bintu bia kujinga,” mbasakibue bua kutapuluka munkatshi mua matunga. Ki mbanyukula kudi minyukunyuku idi yenzeka mu bulongolodi bua Satana to, kadi bu mudibo basunguluja nsombelu, badi bangata buobo bine dipangadika dia kudisanga ne kasumbu ka Yone kela manyi a mu nyuma bua kuwuja nzubu wa Yehowa ne butumbi. Mmunyi mudibo mua kuenza nenku? Mpa kuenza ne mitalu mudimu wa kumanyisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi bukadi bujadika. (Matayi 24:14) Bukalenge ebu, buenza kudi Yezu ne balongi bende bela manyi, nebushale buimane kashidi, “bukalenge budibo kabayi mua kutenkakaja,” bua butumbi bua Yehowa.—Ebelu 12:26-29.
12. Biwikala mutuadije kuteya ntema ku mudimu wa buambi mumanyisha mu Matayi 24:14, ntshinyi tshiudi ne bua kuenza kumpala kua tshikumina tshikole tshidibo bamba mu Buakabuluibua 6:12 kuenzekatshi?
12 Udi umue wa ku aba bakadi batuadije kuteleja ne ntema bumanyishi ebu anyi? Uvua pebe umue wa ku bantu miliyo mivule bavua babuele mu Tshivulukilu tshia lufu lua Yezu bidimu bidi panshi ebi anyi? Pikalabi nanku, tungunuka ne kukola mu dilonga dia malelela a mu Bible. (2 Timote 2:15; 3:16, 17) Ulekele kashidi nsombelu mubi wa bukua-bantu bufundila tshibawu budi Satana ulombola. Buela mu tshisumbu tshia bena nkristo bena mu bulongolodi bupiabupia ne udifile menemene mu mudimu wa tshisumbu etshi kumpala kua “tshikumina” tshia ndekelu tshia kabutu katshiyi tshianji kubutula bulongolodi ebu bua Satana. Kadi, tshikumina etshi tshikole ntshinyi? Ke tshituamona mpindieu.
Tshikumina tshikole!
13. Nku tshinyi kudi tshikumina tshikole tshikale muanda mupiamupia menemene bua bantu?
13 Anu bu mutukadi babimone, matuku makole a ndekelu atudi aa mmadisunguluje ku dizakala dia buloba, mu ngumvuilu wadi mulelela ne wa mu tshimfuanyi. (2 Timote 3:1) Kadi, dizakala dia buloba nansha dimue kadiena mumue ne dizakala dia buloba dikole ne dia ndekelu divua Yone mumone mu dilamunyibua dia tshikangilu tshisambombo nansha. Tshikondo tshia minyukunyuku ya kumpala tshikadi tshijike. Kudi kuenzeka mpindieu dizakala dikole dia buloba, dipiadipia menemene bua bantu. Nditambe bukole, pa nanku, kakuena mushindu wa kupima tshinyangu ne minyukunyuku ididi dikeba pa échelle wa Richter anyi pa tshipiminu tshikuabo kampanda tshienza kudi bantu. Ki ndinyukuka dikese didi dienzekela muaba utudi basombele, kadi nditenkakana dia lufu didi dibutula “buloba” bujima, mbuena-kuamba ne: bukua-bantu buonso ba nsombelu mubi.
14. (a) Mmulayi kayi udi umanyisha tshikumina tshikole ne bipeta biatshi? (b) Mulayi wa Yoele ne wa mu Buakabuluibua 6:12, 13 idi ifunkuna tshinyi?
14 Bakuabo baprofete ba Yehowa bakamanyisha dizakala edi dia buloba ne bipeta biadi bia kabutu. Tshilejilu, pabuipi ne tshidimu tshia 820 K.B.B., Yoele wakakula bua ‘dilua dia dituku dia Yehowa, dinene ne dikuate buowa.’ Wakamba ne: tshikondo atshi, ‘dîba dine nedikudimunyibue mîdima, ne ngondo nealue mashi.’ Pashishe, wakasakidila kabidi ne: “Misumba, misumba idi mu tshibanda tshia dipangadika, bualu dituku dia Yehowa didi pabuipi mu tshibanda tshia dipangadika. Dîba ne ngondo nebifikuluke, ne mitoto kayakufila kabidi bukenke buayi. Ne Yehowa yeye nkayende neakungule biangatshile ku Siyona, ne biangatshile ku Yeruzaleme dîyi diende nediumvuike. Bushuwa, diulu ne buloba nebizakale; kadi Yehowa neikale tshisokomenu bua tshisamba tshiende ne lumbu bua bana ba Izelele.” (Yoele 2:31; 3:14-16) Ditenkakana dia mushindu’eu didi mua kuikala mu diumvuangana anu ne dilumbuluisha dia Yehowa mu tshikondo tshia dikenga dinene. (Matayi 24:21) Nenku, bidi ne bua kuikala bia muomumue bua muyuki udi mu Buakabuluibua 6:12, 13.—Tangila kabidi Yelemiya 10:10; Sefanya 1:14, 15.
15. Ndizakala kayi dikole divua muprofete Habakuka mudianjile kumanyisha?
15 Bidimu nkama bu ibidi kunyima kua Yoele, muprofete Habakuka wakasambila Nzambi wende mu mêyi aa: “Ô Yehowa, ndi mumvue manunganyi pa bidi bikutangila. Ngatuadiji kutshina, ô Yehowa, bua tshienzedi tshiebe! Munkatshi mua bidimu, ô uwuvuije muoyo! Munkatshi mua bidimu uwumanyishe. Munkatshi mua tshimvundu, Uvulukeku bua kuleja dilekelelangana bilema diebe!” Ke “tshimvundu” tshia mushindu kayi etshi? Habakuka udi utungunuka pa kufila diumvuija dia dikema dia dikenga dinene, wamba bua Yehowa ne: “Wakiimana tendee, bua kunyukula buloba. Wakamona, ne pashishe wakatumpikisha matunga. . . . Ne kukana kukole wewe kuenda pa buloba. Ne tshiji wewe wakafila matunga ku ditutshibua. Nansha nanku, buanyi meme, nensangale mu Yehowa yeye muine, nengikale ne disanka mu Nzambi wa lupandu luanyi.” (Habakuka 3:1, 2, 6, 12, 18) Ndinyukuka kayipu dikole diakebesha Yehowa pa buloba bujima patutaye matunga!
16. (a) Bilondeshile mulayi wa Yehezekele, ntshinyi tshienzeka palua Satana kuela tshisamba tshia Nzambi mvita minene? (b) Tshikumina tshikole tshidibo bamba mu Buakabuluibua 6:12 netshikale ne bipeta kayi?
16 Yehezekele pende wakamanyisha ne: palua Gog de Magog (Satana mupuekesha) kuluisha tshisamba tshia Nzambi mu mvita yende minene, Yehowa neajule “dizakala dikole” bua kuenzekadi “mu buloba bua Izalele.” (Yehezekele 38:18, 19) Misangu mikuabo dizakala dia buloba diena-dîna nedienzeke mu tshikondo atshi, kadi katupu muoyo se: mukanda wa Buakabuluibua mmuleja mu bimanyinu. Mulayi eu ne mikuabo idibo batele kuulu eku idi ne ngumvuilu wa mu tshimfuanyi menemene. Nenku, dilamunyibua dia tshikangilu tshisambombo didi dimueneka bu didi dimanyisha dinyukuka dikole kupita wonso akadi manyukule bulongolodi ebu bua malu bua pa buloba—tshikumina tshinene muikala bantu buonso badi babenga kuitaba butumbi bua Yehowa Nzambi ne bua kubutudibua munkatshi muatshi.
Tshikondo tshia mufitu
17. Tshikumina tshikole tshidi ne bipeta kayi bua dîba, ngondo ne mitoto?
17 Anu mudi Yone ubileja mpindieu, tshikumina tshinene tshidi tshienjibua pamue ne mianda mikuate buowa idi itangila too ne diulu dine. Udi wamba ne: “Ne dîba diafikiluki amu bu tshibombi tshia miosa; ne ngondo mujima wavu amu bu mashi, mitoto ya mu diulu yaponyi pa buloba, anu bu mutu mutshi wa mfigi, munyukula kudi tshipepele tshikole, umatshisha mfigi yawu mibishi.” (Buakabuluibua 6:12b, 13) Mmuanda kayipu mukuate buowa! Udi mua kutshinka mîdima mikuate buowa ikala mua kujingila buloba bu bikala mulayi eu mua kukumbana anu bu mudibu bawambe anyi? Butoke bua dîba budi bufila luya ne butukolesha mu munya kabutshienaku! Bukenke bulenga butokoloke bua ngondo kabutshienaku butuku! Ne miliyare ya mitoto kayakubalakana kabidi muulu nansha. Netuikale mu mîdima mifumfule ikêna kukimina.—Fuanyikija ne Matayi 24:29.
18. Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: ‘mawulu avua mafike fitutuu’ bua Yeruzaleme mu 607 K.B.B.?
18 Bavua badimuije Izalele wa kale ne: neikale mua kupeta mîdima ya mushindu’eu mu nyuma. Yelemiya wakamudimuija ne: “Buloba buatuke bukêna kukumbula, ke mualua ditunga dijima, ne tshiakukumbaja dibutula dijima anyi? Bua bualu ebu, ditunga nedikale mu madilu, ne bushuwa mawulu neafike fitutuu.” (Yelemiya 4:27, 28) Pakakumbana mulayi au mu 607 K.B.B., nsombelu wakalua mufike fitutuu menemene bua tshisamba tshia Yehowa. Tshimamuende wa bukalenge tshiabo, Yeruzaleme, tshiakapona mu bianza bia bena Babilone. Ntempelo wabo wakabutudibua ne ditunga diabo diakashala patupu. Butoke nansha bukese bufumine mu diulu kabuakabakolesha. Kadi, bionso biakenzeka anu muakabiambilabo Yehowa pashishe kudi Yelemiya mu muadi ne: “Wamanyi kushipa; kuena muleje luse nansha lukese. Wamanyi kujika disemena dionso kuudi ne divuba, bua masambila kaapitshimu.” (Muadi 3:43, 44) Bua Yeruzaleme, difika fitutuu dia diulu diakumvuija lufu ne kabutu.
19. (a) Mmu mêyi kayi mudi Yeshayi, muprofete wa Nzambi, mumvuije mufitu uvua muenzeke mu mawulu a Babilone wa kale? (b) Ndîba kayi ne mmunyi muakakumbana mulayi wa Yeshayi?
19 Pashishe, mufitu wa muomumue mu diulu wakamanyisha kabutu bua Babilone wa kale. Bua muanda eu, Nzambi wakasaka muprofete wende ne spiritu munsantu ku difunda ne: “Monayi, dituku dia Yehowa didi dilua, dia tshikisu ku luonji ne ku tshiji tshikole, bua kuvuija ditunga bu tshintu tshidi tshikemesha bikole ne bua kubutula benji ba mpekatu ba mu ditunga. Bualu, mitoto menemene ya mu diulu ne bimina-nzaji biayi bia Kezil kabiakukenkesha butoke buabi; dîba nedifikuluke ku dipatuka diadi, ne ngondo kakukenkesha ne butoke buende. Ne, kabiyi mpata, nengalukijile buloba-bukuami bubi buabu, ne bantu babi tshilema tshiabo.” (Yeshayi 13:9-11) Mulayi eu wakakumbana mu 539 K.B.B. pakapona Babilone mu bianza bia bena Mede ne bena Perse. Udi uleja bufike, dipanga ditekemena, dipanga kuikalaku dia butoke buonso budi bukolesha ku muoyo buvua Babilone upeta pakaponaye bua kashidi ne kumuka mu mulongo wende wa bukokeshi bua pa buloba bujima.
20. Bulongolodi ebu nebudisangane mu nsombelu kayi mukuate buowa penzeka tshikumina tshikole?
20 Bia muomumue, penzeka dizakala dikole dia buloba, bulongolodi ebu bua malu bujima nebudisangane mu mufitu mukole ukena ditekemena dia butoke. Bitokeshi bidi bikenka bia mu bulongolodi bua pa buloba bua Satana kabiakufila kabidi nsese nansha mikese ya ditekemena. Mbimane kujadikibua se: bena tshididi mbanyanguke, mbena dishima ne badi ne nsombelu mubi mubengangane ne mikenji, nangananga mu matunga a bukua-buena-nkristo. (Yeshayi 28:14-19) Kabatshiena ba kueyemenyibua. Butoke buabu bukadi bubuitshidile nebujime kashidi pakumbaja Yehowa dilumbuluisha diende. Nebilejibue patoke se: buenzeji buabo bubi pa malu a pa buloba, bufuane bua ngondo, mbueleshe mashi panshi ne budi bufikisha ku lufu. “Mitoto” ya pa buloba neyilekele kukenkesha, anu mudi mabue mateme kapia a muulu adi akuluka ne asunsuka pa buloba. Neyimuangalajibue amu bu tumuma tua mfigi tubishi tupola ku tshipepele tshikole. Buloba buetu ebu bujima nebuzakajibue kudi “dikenga dinene, ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu too ne mpindieu, tòo, ne kadiakuenzeka kabidi nansha.” (Matayi 24:21) Mmuanda kayipu mukuate buowa bua matuku atshilualua!
“Diulu” diumuki
21. Mu tshikena-kumona tshiende, ntshinyi tshidi Yone umona pa bidi bitangila “diulu” ne “mukuna wonso ne tshidiila tshionso”?
21 Tshikena-kumona tshia Yone tshidi tshitungunuka nunku: “Ne diulu diakumuka amu bu muvungu udibo bavunga, ne mukuna wonso ne tshidiila tshionso biakumushibua pa muaba wabi.” (Buakabuluibua 6:14) Mbimueneke se: kabena bakula apa bua mawulu, mikuna anyi bidiila biena-dîna nansha. Nenku, bidi tshimfuanyi tshia tshinyi?
22. Mu ditunga dia Edom, ‘mmawulu’ a mushindu kayi “akavungibua” anu bu muvungu wa mukanda?
22 Nebikale bipepele bua tuetu kujingulula tshidi “diulu” dileja pa kukonkonona mulayi wa muomumue udi utangila tshiji tshidi Yehowa umvuila matunga wonso. Mulayi muine ng’wowu eu: “Ne aba buonso bena mu tshiluilu tshia mu mawulu nebikale ne bua kubola. Ne mawulu adi ne bua kuvungibua amu bu muvungu wa mukanda.” (Yeshayi 34:4) Nangananga ditunga dia Edom, ke divua ne bua kututshibua. Mmushindu kayi? Diakabutudibua kudi bena Babilone lupolo luîpi kunyima kua dibutudibua dia Yeruzaleme mu 607 K.B.B. Pabi, muyuki nansha umue kawena uleja bua se: mianda ya dikema ivua mienzeke mu mawulu mena-dîna mu tshikondo atshi. Kadi, mianda ya lufu yakenzeka mu “mawulu” a Edom.e Bamfumu bende ba mbulamatadi bakajimija miaba yabo mibandile, mifuanangane ne diulu. (Yeshayi 34:5) Bakenza bu “bakavungibua” ne kutekibua ku luseke, anu bu muvungu wa kale udi muntu nansha umue kayi nawu dijinga.
23. ‘Ndiulu’ kayi didi ne bua ‘kuumuka bu muvungu,’ ne mmu mêyi kayi mudi Petelo ushindika ngumvuilu eu?
23 Nenku, “diulu” didi ne bua ‘kumuka amu bu muvungu’ didi difunkuna mbulamatadi miluishi ya Nzambi idi ikokesha pa buloba ebu. Nebayumushe bua kashidi kudi Mubandi wa pa kabalu katoke ukêna-kutshimuna. (Buakabuluibua 19:11-16, 19-21) Ke tshidi mêyi a mupostolo Petelo ajadika, pavuaye muindile ne mutshima kulukulu mianda misokolola mu dilamunyibua dia tshikangilu tshisambombo ne: “Mawulu ne buloba bidiku mpindieu mbiunguija bua kapia ne bilamina dituku dia dilumbuluisha ne dia dibutudibua dia bantu bapetudi ba Nzambi.” (2 Petelo 3:7) Kadi, ndiumvuija kayi didi nadi mêyi aa: “Mukuna wonso ne tshidiila tshionso biakumushibua pa muaba wabi”?
24. (a) Mu diumvuangana ne nsombelu kayi mudi milayi ya mu Bible yamba ne: mikuna ne bidiila bidi bitembelela peshi bitenkakana? (b) Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: “mikuna yakatembelela” mu tshikondo tshia dibutudibua dia Ninive?
24 Milayi ya mu Bible idi yamba ne: mikuna ne bidiila bidi binyukuka anyi bitenkakana mu tshikondo tshia dikondakana dinene dia mianda ya tshididi. Tshilejilu, pavuaye umanyisha malumbuluisha a Yehowa avua atangila Ninive, muprofete Nahuma wakafunda ne: “Mikuna yoyo mine yakanyukuka bua bualu buende, ne tukunakuna tuakadisangana tuenguluka. Buloba nebutakuke bua mpala wende.” (Nahuma 1:5) Kakuena muyuki nansha umue udi uleja se: mikuna miena-dîna ivua mitayike mu dibutuka dia tshimenga tshia Ninive, mu 632 K.B.B. Kadi, bukokeshi kampanda bua pa buloba bujima buvua bumueneka bushindame bikole bu mukuna buakashimbuka mu tshimpitshimpi.—Fuanyikija ne Yelemiya 4:24.
25. Ku nshikidilu wa bulongolodi ebu bua malu, mmunyi mumbushibua “mukuna wonso ne tshidiila tshionso” pa muaba wabi?
25 Pa nanku, miaku “mukuna wonso ne tshidiila tshionso” mitumika nayi mu dilamunyibua dia tshikangilu tshisambombo idi ne bua kufunkuna bushuwa mbulamatadi ya mu bulongolodi ebu ne malongolodi adi masuikakajaku, bine ebi bidi bimueneka bishindame bikole ku mêsu kua bantu bavule. Nebabinyukule, babiumbushe pa muaba wabi, nebibungamije ne kutshinyisha aba bavua babieyemene. Anu bu mualejibuabi mpindieu kudi mulayi, kakuakuikala mpata nansha mikese bua se: dituku dinene dia tshiji tshia Yehowa ne tshia Muanende—dizakala dia ndekelu diumusha bulongolodi bujima bua Satana—nedilue ne disombuela.
“Kulukayi pa mutu petu ne nutusokoke”
26. Mu ditshina diabo dikole, bantu badi babenga bua kuitaba butumbi bua Nzambi nebenze ne nebambe tshinyi?
26 Yone udi utungunuka ne: “Ne bakalenge ba pa buloba ne banene, ne bamfumu ba basalayi, ne babanji, ne bena bukole, ne mupika yonso, ne muntu yonso mudikadile bakasokoma mu mbuebue ne mu mabue manene a mikuna. Ne badi benda bambila mikuna ne mabue manene ne: ‘Kulukayi pa mutu petu ne nutusokoke ku mpala kua Eu udi musombe pa nkuasa wa bumfumu, ne ku mpala kua tshiji tshia Muan’a mukoko, bualu dituku dia tshiji tshiabu diafiki, ne nnganyi udi mua kuimana kuulu?’”—Buakabuluibua 6:15-17.
27. Mbila kayi yakela bena Izalele babule lulamatu ba ku Samariya, ne mmunyi muakakumbana mêyi aa?
27 Pakamanyisha Hoshea dilumbuluisha dia Yehowa divua ditangila Samariya, tshimamuende wa bukalenge bua ku Nord wa Izalele, wakamba ne: “Miaba mitumbuke ya Beth-aven, mpekatu wa Izalele, neyibutudibue bushuwa. Meba ne mingonga nebibande pa bilambuilu biabu. Ne bushuwa bantu nebambile mikuna ne: ‘Tubuikilayi!’ ne nebambile tukunakuna ne: ‘Kulukayi pa mutu petu!’” (Hoshea 10:8) Mmunyi muakakumbana mêyi aa? Pakapona Samariya mu bianza bia bena Assyrie ba tshikisu mu 740 K.B.B., bena Izalele kabakamona muaba nansha umue wa kunyemena. Mêyi a Hoshea adi aleja muvua bantu badiumvua kabayi ne ditekemena, bakuate luse bua buowa ne badiumvua balekelela nkayabu. Nansha tukunakuna tuena-dîna peshi malongolodi a mu Samariya mafuane mikuna kabiakabakuba, biobi bivua mene bimueneka bishindame bikole ku kale.
28. (a) Ndidimuija kayi divua Yezu mupeshe bakaji ba ku Yeruzaleme? (b) Mmunyi muakumbana didimuija dia Yezu?
28 Bia muomumue, pavua basalayi ba bena Roma bamulombola ku muaba wa kushipibua kuende, Yezu wakambila bakaji ba ku Yeruzaleme ne: “Matuku nealue ambabo ne: ‘Ba diakalenga mbankumba, ne mafu adi kaayi malele bana, ne mabele adi kaayi mamushe!’ Nunku nebatuadije kuambila mikuna ne: ‘Kulukayi pa mutu petu!’ bambila kabidi tukunakuna ne: ‘Tubuikilayi!’” (Luka 23:29, 30) Dibutudibua dia Yeruzaleme kudi bena Roma mu tshidimu tshia 70 ndifunda mu mikanda kabukabu, ne mbimueneke patoke se: mêyi a Yezu avua ne diumvuija dia muomumue ne a Hoshea. Bena Yuda bavua bashale mu Yudeya kabakasokoma mu muaba nansha umue. Muaba kayi wonso uvuabo bateta mua kusokoma mu Yeruzaleme, nansha pakanyemenabo ku ka-tshimenga ka ngumbu kavua kaashila ku mukuna wa Massada, kabakapanduka ku dilumbuluisha dikole dia dipiishibua kudi Yehowa.
29. (a) Palua dituku dia tshiji tshia Yehowa, aba badi batua bulongolodi ebu bua malu nyama ku mikolo nebikale mu nsombelu kayi? (b) Mmulayi kayi wa Yezu wakumbana palua Yehowa kuleja tshiji Tshiende?
29 Mpindieu, dilamunyibua dia tshikangilu tshisambombo didi dileja mpindieu ne: nsombelu wa muomumue neenzeke mu dituku dia tshiji tshia Yehowa dikadi pabuipi. Pakumbana ditenkakajibua dia ndekelu dia bulongolodi ebu bua malu bua pa buloba, aba badi babutua nyama ku mikolo nebakebe tshisokomenu kabayi ditekemena, kadi kabakutshipeta. Bitendelelu bia dishima, peshi Babilone Munene, ki mbikumbaje matekemena abo nansha kakese. Nansha mbuebue miena-dîna ya mikuna peshi mikuna idi tshimfuanyi tshia malongolodi a tshididi ne a bungenda-mushinga kaakubapesha dikubibua didi difuma ku mfranga anyi diambuluisha dia mushindu mukuabu. Tshintu nansha tshimue katshiakubakuba ku tshiji tshia Yehowa. Yezu wakumvuija buowa buabo mu mêyi aa: “Ne pashishe tshimanyinu tshia Muan’a muntu netshimueneke mu diulu, ne bisa bionso bia pa buloba nebiditute pa tshiadi ne kuabakana, ne nebimone Muan’a muntu ulua pa matutu a mu diulu ne bukole ne butumbi bunene.”—Matayi 24:30.
30. (a) Lukonko lua se: “Nnganyi udi mua kuimana kuulu,” ludi lumvuija tshinyi? (b) Muntu nansha umue kakukumbana bua kuimana kuulu mu tshikondo tshia dilumbuluisha dia Yehowa anyi?
30 Eyowa, aba badi babenga bua kukokela butumbi bua Mubandi wa pa kabalu katoke mutshimunyi nebenzejibue bua kuitaba tshilema tshiabo. Bantu badi baditeke ku luseke lua dimiinu dia nyoka ku budisuile nebabutudibue papita bulongolodi bua Satana. (Genese 3:15; 1 Yone 2:17) Nsombelu wikala pa buloba neafikishe bantu ba bungi ku didiebeja ne: “Nnganyi udi mua kuimana kuulu?” Mbimueneke se: nebatshinke ne: muntu nansha umue kêna mua kuimana ku mpala kua Yehowa bu muntu muanyishibue mu dituku edi dia dilumbuluisha. Kadi, pa kuela meji nunku, nebadishime, anu bu mutuavua kubimona ne ntungunukilu wa mukanda wa Buakabuluibua.
[Mêyi adi kuinshi]
a Kumpala kua bikumina kuenzekabi, misangu mivule kutu kumueneka dikondakana dia nsombelu ku dinyungakana dia buloba didi disaka mbua ku dibuluka anyi ipeta luonji ne mikuabo nyama ya pa buloba peshi ya mu mâyi itu idiela eku ne kuaka. Bantu kabatu buobo bamanya bualu nansha bumue, pamu’apa too ne padi minyukunyuku ituadija.—Tangila Réveillez-vous! wa mu dia 8 Kasuamansense 1982 dibeji dia 14.
b Bua diumvuija dialabale, tangila dibeji dia 22 ne dia 24.
c Munkatshi mua bidimu bipite pa 35, bituadijile mu 1895 too ne mu 1931, mêyi a mu Luka 21:25, 28, 31, avua mafunda pa tshizubu tshia tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi (angl.) matapulukangane ne tshimunyi tshikenkesha diulu dibuikila kudi mavuba pa mutu pa mbuu muvuanduluke.
d Tshilejilu, mu kampanye ka pa buaku kenza mu 1931, Bantemu ba Yehowa bavua bafile binunu bia broshire wa The Kingdom, the Hope of the World (Bukalenge, ditekemena dia bukua-bantu) mu bianza bia bamfumu ba bitendelelu, balombodi ba tshididi ne kudi bangenda-mushinga pa buloba bujima.
e Ditumika dia muomumue ne muaku “mawulu,” mu mulayi wa Yeshayi 65:17, 18 diakakumbana bua musangu wa kumpala kunyima kua dipingana dia bena Yuda bafuma ku bupika bua bena Babilone, pa bidi bitangila “mawulu mapiamapia” pakatekibua mbulamatadi mupiamupia mu Buloba bulaya ne Zorobabele bu nguvernere ne Yeshua bu muakuidi munene.—2 Kulondolola 36:23; Ezela 5:1,2; Yeshayi 44:28.
[[Kazubu/Tshimfuanyi mu dibeji 105]
1914 Tshidimu tshidianjila kumanyisha
“Mu 606 K.K. (Kumpala kua Kristo) ke muvua bukalenge bua Nzambi bushikile, muvua tshikata tshiumbusha ne muvua buloba bujima bufila mu bianza bia bantu ba matunga. Tshikondo tshia bidimu 2 520 tshiakatuadija mu 606 K.K. netshijike mu 1914 B.M. (Bikondo bia Mukalenge).”f—Mukanda wa The Three Worlds (Bikondo bisatu bia bukua-bantu) mupatula mu 1877, dibeji dia 83.
“Mu Bible, tudi ne tshijadiki tshijalame ne tshikole tshia se: ‘Bikondo bia Matunga’ bidi bule bua bidimu 2 520, mbituadije mu tshidimu tshia 606 Kumpala kua Kristo too ne mu tshidimu tshijima tshia 1914 Bikondo bia Mukalenge.”—Etudes des Ecritures, volime II, mufunda kudi Charles Russell ne mupatula mu anglais mu 1889, dibeji dia 76 mu français.
Charles T. Russell ne Balongi bakuabo ba Bible bakajingulula bidimu makumi kumpala se: 1914 neajadike nshikidilu wa bikondo bia Matunga. (Luka 21:24) Bushuwa, mu tshikondo atshi, kabavua bajingulule menemene tshivua nshikidilu eu ne bua kumvuija to, kadi, bavua bashindike ne: 1914 neikale tshidimu katshiyi kupua muoyo mu mianda ya bukua-bantu, ne bavua mene bambilemu. Ke tshidi tshijadikibue patoke kudi miaku eyi ya mu tshikandakanda kampanda:
“Mvita mikuate buowa idi ifuma ku dibudika mu matunga a Mputu idi ikumbaja mulayi wa dikema. Kukadi bidimu 25, ‘Balongi ba Bible ba pa buloba bujima,’ bamanyike bimpe mu dîna dia ‘Bamanyishi ba kabundubundu ka Mileniuma,’ bakaditua mu dimanyisha bantu, ku dîyi dia bamanyishi ne ku bikandakanda ne: Dituku dia tshiji dimanyisha mu milayi ya mu Bible nedifike mu 1914. ‘Nudimuke bua 1914!’ etshi ke tshivua lubila lua bamuangalaji ba evanjeliyo nkama ne nkama.”—The World, tshikandakanda tshia ku New York, tshia dia 30 Tshimungu 1914.
[Mêyi adi kuinshi]
f Ku diambuluisha dia Nzambi, Balongi ba Bible kabavua bajingulule bua se: kakutu tshidimu tshia tshijengu pankatshi pa bikondo bia “K.K.” ne “B.M.” Pashishe, pakaleja makebulula dikengedibua dia kushindika ntuadijilu wa bidimu 2 520 mu 607 K.B.B. pamutu pa 606 K.K., bakumusha kabidi tshidimu tshia tshijengu, nunku, dimanyisha dia tshidimu tshia “1914 B.M.” diakashala anu dilelela.—Tangila mukanda wa “La vérité vous affranchira,” mupatula mu anglais mu 1943 kudi Bantemu ba Yehowa, dibeji dia 220 mu muakulu wa français.
[Kazubu mu dibeji 106]
1914—Nshintulukilu munene
Mu mukanda wa Politikens Verdenshistorie—Historiens Magt og Mening (Mianda ya pa buloba bujima kudi Politiken—Bukokeshi ne Ngumvuilu wa Mianda ya kale), mupatula mu tshimenga tshia Copenhague mu 1987, tudi tubala mu dibeji dia 40 dimanyisha didi dilonda edi:
“Ditabuja dia mu siekele wa 19 mu dilubuluka diakatayishibua ne kubutuka mu 1914. Tshidimu tshimue kumpala kua dibudika dia mvita, Peter Munch, mushikuluji wa mianda ya kale ne muena tshididi wa ku ditunga dia Danemark, wakafunda ne dishindika ne: ‘Bionso bidi bimueneka bu kabiena mua kufikisha ku ndululu pankatshi pa biluilu binene bia ku Mputu. “Njiwu ya mvita” neyijimine kabidi, anu muvuabi bienzeke misangu mivule bituadije mu 1871.’
“Kadi, mona tshiakafunda muntu eu pashishe mu mikanda yende ya ndekelu: ‘Mvita yakabudika mu 1914 idi nshintulukilu munene mu mianda ya bukua-bantu. Tudi bapatuke mu tshikondo tshilenga tshia dilubuluka, mutuvua mua kuenza midimu yetu mu bukubi butshintshikila, bua kubuela mpindieu mu tshikondo tshia bipupu, tshia buowa ne tshia nkinu, tshidi dipanga bukubi dimuangalake miaba yonso. Kakuena muntu uvua mua kuamba, nansha lelu’eu kabidi kakuena muntu udi mumanye bikala mîdima idi mitubuikile tshidimu etshi mua kufikisha ku kabutu ka kashidi ne kajima ka bulongolodi bushidimuke budi bantu bibake munkatshi mua binunu ne binunu bia bidimu.’”
[Tshimfuanyi mu dibeji 110]
‘Mukuna wonso wakumbushibua pa muaba wawu’
[Tshimfuanyi mu dibeji 111]
Bakasokoma mu mbuebue