Nshapita wa 36
Dibutudibua dia tshimenga tshinene
Tshikena-kumona tshia 12—Buakabuluibua 18:1-19:10
Tshiena-bualu: Dikuluka ne dibutudibua bia Babilone Munene; dimanyisha dia dibaka dia Muan’a mukoko
Tshikondo tshia dikumbana: Bituadije mu 1919 too ne kunyima kua dikenga dinene
1. Mmuanda kayi wajadika ntuadijilu wa dikenga dinene?
DIA tshimpitshimpi, dikuate buôwa, dijima—ke muikala dibutudibua dia Babilone Munene! Nedikale umue wa ku mianda mituadi ya diakabi dinene mu miyuki ya bantu, wajadika ntuadijilu wa “dikenga dinene, ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu too ne mpindieu, tòo, kakuakuenzeka dia mushindu’au pashishe nansha.”—Matayi 24:21.
2. Bishilangane ne ampire ya tshididi yakamueneka ne kujimina pashishe, ng’ampire kayi utu mushale too ne lelu?
2 Bitendelelu bia dishima biakatuadija kukadi tshikondo tshile. Biakatuadija katshia mu tshikondo tshia Nimerode, muedi munene wa mashi panshi wakatantamena Yehowa ne kusangisha bantu muaba umue bua kuibaka tshibumba tshia Babele. Pakakondakaja Yehowa miakulu ya bantomboji aba ne kubamuangalaja pa buloba, bakaya ne ntendelelu wabo wa dishima mufume ku Babilone. (Genese 10:8-10; 11:4-9) Bituadije ku tshikondo atshi, ampire ya tshididi itu mienjibue ne mijimine pashishe, kadi, ntendelelu mufume ku Babilone mmushale yeye too ne lelu’eu. Wakashintuluka mishindu kabukabu, e kuvuaye nsangilu wa bitendelelu bia dishima pa buloba bujima, nsangilu mumanyisha mu milayi bu Babilone Munene. Tshitupa tshiende tshinene mbukua-buena-nkristo, buakafuma ku ditutakaja dia malongesha a ku Babilone ne malongesha a “buena-nkristo” butontolodi. Pa kumona mudi Babilone Munene mushale munkatshi mua bikondo bivule kayi ujimina, bantu bavule badi ne lutatu lua kuitaba ne: neabutudibue dimue dituku.
3. Mmushindu kayi udi mukanda wa Buakabuluibua ujadika difutu didi dindile bitendelelu bia dishima?
3 Nenku, mbiakanyine bua mukanda wa Buakabuluibua kujadika dilumbuluishibua didi dindile bitendelelu bia dishima pa kutupesha mumvuija masulakaja abidi a dipona diabi ne mianda yafuma ku dipona edi, mine eyi yashikila ne dibutudibua diabi dijima. Bakavua batuleje bitendelelu bia dishima bu “ndumba munene” wakanyokabo pashishe kudi balume bende ba kale ba mu bundumba bena tshididi. (Buakabuluibua 17:1, 15, 16) Mpindieu, mu tshikena-kumona tshikuabu, nebatulejeye bu tshimenga, tshiakanangane lelu ne bulongolodi bua malu a Nzambi bua Babilone wa kale.
Dipona dia Babilone Munene
4. (a) Ntshikena-kumona kayi tshidi Yone umona mpindieu? (b) Mmunyi mutudi mua kusunguluja muanjelu, ne bua tshinyi mbiakanyine bua kuikalaye eu udi umanyisha dikuluka dia Babilone Munene?
4 Yone udi utungunuka ne muyuki wende mu miaku eyi: “Kunyima kua malu aa, meme kumona muanjelu mukuabu upueka mufume mu diulu, muikale ne bukokeshi bunene; ne buloba buakakenkeshibua ne butumbi buende. Ne wakela lubila ne dîyi dikole, wamba ne: ‘Wakuluki! Babilone munene wakuluki.’” (Buakabuluibua 18:1, 2a) Eu mmusangu muibidi udi Yone umvua miaku eyi ya muanjelu. (Tangila Buakabuluibua 14:8.) Kadi, bua musangu eu, mushinga wa dimanyisha edi mmuzangika kudi bulengele bua muanjelu wa mu diulu udi udimanyisha, bualu butumbi bua muine eu budi bukenkesha buloba bujima! Udi mua kuikala nganyi? Siekele mivule kumpala, pavuaye umvuija tshikena-kumona tshia mu diulu, muprofete Yehezekele wakamba ne: “buloba buine buvua bubalakana bua butumbi [bua Yehowa].” (Yehezekele 43:2) Muanjelu umuepele udi mua kubalakana ne butumbi bufuane bua Yehowa mMukalenge Yezu, udi ‘tshimuenekelu tshia butumbi bua Nzambi ne tshimfuanyi menemene tshia bumuntu Buende mene.’ (Ebelu 1:3) Mu 1914, bakateka Yezu Mukalenge mu diulu, ne katshia ku tshikondo atshi, udi ukokesha buloba bu Mukalenge ne Nzuji ku bulombodi bua Yehowa. Nenku, mbiakanyine bua yeye kuikala eu udi umanyisha dipona dia Babilone Munene.
5. (a) Muanjelu udi utumika ne banganyi bua kumanyisha dipona dia Babilone Munene? (b) Ndîba kayi diakatuadija dilumbuluisha dia aba badi bamba ne: badi benza “nzubu wa Nzambi,” ne ntshinyi tshiakafikila bukua-buena-nkristo?
5 Mbanganyi badi muanjelu eu udi ne bukokeshi bunene utumika nabo bua kumanyisha bantu lumu elu lua dikema? Bushuwa, ng’aba badi bapikudibua ku dipona dia Babilone Munene, bashadile ba ku bena nkristo bela manyi batshidi pa buloba, kasumbu ka Yone. Bituadije mu 1914 too ne mu 1918, bine aba bakakengeshibua bikole ku bianza bia Babilone Munene, kadi mu 1918 Mukalenge Yehowa ne “mutumibue wende wa tshiovo [tshia Abrahama],” Yezu Kristo, bakatuadijila mudimu wabo wa dilumbuluisha ku “nzubu wa Nzambi,” kudi aba badi bajadika se: mbena nkristo. Nenku, bukua-buena-nkristo butontolodi buakabuela mu dilumbuluisha. (Malaki 3:1; 1 Petelo 4:17) Dibanza dinene dia mashi divuabu bupie mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, dibuelakana diabu mu dikengeshibua dia Bantemu bena lulamatu ba Yehowa ne malongesha abu mafume ku Babilone, bionso ebi biakamupiishisha mu kulumbuluishibua kuende; bikuabu bitupa bia Babilone Munene kabivua pabi bikumbanyine kupeta dianyishibua kudi Nzambi to.—Fuanyikija ne Yeshayi 13:1-9.
6. Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: Babilone Munene wakapona mu 1919?
6 Pa nanku, Babilone Munene wakapona mu 1919, e kunzulula njila bua tshisamba tshia Nzambi kupikudibua ne kujadikibua tshiakabidi mu ditunga diatshi, amu bu mu dituku dimuepele, mbuena kuamba ne: mu nsombelu mulenga wa dilubuluka mu nyuma. (Yeshayi 66:8) Tshidimu atshi, Yehowa Nzambi ne Yezu Kristo, Darius Munene ne Cyrus Munene, bakalombola mianda muinshi muinshi mu mushindu wa se: bitendelelu bia dishima kabitungunuki ne kukuata tshisamba tshia Yehowa ku bupika. Kabivua kabidi mua kutshipumbisha bua kusadila Yehowa ne kumanyisha aba buonso bavua mua kubateleja ne: ndumba, Babilone Munene, ukavua mufundila kabutu, kabidi ne: mu tshitupa tshîpi emu, bumfumu bua Yehowa ku mutu kua bionso nebubingishibue!—Yeshayi 45:1-4; Danyele 5:30, 31.
7. (a) Nansha muvua Babilone Munene kayi mubutudibue mu 1919, Yehowa udi umuangata mushindu kayi? (b) Pakapona Babilone Munene mu 1919, kuakapatuka bipeta kayi bua tshisamba tshia Yehowa?
7 Bushuwa, Babilone Munene kavua mubutudibue mu 1919—anu bu muvua tshimenga tshia kale tshia Babilone katshiyi tshibutudibue mu 539 K.B.B. pakaponatshi mu bianza bia biluilu bilombola kudi Cyrus muena Perse. Kadi, ku mêsu kua Yehowa, bulongolodi ebu buvua bumane kupona. Bua dipiila bakabufundila tshibawu, buvua buindile dibutudibua diabu; nenku, bitendelelu bia dishima kabivua mua kutungunuka ne kukuata tshisamba tshia Yehowa ku bupika. (Fuanyikija ne Luka 9:59, 60.) Bine aba bakapikudibua bua kutumikabo bu mupika wa lulamatu ne wa budimu wa Mfumu bua kufila biakudia bia mu nyuma pa tshikondo tshiakane. Bakabingishibua ne dîyi dia “Nudi benze bimpe” ne kabidi kubapesha bukenji bua kudifila tshiakabidi mu mudimu wa Yehowa.—Matayi 24:45-47; 25:21, 23; Bienzedi 1:8.
8. Mmuanda kayi udibo bamanyisha kudi nsentedi wa mu Yeshayi 21:8, 9, ne muine nsentedi au udi tshimfuanyi tshia banganyi mu matuku etu aa?
8 Kukadi binunu bia bidimu, Yehowa wakatumika ne baprofete bakuabu bua kumanyisha muanda eu wa katshia ne katshia. Tshilejilu, Yeshayi wakakula bua nsentedi “wakela lubila bu lua ntambue ne: ‘Pa tshibumba tshia nsentedi, ô Yehowa, ndi muimane munya mujima, ne ndi pa muaba wanyi wa dikenketa mafuku wonso.’” Mmuanda kayi wakasunguluja nsentedi eu bua kuwumanyishaye ne dikima dionso bu ntambue? Ng’wowu eu: “Wakuluki! Babilone wakuluki, ne mpingu misonga yonso ya banzambi bende, [Yehowa] wayitayishi panshi!” (Yeshayi 21:8, 9) Nsentedi eu uvua tshimfuanyi menemene tshia bena mu kasumbu ka Yone ba mu tshikondo tshietu etshi, badi bashale batabale, padibu batumika ne tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi ne mikanda mikuabu idi yumvuija Bible bua kumanyisha mu miaba yonso ne: Babilone wakuluki.
Diteketa dia Babilone Munene
9, 10. (a) Ntshinyi tshidi tshileja ne: buenzeji bua bitendelelu bifumine ku Babilone budi buenda bukepela katshia ku mvita ya kumpala ya buloba bujima? (b) Mmu miaku kayi mudi muanjelu wa bukole umvuija nsombelu wa dikuluka dia Babilone Munene?
9 Dipona dia Babilone wa kale mu 539 K.B.B., divua ntuadijilu wa tshikondo tshile tshia diteketa diakashikila ne dibutudibua dia tshimenga etshi. Bia muomumue, katshia ku mvita ya kumpala ya buloba bujima, buenzeji bua bitendelelu bifume ku Babilone mbutambe kuteketa pa buloba bujima. Ku Japon, bakakandika ntendelelu wa Shinto wa diangata amperere bu nzambi kunyima kua mvita mibidi ya buloba bujima. Ku Chine, mbulamatadi wa ba-Koministe udi ukontolola diteka dia pa mianzu mu bitendelelu ne midimu yabi. Mu matunga a bena mishonyi a ku Mputu wa ku nord, bantu bavule bakadi balengulula malu a Nzambi. Ekleziya Katolike wa bena Roma mmutuadije kutekeshibua bua matapuluka ne dipanga kumvuangana dia benamu matuku adi panshi aa.—Fuanyikija ne Mako 3:24-26.
10 Kabiyi mpata, mianda yonso eyi idi ileja ‘kuuma kua musulu wa Efrate’ bua kulongolola diela Babilone Munene mvita kudi biluilu. Mu miaku mibubika, pape wakakula bua ‘diuma’ edi pakambaye mu Kasuamansense 1986 ne: Ekleziya udi ne bua “kulua tshiakabidi muena lulombo”—bua dikepela dikole dia mfranga. (Buakabuluibua 16:12) Bituadije nangananga mu 1919, Babilone Munene wakatandudibua bu muaba muatuke mu nyuma, mu diumvuangana ne bidi muanjelu wa bukole umanyisha mpindieu: “Ne wavu tshisombedi tshia ba-demon, tshisokomenu tshia dibungi dionso dipange bukezuke ne tshisokomenu tshia nyunyu wonso mupange bukezuke ne mukina!” (Buakabuluibua 18:2b) Mu tshitupa tshîpi etshi, neabutudibue dibutudibua diena dîna, bamushiye munda mutupu amu bu mudi makolo a Babilone, mu ditunga dia Irak lelu.—Tangila kabidi Yelemiya 50:25-28.
11. Mmu ngumvuilu kayi mudi Babilone Munene muvue “tshisombedi tshia ba-demon” ne ‘muaba wa mabungi mapange bukezuke ne nyunyu mipange bukezuke’?
11 Mbimueneke se: muaku “ba-demon” mutumika nawu apa udi ne diumvuija dimue ne udibo bakudimune ne: “demon mifuane mpumbu” (se‘i·rimʹ) mu diumvuija didi Yeshayi mufile bua Babilone kunyima kua dikuluka diende: “Ne kuaka nyama mibi ya ku tshipela neyilalemu, ne nzubu yabu neyuwule tente ne bipungulu. Muine amu ke muikala tshisombelu tshia nyunyu ya autruche, ne ba-demon bafuane mpumbu nebende batumpikamu.” (Yeshayi 13:21) Pamu’apa, muaku eu kawena uleja ba-demon bena dîna to, kadi, nyama ya mu tshipela ya miosa mile, ivua ne tshimuenekelu tshivua tshisaka aba bavua bayitangila ku divuluka ba-demon. Kutedibua mu tshimfuanyi kua nyama eyi, pamue ne kapepa kabi ka tshipuidiji (“mabungi mapange bukezuke”) ne nyunyu mipange bukezuke mu makolo a Babilone Munene, kudi kuleja lufu luende mu nyuma. Kêna ne ditekemena bua muoyo wa bantu mu matuku atshilualua nansha dimue.—Fuanyikija ne Efeso 2:1, 2.
12. Nku tshinyi kudi nsombelu wa Babilone Munene mukumbanangane ne mulayi wa mu Yelemiya nshapita wa 50?
12 Nsombelu wende mmuakanangane kabidi ne mulayi eu wa Yelemiya: “‘Kudi muele wa mvita bua kubutula bena Kaldé,’ aa mmêyi a Yehowa, ‘ne wa kubutula aba badi basombe ku Babilone, ne kubutula bana ba bakalenge bende ne kudi bena meji bende. . . . Kupawuka nkukuate mâyi ende, ne adi ne bua kuuma. Bualu nditunga dia mpingu misonga, ne bua bikena-kumona biabu bikuate buôwa, mbatungunuke ne kuenza malu a bupale. Nenku, nyama mibi ya ku miaba ikena-mâyi neyisombe pamue ne nyama idi ikungula, ne nyunyu ya autruche neyisombemu; bantu kabakuasamu, kakuikalaku bua bipungu ne bipungu.’” Kutendelela mpingu ne diamba ku muoyo dia masambila amue amue kabiakukuba Babilone Munene ku tshibawu tshidi tshivuluija dibutudibua dia Sodomo ne Gomore kudi Nzambi nansha.—Yelemiya 50:35-40.
Mvinyo mujudi-majinga
13. (a) Mmu miaku kayi mudi muanjelu wa bukole uzangika tshiendenda tshia masandi tshikole tshia Babilone Munene? (b) Ntshiendenda tshia masandi kayi tshivua tshitampakane mu Babilone wa kale tshidi tshisanganyibua kabidi mu Babilone Munene?
13 Mpindieu, muanjelu wa bukole udi uzangika tshiendenda tshia masandi tshikole tshia Babilone Munene, pa kumanyisha ne: “Bualu anu bua mvinyo mujudi-majinga wa masandi endea, matunga wonso mmapone, ne bakalenge ba pa buloba bakenda nende masandi, ne bangenda-mushinga bena ngendu ba pa buloba bakalua babanji ku bukole bua buneme buende bukena bundu.” (Buakabuluibua 18:3) Mmusesuishe matunga wonso ku bilele biende bibipe mu malu a Nzambi. Bilondeshile mushikuluji wa malu a kale muena Greke Hérodote, mu Babilone wa kale, nsongakaji wonso utshivua kamama uvua ne bua kunyanga bu-kamama buende mu bundumba bua mu ntempelo. Tudi mua kumona mpingu minyangakaja mu mvita, ileja bienzedi bibole bidi binyingalaja, lelu’eu kabidi, mu ntempelo wa ku Angkor Vat ku Kampuchea, ne mu ntempelo ya ku Khajuraho mu Inde, Vishnu, nzambi wa ba-Hindu mmuleja munyunguluka ne bimfuanyi bikuate bundu bia dienda masandi. Ku Etats-Unis, dileja patoke dia bienzedi bia tshiendenda tshia masandi diakasaluja balongeshi ba evanjeliyo ku televizion mu 1987, ne kabidi mu 1988, ne dia bilele bidi bitue mushimi bia dishala pamue dia mulume ne mulume munkatshi mua ba-ministre ba bitendelelu bidi bileja ne: bukua-buena-nkristo buine budi bulengulula bua bena kuitabuja babu kuendabu masandi mu mushindu mukuate bundu. Kadi, matunga wonso mmapone mu masandi makuabu mabi matambe.
14-16. (a) Mmalanda kayi mabi avua pankatshi pa bena tshididi ne bena malu a Nzambi mu Italie wa ba-fasciste? (b) Pakajingilabo ditunga dia Ethiopie kudi dia Italie, ntshinyi tshivua bepiskopo bena katolike bambe?
14 Tukadi bakule bua malanda mabi avua pankatshi pa bena tshididi ne bena malu a Nzambi, akafikisha Hitler ku diangata bukalenge mu Allemagne wa bena Nazi. Matunga makuabu pawu akakenga bikole bua dibuelakana dia bitendelelu mu malu adi kaayi a Nzambi. Tshilejilu: mu ditunga dia Italie wa ba-fasciste, mukanda wa diumvuangana mutua tshiala ku Latran kudi Mussolini ne kardinale Gasparri mu dia 11 Luishi 1929, wakavuija tshimenga tshia Vatican Ditunga didikadile. Pape Pius XI wakajadika muvuaye “mulambule Italie kudi Nzambi, ne Nzambi kudi Italie.” Bivua bia bushuwa anyi? Monayi tshiakenzeka bidimu bisambombo pashishe. Mu dia 3 Kasuamansense 1935, Italie wakajingila Ethiopie ne kumubunda mvita, wamba ne: “ditunga edi ki ndianji kushidimuka to, bualu batshidi bakuata bantu ku bupika.” Kadi, mu muanda eu, nditunga kayi menemene divua didileje kadiyi dishidimuke? Ekleziya Katolike wakapiisha buenzavi bua Mussolini anyi? Pavua pape wenda wamba mamanyisha makodiakane, bepiskopo bende bavua babenesha patoke biluilu bia “ditunga dibalela” diabu dia Italie. Mu mukanda wa The Vatican in the Age of the Dictators (Vatican mu tshikondo tshia ba-tshikokesha-nkaya), pa bualu ebu, Antony Rhodes udi wamba ne:
15 “Mu mukanda wende mutumina bena kuitabuja mu dia 19 Kasuamansense [1935], muepiskopo wa ku Udine [Italie] uvua ufunda ne: ‘Ki ndîba anyi ki mbimpe bua tuetu kuamba kubingisha peshi kupiisha mu tshilumbu etshi. Tuetu bena Italie, nangananga bu mutudi bena nkristo, butudi nabu mbua kuambuluisha biluilu bietu bua bitshimune.’ Ku luende luseke, muepiskopo wa ku Padoue, wakafunda mu dia 21 Kasuamansense ne: ‘Mu tshikondo etshi tshikole, tudi tunulomba bua kueyemena kudi balombodi betu ne kudi biluilu bietu.’ Mu dia 24 Kasuamansense, muepiskopo wa ku Crémone wakabenesha mabendele bungi kampanda a basalayi e kuamba ne: ‘Nzambi abeneshe basalayi aba badi baya ku maloba a Afrike bua kunyenga maloba mapiamapia ne a bufuke bua diakalenga dia Italie, ne kubatuadila nshidimukilu wa bena Roma ne wa bena nkristo. Tudi basue bua musangu eu kabidi, Italie ikale mulombodi wa bena nkristo buonso pa buloba bujima!’”
16 Nenku, ne dibenesha dia bamfumu ba Ekleziya katolike, basalayi bakabuela mu Ethiopie. Amu bu mupostolo Paulo, nnganyi wa kudibo uvua mua kuamba ne: uvua “mukezuke ku mashi a bantu buonso”?—Bienzedi 20:26.
17. Mmakenga kayi akakuata Espagne amu bualu bamfumu ba bitendelelu bena mu ditunga edi kabavua ‘bafule miele yabu ya nkanza bua kuyivuija nkasu ya kudima nayi’?
17 Pa kusakidila ku Allemagne, Italie ne Ethiopie, ditunga dikuabo kabidi diakenda masandi ne Babilone Munene—ke ditunga dia Espagne. Bumue bua ku malu avua majudije mvita mikole ivua mienzeke pankatshi pa bena mu ditunga edi mu 1936-39, mmapangadika mangata kudi mbulamatadi wa bena tshididi wa demokrasi bua kukepesha bukokeshi bupitshidile bua Ekleziya Katolike. Mu mvita eyi, Franco, mfumu wa ba-fasciste bena katolike wa biluilu bia batombokedi ba mbulamatadi, wakadiamba yeye muine bu “muena nkristo mulombodi wa basalayi ne bamfumu babu mu krwazade munsantu,” muanzu wakabengaye pashishe. Bena Espagne binunu nkama bakafua mu mvita. Ku lukuabu luseke, bilondeshile ditshinka dikumbanyine, ba-Nationaliste balombola kudi Franco bakashipa bena tshisumbu tshia Front Populaire 40 000, eku, aba pabu e kushipa bamfumu ba bitendelelu 8 000—balami, bakuidi, badiambike bakaji ne badiambike bapiabapia. Ebi ke bipeta bikuate buôwa bia mvita eyi ivua pankatshi pa bena ditunga, bidi bileja mudibi bia meji bua kulonda mubelu eu wa Yezu: “Pingaja muele webe wa nkanza pa muaba wawu, bualu aba buonso badi batula muele wa nkanza nebafue ku muele wa nkanza.” (Matayi 26:52) Mbundu kayipu bukuatshile bukua-buena-nkristo bua muvuabu buditue mu dishipangana bu nunku! Kabiyi mpata, bena mu kasumbu ka bamfumu babu ki mbanji kudiakaja bua ‘kufula miele yabo ya nkanza pa kuyivuija nkasu ya kudima nayi’ to!—Yeshayi 2:4.
Bangenda-mushinga bena ngendu
18. “Bangenda-mushinga bena ngendu ba pa buloba” mbanganyi?
18 “Bangenda-mushinga bena ngendu ba pa buloba” mbanganyi? Kabiyi mpata, lelu’eu badi mua kubikidibua ne: balombeshi ba bia bungenda ku matunga menyi, basumbishi banene ba mu mabumba peshi basumbi-basumbishi banene. Abi kabiena bisua kuamba ne: kuenda mushinga mu bululame buonso nkubi nansha. Bible udi mene upesha bangenda-mushinga mibelu ya meji, udi ubadimuija bua kuepuka dipanga bululame, lukuka ne bienzedi bikuabu bibi bia muomumue. (Nsumuinu 11:1; Zekayi 7:9, 10; Yakobo 5:1-5) Makasa a bungenda matambe bunene, “nditshina dia Nzambi ne tshikadilu tshia kusankila mu bidi nabi muntu.” (1 Timote 6:6, 17-19) Kadi, bulongolodi bua Satana kabutu bulonda mêyi-maludiki makane nansha. Dikosa mishiku nditue mushimi. Didi disanganyibua mu malu a Nzambi, mu mianda ya tshididi—ne mu bungenda-mushinga. Ku musangu ne ku musangu, tudiomba ne bikandakanda bitu bitandula malu mabi mavule, tshilejilu diiba mfranga kudi bamfumu ba mbulamatadi ne dienda mushinga wa bingoma.
19. Mbualu kayi mu mianda ya mabanji a pa buloba bujima budi buambuluisha bua kumvuija bua tshinyi Buakabuluibua udi wakula bua bangenda-mushinga ba pa buloba mu mêyi a kapeja?
19 Mfranga yonso mipeta munkatshi mua tshidimu tshimuepele mu disumbisha bingoma pa buloba bujima mmipite pa dolare miliyare 1 000, pabi, miliyo nkama ya bantu mbapangile bidi bikengedibua bua kuikala ne muoyo. Bidi bitonda bushuwa. Kadi mbimueneke se: disumbisha bingoma ng’umue wa ku nshindamenu ya mianda ya mabanji pa buloba bujima. Mu muanda eu, monayi tshitudi mua kubala mu tshikandakanda tshia ku Londres tshia Spectator tshia mu dia 11 Tshisanga 1987: “Biasua kubadibua anu nkumpanyi [ya disumbisha dia bingoma], idi mua kufila miaba ya kuangata bantu 400 000 ku mudimu ku Etats-Unis ne miaba 750 000 ku Mputu. Kadi, bualu bua dikema, padi dibueja mfranga ne dipetesha bantu midimu mu biapu bia dienza bingoma bienda biya kumpala, tshilumbu tshia kumanya bikala matunga mene menji a bingoma adikuba mmuanda udibo batabalela kakese.” Matunga aa adi apetela masanka manene ku disumbisha diawu dia bombe ne biamvita bikuabo bidiwu atuma mu matunga makuabu pa buloba bujima, too ne kudi aba badi mua kuandamuka baluishi babo. Kadi, dimue dituku, bombe eyi neyikale mua kukebesha mvita mikole yabutula bayisumbishi. Mmuanda kayipu kawuyi mutekemena! Ku bionso ebi, tudi kabidi mua kusakidila dibuejila, didi dimueneka kuonso mu biapu bia dienza bingoma. Amu ku Etats-Unis nkayaku, bilondeshile tshikandakanda tshia Spectator, “tshidimu tshionso, Nzubu wa banene balombodi ba basalayi utu ujimija dolare miliyo 900 mu musokoko bua bingoma ne bintu bikuabu bia busalayi.” Kabiena bikemesha padi mukanda wa Buakabuluibua wakula bua bangenda-mushinga ba pa buloba mu mêyi a kapeja!
20. Ntshilejilu kayi tshidi tshileja ne: bitendelelu mbibuelakane mu bungenda-mushinga bubipe?
20 Anu bu muvua muanjelu wa butumbi mudianjile kubimanyisha, bitendelelu bivua pabi bidibueje mu bungenda-mushinga bupange bululame. Tshilejilu, tutele dibuelakana dia Vatican mu dikuluka dia banke Ambrosiano mu 1982. Tshilumbu etshi tshiakanenga bikole mu bidimu bia 1980, bivua bikengela kumanya kuvua mfranga miye. Mu Luishi 1987, banzuji ba ku Milan bakatuma mikanda ya dikuata bamfumu basatu bena Katolike ba ku Vatican, umue wa kudibo uvua muarkepiskopo wa ku Amerike, uvuabu beyemejila bujitu bu umue wa ku bapatuishi ba mfranga ku banke mu mishindu mibi, kadi Vatican wakimansha mukanda wa dilomba dianyisha bua difikishibua diabu ku kabadi. Mu Kashipu 1987, mu tshimvundu tshikole tshia ditua nkanana, kabadi kanene ka Italie kakabenga kuanyisha mikanda ya dikuata bamfumu aba basatu pa kushindamena pa diumvuangana dienza ku kale pankatshi pa Vatican ne mbulamatadi wa Italie.
21. Mmunyi mutudi bamanye ne: Yezu kavua mubuelakane nansha kakese mu bungenda-mushinga bubipe bua mu tshikondo tshiende, kadi, ntshinyi tshitudi tumona lelu’eu kudi bitendelelu bifumine ku Babilone?
21 Yezu uvuaku mubuelakane mu bungenda-mushinga bubipe bua mu tshikondo tshiende anyi? Tòo. Kavua nansha ne katupa ka buloba ka pa nkayende, bualu kavua ne “pa kuladika mutu.” Wakapesha mene nsongalume kampanda mubanji mubelu eu: “Sumbisha bionso biudi nabi, wabanyine bapele, nenku newikale ne tshiuma mu diulu; pashishe, ulue bua kuikala mundondi.” Tshivua mubelu muimpe mutambe, bualu, bu nsongalume eu muwuteleje, uvua kupeta disulakana ku tunyinganyinga tuonso tudi tusuikakaja ku midimu ya bungenda-mushinga. (Luka 9:58; 18:22) Kadi, bitendelelu bifume ku Babilone bitu bidisuika biobi pa tshibidilu ne bangenda-mushinga banene. Tshilejilu, mu 1987, tshikandakanda tshia Albany Times Union tshiakamanyisha ne: mfumu mutangidi wa tshibutshilu tshia arshidiyoseze wa bena katolike wa ku Miami, Floride, Etas-Unis, wakitaba ne: Ekleziya udi ne mayeba a pa nkayende mu biapu bia bingoma bia nikleere, bia filme mifunda-X ne bia makanya.
“Patukayi munkatshi muende, tshisamba tshianyi”
22. (a) Dîyi difume mu diulu didi diamba tshinyi? (b) Ntshinyi tshivua tshipeteshe tshisamba tshia Nzambi disanka mu 537 K.B.B. ne mu 1919 B.B.?
22 Mpindieu, Yone udi uleja patoke dikumbana dikuabu dia mu tshimfuanyi: “Ne meme kumvua dîyi dikuabu difuma mu diulu diamba ne: ‘Patukayi munkatshi muende, tshisamba tshianyi, binuikala kanuyi basue kubuelakana nende mu mpekatu yende ne binuikala kanuyi basue kupeta tshitupa tshia ku bipupu biende.’” (Buakabuluibua 18:4) Milayi ya mu Mifundu ya tshiena-Ebelu idi itangila dipona dia Babilone wa kale idi imanyisha kabidi dîyi edi divua Yehowa mutumine tshisamba tshiende: “Nyemayi munkatshi mua Babilone.” (Yelemiya 50:8, 13) Bia muomumue, bilondeshile ditekemena dia kubutudibua kua Babilone Munene, basadidi ba Nzambi mbakankamijibue mpindieu bua kupatuka lubilu mu bulongolodi ebu. Mu 537 K.B.B., bena Izalele ba lulamatu bakasanka bikole bu muakanyemabu mu Babilone. Mushindu wa muomumue, basadidi ba Nzambi bakasanka bikole bu muakapikudibuabu ku bupika bua Babilone mu 1919. (Buakabuluibua 11:11, 12) Ne bituadije mu tshikondo etshi, miliyo mivule ya bantu bakuabu mbatumikile dîyi-dituma dia kupatuka mu Babilone Munene.
23. Mmu miaku kayi mudi dîyi difume mu diulu dizangika dikengedibua dia kunyema ne lukasa luonso mu Babilone Munene?
23 Bidi bia mushinga bua kuluishakaja bua kunyema mu Babilone Munene, kushipa malanda wonso ne bitendelelu bia mu bulongolodi ebu ne kuditapulula kudibi menemene anyi? Bidi nanku, bualu bidi bikengela bua tuetu kuikala ne mmuenenu wa muomumue ne wa Nzambi pa bidi bitangila bulongolodi ebu bunenanenayi ne bukulakaje bua malu a Nzambi, Babilone Munene. Kêna umuengeleka to, bualu udi umubikila ne: ndumba munene. Ke bua tshinyi dîyi didi difuma mu diulu didi diambila mpindieu Yone mamanyisha makuabu adi atangila ndumba eu: “Bualu, mpekatu yende mmiunguija mushiki too ne mu diulu, ne Nzambi wavuluki bienzedi biende bipange buakane. Mupingajilayi anu bu muvuaye mupingajilangane yeye muine, ne numuenzele misangu ibidi kupitshisha, eyowa, misangu ibidi bungi bua bintu biakenzaye; mu lupanza muvuaye mupongolole nsambakenu, mupongoluelayi nsambakenu awu misangu ibidi. Bilondeshile muvuaye uditumbisha ne nsombelu uvuaye nende wa buneme bukuate bundu, mupeshayi makenga ne madilu bilondeshile mushindu wa muomumue. Bualu, udi utungunuka ne kudiambila mu mutshima wende ne: ‘Ndi musombe bu mukalenge-mukaji, ne tshiena mukamba to, tshiakubuela mu madilu nansha kakese.’ Ke bua tshinyi bipupu biende nebivue anu mu dituku dimuepele, lufu, madilu, tshiyole tshia nzala, ne newoshibue ne kapia, abutuke butubutu, bualu, Yehowa Nzambi wakamulumbuluisha, udi ne bukole.”—Buakabuluibua 18:5-8.
24. (a) Basadidi ba Nzambi badi ne bua kunyema mu Babilone Munene bua kuepuka tshinyi? (b) Aba badi kabayi bapatuka mu Babilone Munene badi babuelakana nende mu mpekatu kayi?
24 Mmêyi kayipu makole! Nenku, bidi bikengela kuenza bualu kampanda. Ke tshivua Yelemiya mukankamije bena Izalele ba mu tshikondo tshiende bua kuenza: “Nyemayi munkatshi mua Babilone, . . . bualu, edi ndîba dia kudisombuela kua Yehowa. Udi umupingajila difutu diende. Patukayi munkatshi muende, ô tshisamba tshianyi, ne yonso wa kunudi apandishe anyima wende ku tshiji tshikole tshia Yehowa.” (Yelemiya 51:6, 45) Mushindu wa muomumue, dîyi difume mu diulu didi didimuija tshisamba tshia Nzambi lelu’eu bua kupatuka ne lukasa luonso mu Babilone Munene bua kubenga kupeta tshitupa tshia ku bipupu biende. Malumbuluisha mafuane bipupu adi Yehowa mufundile bulongolodi ebu, pamue ne Babilone Munene, adi amanyishibua mpindieu. (Buakabuluibua 8:1 too ne 9:21; 16:1-21) Basadidi ba Nzambi badi ne bua kutapulukangana ne bitendelelu bia dishima pikalabu basue kuepuka bipupu ebi anyi basue kuepuka dibutudibua pamue nabi. Kabidi, biashalabu mu bulongolodi abu, nebabuelakane nabu mu mpekatu yabu. Amu bu bitendelelu ebi, nebadivuije bena tshibawu bua dienda masandi a mu nyuma ne bua dipongolola mashi “a aba buonso bakakosabu muminu pa buloba.”—Buakabuluibua 18:24; fuanyikija ne Efeso 5:11; 1 Timote 5:22.
25. Mmu mishindu kayi muakapatuka tshisamba tshia Nzambi mu Babilone wa kale?
25 Kadi, mmushindu kayi udi tshisamba tshia Nzambi tshipatuka mu Babilone Munene? Bena Yuda bakapikudibua mu Babilone wa kale bakenza luendu luena-dîna bua kupingana ku Buloba bulaya. Kadi, kupita apu, bavua ne bua kuenza bukuabu bualu. Yeshayi uvua muambile bena Izalele mu mulayi ne: “Semenayi kule, semenayi kule, patukayimu, kanulengi tshintu nansha tshimue tshipange bukezuke; patukayi munkatshi muende, nudilame bakezuke, nuenu badi batuale malonga a Yehowa.” (Yeshayi 52:11) Bushuwa, bavua ne bua kulekela bilele bionso bipange bukezuke bia ntendelelu mufumine ku Babilone bivua mua kutundubisha ntendelelu wabu bua Yehowa.
26. Mmushindu kayi uvua bena nkristo ba ku Kolinto batumikile dîyi-dituma edi: ‘Patukayi munkatshi muabu ne kanulengi kabidi tshintu tshipange bukezuke’?
26 Mupostolo Paulo wakatela miaku ya Yeshayi mu mukanda wende mutumina bena Kolinto, wamba ne: “Kanudisuiki ku tshikokedi tshimue tshidi katshiyi tshiakanangane ne badi kabayi bena kuitabuja. Bushuwa, mmalanda kayi adi pankatshi pa buakane ne dishipa mikenji? Peshi, mbuobumue kayi budi pankatshi pa butoke ne mîdima? . . . ‘Ke bua tshinyi patukayi munkatshi muabu ne nuditapulule kudibu,’ ke mudi Yehowa wamba, ‘ne kanulengi kabidi tshintu tshipange bukezuke.’” Kabivua bikengela bua bena nkristo ba ku Kolinto kushiyabu tshimenga tshiabu bua kutumikila dîyi-dituma edi to. Kadi, ku mubidi, bavua ne bua kuepuka dibuela mu ntempelo mipange bukezuke ya bitendelelu bia dishima ne, mu nyuma, bivua bikengela kutapulukangana ne batendeledi ba mpingu pa kubenga kuenza midimu yabu mipange bukezuke. Ke mushindu uvua kabidi basadidi ba Nzambi batuadije kunyema ne lukasa luonso mu Babilone Munene mu 1919, pa kulekela malongesha wonso ne bilele bipange bukezuke bitshivuabu nabi. Nenku, kudisungulujabu pashishe bu tshisamba tshikezula tshia Nzambi bua kumusadila.—2 Kolinto 6:14-17; 1 Yone 3:3.
27. Mmafuanangana kayi adi pankatshi pa malumbuluisha mamanyisha bua Babilone wa kale ne aa adi bua Babilone Munene?
27 Dipona ne dibutudibua bia Babilone wa kale bivua dinyoka bua mpekatu yende. “Bualu, dilumbuluishibua diende diakafika too ne mu diulu.” (Yelemiya 51:9) Bia muomumue, mpekatu ya Babilone Munene “mmiimane mushiki too ne mu diulu,” mmifike too ne ku dikoka ntema ya Yehowa yeye muine. Babilone Munene mmudivuije muena tshibawu bua kansungasunga, ditendelela mpingu, tshiendenda, tshinyangu, buivi ne dishipangana. Kamue ka ku tubingila tua dipona dia Babilone wa kale mbua kusombuela bionso bivuaye muenzele ntempelo ne batendeledi balelela ba Yehowa. (Yelemiya 50:8, 14; 51:11, 35, 36) Bia muomumue, dipona ne dibutudibua dia kashikija bia Babilone Munene bidi biumvuija disombuela bua malu avuaye muenzele bakumbaji ba ntendelelu mulelela mu kupita kua siekele. Bushuwa, dibutudibua diende dia kashidi nedijadike ntuadijilu wa “dituku dia disombuela dia kudi Nzambi wetu.”—Yeshayi 34:8-10; 61:2; Yelemiya 50:28.
28. Ndîyi-dikulu kayi didi Yehowa utumika nadi bua Babilone Munene, ne mbua tshinyi?
28 Tshikondo tshia Mikenji ya Mozese, pavua muena Izalele kampanda wiba, uvua ne bua kupingaja bintu bivuaye muibe kuvudija misangu ibidi anyi kupita apu. (Ekesode 22:1, 4, 7, 9) Tshikondo tshia kubutudibua kua Babilone Munene, Yehowa neatumike ne dîyi-dikulu dia bulumbuluishi dia muomumue. Udi ne bua kupeta difutu diende pa kuvudija misangu ibidi malu wonso avuaye muenze. Luse nansha lukese kaluakuikalaku bualu Babilone Munene kavua muleje luse kudi aba bavuaye ukengesha. Wakapawula bisamba bia pa buloba bua kuikalaye ne “nsombelu wa buneme bukuate bundu.” Mpindieu, makenga ne madilu bikadi pa kumukuata. Babilone wa kale uvua wela meji ne: uvua mu dikubibua dijima; uvua wamba ne lutambishi luonso ne: “Tshiakusomba bu mukaji wa mu lufuila to, ne tshiakujimija bana to.” (Yeshayi 47:8, 9, 11) Babilone Munene udi kabidi udiumvua mu dikubibua. Kadi dibutudibua diende, dimufundila bu tshibawu kudi Yehowa udi “ne bukole,” nedivue mu tshita ne mu tshita, amu bu “mu dituku dimuepele”!
[Mêyi adi kuinshi]
a New World Translation Reference Bible, note kuinshi kua dibeji.
[Kazubu mu dibeji 263]
“Bakalenge . . . bakenda nende masandi”
Ku ntuadijilu wa bidimu bia 1800, bangenda-mushinga ba ku Mputu bavua babueja diamba mu musokoko mu ditunga dia Chine. Mu Luabanya 1839 bamfumu ba ditunga dia Chine bakakeba mua kuimanyika bungenda ebu bubengangane ne mikenji pa kunyenga tushete 20 000 tua diamba kudi bangenda-mushinga bena Grande-Bretagne. Ngenzelu eu wakajula ndululu pankatshi pa Grande-Bretagne ne Chine. Bu muvua malanda a matunga aa abidi enda atshipala, ba-misionere bena mishonyi bakakankamija Grande-Bretagne bua kuela mvita; bakamba mêyi bu aa:
“Matandu aa adi ansankisha bikole, bualu, ndi ngela meji se: adi ne kipatshila ka kujuula tshiji tshia mbulamatadi wa bena Grande-Bretagne, ne pashishe Nzambi, ku bukole buende, neikale mua kubumbula mikalu idi ipumbisha dibuela dia evanjeliyo wa Kristo mu Chine.”—Henrietta Shuck, misionere muena baptiste.
Ndekelu wa bionso, mvita yakabudika, mine idibo babikila lelu’eu ne: Mvita ya Opium. Ba-misionere bakakankamija Grande-Bretagne pa kuela nseke ne mêyi bu aa:
“Ndi muenzejibue bua kujingulula ku nsombelu eu ne: tshilumbu etshi katshiena tshitangila anu kusumbisha kua diamba peshi Angleterre patupu, apo kabidi dipangadika dinene dia Nzambi dia kuakaja malu mushindu wa se: ku muoyo mubi wa muntu, dilongolola Diende diuwule tente ne luse dikumbanyine Chine pa kuupula lumbu ludi lutapulula ditunga edi.”—Peter Parker, misionere wa bena mu tusumbu tudikadile tua ba congrégationaliste.
Misionere mukuabu wa bena mu tusumbu tudikadile tua ba congrégationaliste, Samuel W. Williams, wakasakidila ne: “Tshianza tshia Nzambi tshidi tshimueneka mu malu wonso adi menzeke mu mushindu wa dikema, ne katuena tuela mpata bua se: Eu udi muambe ne: Neavuije muele wa ntapa-kubidi pa buloba, mmulue bua kubutula ne lukasa luonso baluishi Bende ne kuteka bukalenge Buende. Neabutule amu kubutula too ne patekaye Mukalenge wa Ditalala.”
Pa bidi bitangila kushipangana kukuata buôwa kua bena ditunga dia Chine, misionere J. Lewis Shuck mmufunde ne: “Ndi ngangata mianda eyi . . . bu mishindu mishilangane idi Mukalenge utumika nayi bua kujimija bukoya buonso budi bupumbisha dilubuluka dia Bulelela bua Nzambi.”
Misionere wa bena mu tusumbu tudikadile tua ba congrégationaliste Elijah C. Bridgman wakasakidila ne: “Misangu mivule, Nzambi utu utumika ne tshiluilu tshikole tshia badi kabayi bena kuitabuja bua kulongoluela bukalenge Buende njila. . . . Mu tshikondo etshi tshikole, tshiamu tshia mudimu mbantu, kadi, bukole mbua Nzambi. Nguvernere udi ku mutu kua matunga wonso udi utumika ne Angleterre bua kunyoka ne kufuisha ditunga dia Chine bundu.”—Miaku miangatshila mu tshiena-bualu tshia: “Ends and Means” (Bipatshila ne mua kubikumbaja) tshifunda kudi Stuart Creighton Miller, mipatula mu anglais mu 1974 mu mukanda wa The Missionary Enterprise in China and America (dilonga dienza kudi Harvard ne dipatula kudi John K. Fairbank).
[Kazubu mu dibeji 264]
“Bangenda-mushinga bena ngendu . . . bakanema”
“Pankatshi pa 1929 ne mvita mibidi ya buloba bujima, [Bernadino] Nogara [mfumu mutangidi wa bibutshilu bia Vatican] wakabueja mfranga (ne bantu bende) mu midimu mishilangane ya dibueja mpetu ku Italie bua kuvudija bubanji bua Vatican, nangananga mu midimu ya nzembu, dimuangalaja ngumu, banke, disombeshangana mfranga, biro bikese bia njila ya njanja, bidiminu, biapu bia sima ne kumpanyi ya bilamba. Mivule ya ku midimu eyi yakamupetesha mfranga mivule. Eu wa dienza bilamba wakalubuluka mushindu eu:
“Nogara wakasangisha kumpanyi bu mudi La Società Italiana della Viscosa, La Supertessile, La Società Meridionale Industrie Tessili ne La Cisaraion, e kuyivuija kumpanyi umuepele: CISA-Viscosa, wakatekaye bu muludiki baron Francesco Maria Oddasso, umue wa ku bantu ba kueyemenyibua mutambe kuanyishibua ku Vatican. Pashishe, Nogara wakatumika mushindu wa kusangisha kumpanyi eu mupiamupia ne kumpanyi munene wa ku Italie wa dienza bilamba, SNIA-Viscosa. Ndekelu wa bionso, Vatican wakatuadija kutabalela SNIA-Viscosa bikole, e kumuteka muinshi mua bulombodi buende, anu bu muakamuenekabi patoke pashishe ku ditekibua dia Oddasso bu mulombodi-tshindondi wa kumpanyi eu.
“Nogara wakadifinya ku ngenzelu eu mu kumpanyi ya dienza bilamba. Kadi, wakadifinya kabidi mu biapu bikuabu bivule mu mishindu kabukabu. Bu muvuaye muena mbabi ne budimu bukole. Muntu eu muena kalolo . . . wakenza malu pamu’apa kupita ne bangenda-mushinga bakuabu buonso bua kulubuluja tshiakabidi mianda ya mabanji mu ditunga dia Italie. . . . Nansha muvua Benito Mussolini kayi mukumbane mua kuenza ampire uvuaye ulotakana, kadi, wakambuluisha Vatican ne Bernadino Nogara bua kuenza bukokeshi bua mushindu mukuabu.”—The Vatican Empire, mufunda kudi Nino Lo Bello, mabeji 71-73.
Etshi ntshilejilu tshimuepele tshia dieleshangana dikole dia diboko pankatshi pa bangenda-mushinga ba pa buloba ne Babilone Munene. Kabiena bikemesha bua kumanya se: bangenda-mushinga aba nebadile pajimina muena diabo ngenda-mushinga!
[Tshimfuanyi mu dibeji 259]
Pakatangalaka bantu pa buloba bujima, bakaya ne ntendelelu wa ku Babilone
[Bimfuanyi mu dibeji 261]
Kasumbu ka Yone, amu bu nsentedi, kadi kamanyisha ne: Babilone wakuluki
[Tshimfuanyi mu dibeji 266]
Bishadile bia dikolo dia Babilone wa kale bidi bivuluija kabutu katshilualua ka Babilone Munene