Muntu mutambe bunene wa katshia ne katshia
KUDIKU muntu udi mua kubikidibua kabiyi kuela mpata ne: muntu mutambe bunene wa katshia ne katshia anyi? Utu pebe upima bunene bua muntu ku tshinyi? Nku dimanya diende dipiluke mu mianda ya busalayi, ku makanda ende a mubidi, ku lungenyi luende lutue anyi?
Mufundi wa miyuki ya kale H. G. Wells wakamba ne: bunene bua muntu budi mua kupimibua ku ‘bidi bishala ne buenzeji yeye katshiyiku, ne ku ngenyi mituadi ya mashintuluka idi ishala ne bukole busonsodi musangu mule panyima pende.’ Nansha muvuaye kayi mudibale bu muena nkristo, Wells wakitaba ne: “Mu muanda eu, Yezu udi pa muaba wa kumpala.”
Alexandre Munene, Charlemagne (uvua ubikidibua ne: “Munene” nansha patshivuaye ne muoyo), ne Napoleon Bonaparte bavua bamfumu ba bukole. Ku luidi luabu lua dikema, bavua ne buenzeji bukole kudi aba bavuabu batumina dîyi. Pabi, mbamanyishe muvua Napoleon muambe ne: “Yezu Kristo uvua ne buenzeji ne uvua utumina bamukokedi dîyi nansha kayi umueneka ne mêsu.
Ku malongesha ende muwule ne bukole ne ku nsombelu wende muakanangane nawu, Yezu udi ne buenzeji bukole pa nsombelu ya bantu munkatshi mua bidimu pabuipi ne binunu bibidi. Anu muvua mufundi kampanda mufile diumvuija edi dikumbanyine ne: “Biluilu bionso bitu bitumike, ne mazuwa wonso atubu biibake, ne bikongu bionso bia ba-depité bitu bitekibue, ne bakalenge buonso batu bakokeshe, bionso ebi bisangisha pamue, kabitu bitumike ne buenzeji bukole bua mushindu’eu pa nsombelu wa muntu pa buloba apa.”
Muntu mumanyike mu miyuki ya bantu
Pabi, bualu bua dikema, bamue badi bamba ne: Yezu kavuaku nansha kakese—ne udi’anu tshifukibua tshifuikakaja mu lungenyi kudi bamue bantu ba mu siekele wa kumpala. Pa kuandamuna bena-mpata ba mushindu’eu, wa kunemeka mufundi wa mianda ya kale Will Durant wakajadika ne: “Bu bantu ba tshianana bungi bukese mu tshipungu tshimuepele bafuikakaje mu lungenyi muntu wa bukole ne mukoki wa bakuabu kudiye, nsombelu mutambe kupeluka ne tshitembelu tshia dikema tshia buena-muntu bu nunku, bivua kuikala tshishima tshikena kuitaba kutamba tshionso tshia ku ebi bidibu balonde mu Evanjeliyo.”
Anji kudiebeja ne: Muntu uvua kayiku nansha kakese uvuaku mua kuikala ne buenzeji bua dikema mushindu’eu mu miyuki ya bantu anyi? Mukanda wa The Historians’ History of the World wakumvuija ne: “Nansha mu nsombelu mine ya malu a ku mubidi, bipeta bia midimu ya Yezu bivua ne buenzeji bupitshidile mu miyuki ya bantu kutamba malu a bulobu menza kudi muntu kayi yonso udi mumanyike mu miyuki ya bantu. Bena nshidimukilu minene pa bulobu bujima badi bitaba ne: tshikondo tshia nshintulukilu mupiamupia tshiakatuadija ne diledibua diende.”
Ee, elabi meji pa bukuabu bualu ebu. Nansha tulandrié tua lelu ntushindamene pa tshidimu tshitu tshiangatshibue bu tshia kuledibua kua Yezu. “Matuku a kumpala kua tshidimu atshi adi abikidibua ne: B.C., peshi before Christ (kumpala kua Kristo),” ke mudi tshibungu tshia The World Book Encyclopedia tshiumvuija. “Matuku a panyima pa tshidimu atshi adi abikidibua ne: A.D., peshi anno Domini (mu tshidimu tshia Mukalenge wetu).”
Pabi, batontolodi badi baleja ne: bionso bitudi bamanye bushuwa pa bidi bitangila Yezu bidi bisanganyibua [anu] mu Bible. Badi bamba ne: kakuena mifundu mikuabu ya mu tshikondo tshiende idi ilonda malu adi amutangila. Nansha H. G. Wells muine wakafunda ne: “Bafundi ba miyuki ba kale bena Roma kabavua bamanye Yezu nansha kakese; kakuena tshifundu nansha tshimue mu miyuki mifunda ya mu tshikondo tshiende.” Kadi, mbia bushuwa anyi?
Nansha mudi bafundi ba miyuki ya malu a ku mubidi bakula anu kakese pa bidi bitangila Yezu Kristo, kudi bimue bitupa bia mifundu yabu bidi biakula buende. Wa kunemeka Corneille Tacite, mufundi wa miyuki ya kale muena Roma wa mu siekele wa kumpala, wakafunda ne: “Dîna [muena nkristo] ndifume ku Kristo, eu uvua muena-mpala Ponsio Pilato mushipeshe mu bukokeshi bua Tibère.” Suetone ne Pline Muana, bafundi bakuabu bena Roma ba mu tshikondo atshi, bakafunda pabu pa bidi bitangila Kristo. Kabidi, Flavius Josèphe, mufundi wa miyuki ya kale muena Yuda wa mu siekele wa kumpala, wakafunda pa bidi bitangila Yakobo, ne kumufunkuna bu “muanabu ne Yezu, eu uvua ubikidibua ne: Kristo.”
Nunku, tshibungu tshia The New Encyclopædia Britannica tshidi tshikomesha ne: “Miyuki eyi midifundila ku budisuile idi ijadika ne: nansha baluishi ba Buena-nkristo mu bikondo bia kale kabatu bele mpata nansha kakese pa dimanyika dia Yezu mu miyuki ya kale, apo diakedibua mpata bua musangu wa kumpala ne bua tubingila tukena tukumbanyine ku ndekelu wa siekele wa 18, mu siekele wa 19 ne ku ntuadijilu wa siekele wa 20.”
Tshidibi, bionso bidi bimanyike pa bidi bitangila Yezu mbifunda nangananga kudi bamulondi ba mu siekele wa kumpala. Miyuki yabu mmikubibue mu Evanjeliyo—mikanda ya mu Bible mifunda kudi Matayo, Mâko, Luka ne Yone. Mifundu eyi idi yamba tshinyi pa bidi bitangila kudi Yezu mufumine?
Uvua nganyi menemene?
Banyanende ba Yezu ba mu siekele wa kumpala bakadiela lukonko elu. Pakamonabu Yezu ubatamija mu tshishima tshipepele tshikole pa mbuu pa kutshikanyina, bakadiebeja ne kukatshila ne: “Muine eu nnganyi menemene?” Pashishe, musangu mukuabu, Yezu wakebeja bapostolo bende ne: “Nudi nuamba ne: ndi nganyi?”—Mâko 4:41; Matayo 16:15, NW.
Biakuelabu luine lukonko elu, newandamune munyi? Bushuwa Yezu uvua Nzambi anyi? Lelu’eu bavule badi bamba ne: ntshivuaye. Pabi, banyanende kabavua bitaba nansha kakese ne: uvua Nzambi. Diandamuna dia mupostolo Petelo ku lukonko lua Yezu divua ne: “Wewe udi K[r]isto, Muana wa Nzambi udi ne muoyo.”—Matayo 16:16.
Yezu muine katu mudiambe nansha kakese ne: udi Nzambi, kadi wakitaba ne: uvua Masiya mulaya, peshi Kristo. Wakamba kabidi ne: uvua “Muana wa Nzambi,” apo ki nNzambi to. (Yone 4:25, 26; 10:36) Tshidibi, Bible kêna wamba ne: Yezu uvua muntu bu bantu bakuabu nansha. Uvua muntu wa pa buende menemene bualu wakafukibua kudi Nzambi kumpala kua bintu bikuabu bionso. (Kolosai 1:15) Munkatshi mua miliyare ikena kubadika ya bidimu, kumpala mene kua difukibua dia bukua-mabulunge, Yezu uvuaku bu spiritu mu diulu ne uvua mu malanda masheme ne Tatuende, Yehowa Nzambi, Mufuki Munene.—Nsumuinu 8:22, 27-31.
Pashishe, kukadi bidimu bitue ku binunu bibidi, Nzambi wakasambuluja muoyo wa Muanende mu difu dia mukaji kampanda, ne Yezu wakalua muana [muntu] wa pa buloba wa Nzambi, mulela bu pa tshibidilu kudi mukaji. (Galatia 4:4) Pavua Yezu ukola mu difu ne pavuaye wenda utantamana bu muana wa balume, uvua weyemena bukokeshi bua aba bavua Nzambi musungule bua bikale baledi bende ba pa buloba. Ndekelu wa bionso, Yezu wakakulumpa, ne wakapeshibua mushindu wa kuvuluka bunyana buende bua diambedi ne Nzambi mu diulu.—Yone 8:23; 17:5.
Malu akamuvuija mutambe bunene
Yezu uvua muntu mutambe bunene wa katshia ne katshia bualu wakidikija tshishiki Tatuende wa mu diulu. Bu Muana muena lulamatu, Yezu wakatentula biakane menemene Tatuende, e kufika ku diambila bamulondi ne: “Udi mummone meme, mmumone Tatu.” (Yowanese 14:9, 10, MMM) Mu nsombelu kayi wonso apa pa buloba, wakenza anu muvua Tatuende, Nzambi Wa-Bukole-Buonso, mua kuikala muenze. “Tshiena ngenza tshintu nansha tshimue ku bukokeshi buanyi nkayanyi,” ke mudi Yezu umvuija, “kadi, ndi ngamba malu aa anu bu muvua Tatu mundongeshe.” (Yone 8:28, NW) Nunku, patudi tulonga malu a mu nsombelu wa Yezu Kristo, tudi tusunguluja bushuwa tshimfuanyi tshipeluke tshia bumuntu bulelela bua Nzambi.
Nunku, nansha muvua mupostolo Yone witaba ne: “Muntu nansha umue katu mumone Nzambi,” wakafunda mene pashishe ne: “Nzambi udi dinanga.” (Yone 1:18; 1 Yone 4:8, NW) Yone uvua mua kufunda nunku bualu wakamanya dinanga dia Nzambi ku diambuluisha dia biakamonaye kudi Yezu, uvua tshimfuanyi tshipuangane tshia Tatuende. Yezu uvua muena luse, mulenga, mudipuekeshi, ne mukoki wa bantu kudiye. Bena butekete ne bazengele bavua basanka pavuabu ku luseke luende, bantu mene ba mishindu yonso bavua badiumvua nunku—balume, bakaji, bana, babanji, bapele, banene, nansha benji ba mpekatu ba dilambu. Anu bena mitshima mibi ke bavua kabayi bamunange.
Bushuwa, Yezu kakalongesha bamulondi bua kunangangana patupu, apu wakabaleja mua kuenza nunku. “Amu bu mundi mununange,” ke muakambaye, “nuenu penu [nudi ne bua] kunangangana.” (Yone 13:34, NW) Kumanya “dinanga dia Kristo,” ke muakumvuija umue wa ku bapostolo bende, “nkutambe dimanya.” (Efeso 3:19, NW) Eyowa, dinanga dilejile Kristo didi ku mutu menemene kua dimanya dia mukanda ne “didi dibambidika” bakuabu bua kuandamuna ku dine edi. (2 Kolinto 5:14, NW) Nunku, tshilejilu tshikena kuelekeja tshia dinanga tshiakafila Yezu ke tshitu nangananga tshimuvuije muntu mutambe bunene wa katshia ne katshia. Dinanga diende ndilenge mitshima ya miliyo mivule ya bantu mu kupita kua siekele ne ndishintulule nsombelu yabu bua kuenza malu mimpe.
Pabi, bamue badi mua kutontolola ne: ‘Apo bituasua kuakula bua bibawu bionso bibunda mu dîna dia Kristo—Krwazade, Inquisition anyi dikebulula ne dishipa bena bupidia kudi bena Katolike, ne mvita ivua miliyo ya badiambi mudibu bena nkristo bashipangane mu milongo ya dibundangana.’ Kadi, bulelela budi se: bantu aba badi badiamba mudibu balondi ba Kristo mbena dishima. Malongesha ende ne nsombelu wende bidi bipiisha bienzedi biabu. Nansha muena Hindu, Mohandas Gandhi, wakasakibua ku diamba ne: ‘Ndi munange Kristo, kadi ndi mpepeja bena nkristo bualu kabena ne nsombelu bu uvua Kristo nende nansha.’
Disuna masanka ku dilonga pa bidi bimutangila
Bushuwa, dilonga nansha dimue kadiena ne mushinga lelu’eu kutamba edi dia nsombelu ne mudimu bia Yezu Kristo. “Nutangile ne ntema kudi Yezu,” ke mudi mupostolo Paulo utukankamija. “Eyowa, tangilayi ne ntema [muine] eu.” Ne Nzambi yeye muine wakatuma dîyi pa bidi bitangila Muanende ne: “Mutelejayi.” Mukanda eu wa Muntu mutambe bunene wa katshia ne katshia newukuambuluishe bua kuenza nunku.—Ebelu 12:2, 3; Matayo 17:5, NW.
Madikolela mmenza bua kumvuija mianda yonso ya mu nsombelu wa pa buloba wa Yezu idibu balonde mu Evanjeliyo inayi, pamue ne miyuki yakenzaye, mifuanu yende ne bishima. Mu mishindu yonso, mianda yonso mmiumvuija bilondeshile muakenzekayi milondangane umue panyima pa mukuabu. Ku ndekelu wa nshapita wonso kudi mulongolongo wa mvese ya mu Bible idi nshapita mushindamene. Tudi tukukankamija bua kubala mvese eyi ne kuandamuna ku nkonko ya diambulula idibu bele.
Mushikuluji kampanda wa mu Université wa Chicago wakamba matuku mashale aa ne: “Mbafunde bivule pa bidi bitangila Yezu mu bidimu makumi abidi biashadi ebi kutamba bidimu binunu bibidi bia kumpala.” Pabi, kudi dikengedibua dia mushinga bua muntu pa nkayende kudifilaye mu dikonkonona dia miyuki ya mu Evanjeliyo, bualu, bidi anu muvua tshibungu tshia The Encyclopædia Britannica tshiambe ne: “Balongi bavule lelu’eu mbadifile ne kasuki mu milandu pa ngenyi mibengangane idi itangila Yezu ne Evanjeliyo, ne mbafike ku dilengulula bua kudilongela buobu bine mpokolo eyi ya nshindamenu.”
Wewe mumane kujikija dikonkonona dia miyuki ya mu Evanjeliyo ne ntema yonso pa kuimansha ngenyi ya mbipishilu, tudi tuela meji se: newitabe ne: muanda mutambe bunene ku yonso mu miyuki ya bantu wakenzeka tshikondo tshia bukokeshi bua Kezare Oguste, pakalua Yezu wa mu Nazarete bua kufila muoyo wende bua diakalenga dietu.