NSHAPITA WA 27
‘Fila bumanyishi buonso menemene’
Paulo utungunuka ne kuyisha nansha mudiye mu buloko mu Lomo
1. Ndishindika kayi divua nadi Paulo ne bena diende? Bua tshinyi?
TUDI bu mu 59 P.Y. mazuwa mikale ne tshimfuanyi tshia “Bana ba Zeuse” ku mutu, pamuapa mmazuwa manene avua ambula ntete; adi umbuka mu tshidiila tshia Melita tshia mu Mediterane aya matangile ku Itali. Munda muawu mudi Luka ne Alistâko ne mupostolo Paulo, muena buloko udibu balame kudi musalayi. (Bien. 27:2) Bamanyishi ba Bukalenge aba mbashilangane ne bendeshi ba mazuwa au bualu kabena bakeba bukubi kudi bana ba Zeuse, nzambi wa bena Greke, tuambe ne: kudi bana ba balume babidi ba mapasa, Castor ne Pollux to. Kadi Paulo ne bavuaye nabu mbena mudimu ba Yehowa. Yehowa uvua mubajadikile ne: Paulo uvua ne bua kumanyisha bulelela ku Lomo ne kuimana kumpala kua Kaisa.—Bien. 23:11; 27:24.
2, 3. Mazuwa avua mambule Paulo avua mayile njila kayi? Nnganyi uvua muambuluishe Paulo mu luendu luende luonso alu?
2 Matuku asatu bamane kufika ku Sulakusa, tshimenga tshilenga tshia mu Sicile tshivua tshimpe anu bu tshia Atena ne tshia Lomo, mazuwa akasa luendu matangile ku Legio lua ku sud kua Itali. Pashishe, tshipepele tshia ku sud tshiakenza bua mazuwa ende kilometre 320 ne lukasa, bobu kufika ku dilobo dia mu Potiolo (pabuipi ne Naples wa lelu) dituku dibidi.—Bien. 28:12, 13.
3 Paulo udi mpindieu mu tshitupa tshia ndekelu tshia luendu luende ku Lomo, kuyaye kumpala kua Kaisa Néron. “Nzambi wa busambi buonso” uvua anu ne Paulo mu luendu alu lujima. (2 Kol. 1:3) Anu mutuamona, Nzambi uvua anu umuambuluisha, ne Paulo pende kakalekela kuenza mudimu wende wa bumisionere ne tshisumi to.
‘Paulo wakasakidila Nzambi, kukolaye ku muoyo’ (Bienzedi 28:14, 15)
4, 5. a) Mmushindu kayi wakakidilabu Paulo ne bavuaye nabu ku Potiolo? Bua tshinyi Paulo uvua ne budikadidi bua bungi nanku? b) Mmunyi mudi kuikala ne bikadilu bimpe mua kuambuluisha bana betu badi mu buloko?
4 Pavua Paulo ne bena diende ku Potiolo, ‘bakasanganaku bana betu; bobu kubasengelela bua kushala nabu matuku 7.’ (Bien. 28:14) Bana betu abu badi tshilejilu tshimpe tshia diakidila dia benyi! Kakuyi mpata, bavua bepete malu mimpe a bungi bua tshienzedi tshiabu atshi, bualu Paulo ne bena diende bakabakankamija bikole. Kadi bua tshinyi Paulo uvua ne budikadidi bua bungi nanku, pende muikale muena buloko uvuabu balame? Pamuapa mbualu uvua muenze malu avua masake basalayi bena Lomo ku dimueyemena bikole.
5 Nansha lelu kabidi, batu batamba kuenzela batendeledi ba Yehowa malu a pa buawu mu maloko ne mu tumponyi tua dienzejangana midimu mikole ne babapeshamu budikadidi bua pa buabu bua bikadilu biabu bimpe. Tshilejilu, muntu mukuabu wa mu Roumanie uvuabu bele mu buloko bua bidimu 75 bua buivi wakatuadija kulonga Bible, kushintulukaye mu mushindu wa dikema. Bua bualu abu, batangidi ba buloko bakamuanyishila bua ikale uya kusumbila bena buloko bintu kakuyi muntu mumulame to! Bushuwa kupita bionso, bikadilu bietu bimpe bidi bitumbishisha Yehowa.—1 Pet. 2:12.
6, 7. Mmushindu kayi uvua bana betu ba mu Lomo baleje Paulo ne bena diende dinanga dia pa buadi?
6 Pakumbuka Paulo ne bavuaye nabu ku Potiolo, bakenza pamuapa kilometre 50 lua makasa, kuyabu ku Capua mu tshibeba tshia Apio tshivua tshifikisha ku Lomo. Tshibeba tshiende lumu atshi tshivua tshilandakaja ne bitotshi bitu mikuna iluka. Bantu bavua bendelamu bavua babandila bulenga bua misoko ya mu Itali ne pavuabu bafika mu imue miaba bavua bamona Mbuu wa Mediterane. Tshibeba etshi tshivua kabidi tshipitshila mu tshimenga tshia Marais Pontins, muaba uvua tshisense wa ntanta wa kilometre 60 ne Lomo, muaba wa tshisalu tshia Apio. Luka mmufunde ne: “Pakumvua bana betu ba ku Lomo lumu luetu,” bamue bakalua too ne ku Tshisalu, bakuabu kuindilabu ku Nzubu ya Tshilala Benyi, ivua mu kilometre bu 50 ne Lomo. Adi si ndinanga dia katshia!—Bien. 28:15.
7 Tshisalu tshia Apio katshivua muaba uvua benji ba ngendu bavua batshioke mua kuikishila bimpe to. Mufundi wa tusala mukuabu muena Lomo diende Horace udi wamba bua muaba wa tshisalu au ne: “muvua bendeshi ba mazuwa ba bungi ne balami ba nzubu ya tshilala benyi bavua ne bikadilu bibi.” Wakafunda ne: “Mâyi avuamu avua mabi a dikema.” Yeye muine wakabenga bua kudiila muaba au! Kadi nansha muvuaku malu au, tshisumbu tshia bana betu bavua bafume ku Lomo tshiakindila Paulo ne bena diende ne disanka dionso bua kubakuba mu luendu luabu lua ndekelu.
8. Bua tshinyi Paulo wakasakidila Nzambi ‘pakamonaye’ bena Kristo nende?
8 Bible udi wamba ne: “Pakabamona Paulo, wakasakidila Nzambi, kukolaye ku muoyo.” (Bien. 28:15) Eyowa, kumona patupu bana betu abu kuakamukolesha bikole, nansha muvuaye kayi mumanye bamue ba kudibu. Wakasakidila Nzambi bua tshinyi? Bualu uvua mumanye ne: dinanga didi ditusaka bua kuteka majinga a bakuabu kumpala ngumue wa ku ngikadilu ya dimuma dia nyuma. (Gal. 5:22) Bia muomumue lelu, nyuma muimpe udi usaka bena Kristo netu bua kuteka majinga a bakuabu kumpala kua abu ne kusamba bakengi.—1 Tes. 5:11, 14.
9. Mmunyi mutudi mua kuidikija bana betu bavua bakidile Paulo?
9 Tshilejilu, nyuma muimpe udi usaka bana betu bakididi ba benyi bua kutabalela majinga a batangidi ba bijengu ne bana betu bakuabu badi mu midimu ya ku dîba ne ku dîba. Ba bungi ba kudibu mbadipangishe malu a bungi bua kudifila bikole mu mudimu wa Yehowa. Diebeja ne: ‘Ndi mua kudienzeja bikole bua kutua dikumbula dia mutangidi wa tshijengu mpanda, pamuapa mmuakidila yeye ne mukajende bikalaye musele anyi? Ndi mua kudilongolola bua kuyisha nabu anyi?’ Wewe muenze nanku, neupete mabenesha a bungi. Tshilejilu, ela meji a bungi bua disanka divua bana betu ba mu Lomo bapete pavua Paulo ne bena diende babalondela malu a bungi avua mabafikile, makoleshe ditabuja diabu.—Bien. 15:3, 4.
‘Badi bakula bibi bua bualu buaku miaba yonso’ (Bienzedi 28:16-22)
10. Paulo uvua mu nsombelu kayi ku Lomo? Tshiakenzaye ntshinyi katupa kîpi yeye mumane kufika ku Lomo?
10 Pakafikabu ku Lomo, “bakanyishila Paulo bua kusombaye muaba wa nkayende ne musalayi mumulame.” (Bien. 28:16) Pa tshibidilu, pavuabu bakuata muntu bua tumalu tukese, bavua bamusuika shene uvuabu basuika kabidi musalayi uvua umulama bua kanyemi to. Bu muvua Paulo mumanyishi wa Bukalenge, shene ivuabu bamusuike kayakamupangisha bua kuyisha to. Yeye mumane kuikisha matuku asatu bua luendu, wakabikidisha banene ba bena Yuda mu Lomo bua kudimanyisha kudibu ne kubayisha.
11, 12. Pavua Paulo wakula ne bena Yuda nende, mmunyi muvuaye mudienzeje bua kumbusha meji a kansungansunga avuabu pamuapa nawu?
11 Paulo wakabambila ne: “Balumiana, bana betu, nansha mumvua tshiyi muenzele tshisamba tshietu bualu bubi anyi munyange bilele bia bankambua betu, bakankuata ku Yelushalema, kumfilabu mu bianza bia bena Lomo bu muena buloko. Nunku bobu bamane kundumbuluisha, bavua basue kundekela, bualu kakuvua malu avuabu mua kunshipela to. Kadi pakabenga bena Yuda, mvua muenzejibue bua kulomba bua kulumbulula kumpala kua Kaisa, kadi ki mbualu mvua ne bualu bua kufunda nabu tshisamba tshietu to.”—Bien. 28:17-19.
12 Pavua Paulo mubikile bena Yuda abu ne: “bana betu,” uvua ukeba kupetangana nabu mu muyuki ne kumbusha meji a kansungansunga avuabu pamuapa nawu. (1 Kol. 9:20) Wakabambila ne: kavua mulue bua kufunda bena Yuda nende to, kadi uvua mulue bua bamulumbuluishe kudi Kaisa bualu uvua musangu wa kumpala wa bobu kumvua ne: uvua mulombe bua Kaisa amulumbuluishe. Kadi bena Yuda ba muaba au kabavua bamanye bualu abu to. (Bien. 28:21) Kadi bua tshinyi bena Yuda bavua mu Yudaya kabavua bamanyishe bualu abu? Umue mukanda udi wamba ne: “Mazuwa avua Paulo mubuele avua pamuapa amue a ku mazuwa a kumpala akaya ku Itali pakajika muvu wa mashika makole, ne imue misangu baleji mpala ba banene ba mu Yuda kabavua banji kufikamu anyi batume mukanda bua kuleja bualu abu to.”
13, 14. Mmunyi muvua Paulo mutuadije kuakula bualu bua Bukalenge? Mmunyi mutudi mua kumuidikija?
13 Paulo wakalua kuambila bena Yuda abu mukenji wa Bukalenge, ubambila dîyi divua ne bua kubajula nyota. Wakabambila ne: “Nunku bua bualu ebu, ndi mulombe bua kunumona ne kuyukila nenu, bualu mbansuike shene eyi bua ditekemena dia Isalele.” (Bien. 28:20) Ditekemena adi divua bushuwa disuikakaja kudi Masiya ne Bukalenge buende anu muvua tshisumbu tshia bena Kristo tshimanyishe. Bakulu bena Yuda abu bakamuandamuna ne: “Tudi tuela meji ne: mbimpe tudiumvuile kuudi wewe muine meji audi nawu, bualu, bushuwa tudi bamanye ne: badi bakula bibi bua kasumbu ka malu a ntendelelu aka miaba yonso.”—Bien. 28:22.
14 Patudi ne mpunga wa kuyisha lumu luimpe, mbimpe tuidikije Paulo uvua wambila bantu malu anyi ubela nkonko ivua ibajula nyota ya kumanya bulelela. Tudi mua kupeta ngenyi mimpe ya mua kuenza nanku mu mukanda wa Kalasa ka Mudimu wa Nzambi kadi kakuambuluisha ne mu broshire wa Difila ku dibala ne ku dilongesha. Utu ubala mikanda eyi anyi?
Tshilejilu tshia mua “kufila bumanyishi buonso menemene” (Bienzedi 28:23-29)
15. Mmalu kayi manene anayi avua Paulo wenza pavuaye uyisha ku Lomo?
15 Pakafika dituku divuabu bumvuangane adi, bena Yuda ba mu Lomo amu ‘bakalua bapite bungi’ kua Paulo. Yeye kubumvuija muvua tshilumbu “pa kufila bumanyishi buonso menemene pa bidi bitangila Bukalenge bua Nzambi, bua kubitabijija bualu bua Yezu ku diambuluisha dia Mikenji ya Mose ne mifundu ya Baprofete, kubangila ku dinda too ne ku dilolo.” (Bien. 28:23) Paulo mmuenze malu manene anayi pavuaye uyisha. Tshia kumpala, wakimanyina pa Bukalenge bua Nzambi. Tshibidi, uvua mudienzeje bua kukoka ntema yabu bua kubitabijija malu avuaye wamba. Tshisatu, wakabeleshisha meji ne Mifundu. Tshinayi, uvua udipangisha amue malu, ubayisha “kubangila ku dinda too ne ku dilolo.” Mmutushile tshilejilu tshimpe be! Mudimu wende wakapatula bipeta kayi? Luka udi wamba ne: “Bamue bakatuadija kuitabuja,” bakuabu bakabenga. Bu muvuabu kabayi bapetangana, “bakatuadija kuya.”—Bien. 28:24, 25a.
16-18. Bua tshinyi kabivua bikemeshe Paulo pavua bena Yuda ba mu Lomo babenge kumuteleja? Padi bantu babenga kuteleja lumu luimpe, bitutonde anyi?
16 Bualu buvua bena Yuda abu benze kabuvua bukemeshe Paulo to; bualu buvua bupetangana ne tshivua Bible muambe, ne yeye muine ukavua mumone malu a nanku. (Bien. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Nunku Paulo wakambila bantu bavua babenge kumuteleja abu ne: “Nyuma muimpe uvua muambilamu pavuaye muambile bankambua benu ku butuangaji bua muprofete Yeshaya ne: ‘Ndaku kudi bantu aba wambe ne: “Bushuwa nenuteleje, kadi kanuakujingulula nansha kakese; bushuwa nenutangile, kadi kanuakumona nansha kakese. Bualu muoyo wa bantu aba ukadi mupape.”’” (Bien. 28:25b-27) Muaku wa mu muakulu wa ntuadijilu udibu bakudimune ne: “muoyo mupape” udi uleja muoyo “muwule,” udi upangisha mukenji wa Bukalenge bua kubuela munda muawu. (Bien. 28:27, dim.) Bibi bia dikema!
17 Paulo wakaleja mu mêyi a ndekelu ne: bishilangane ne bena Yuda abu, bantu ba ‘bisamba bikuabu nebateleje kakuyi mpata.’ (Bien. 28:28; Mis. 67:2; Yesh. 11:10) Bulelela, Paulo uvua mutuishibue nanku bualu uvua mudimuenene muvua bantu ba bisamba bikuabu bitabuje mukenji wa Bukalenge.—Bien. 13:48; 14:27.
18 Anu bu Paulo, kabitutondi padi bantu babenga kuteleja lumu luimpe to. Mu kuamba kuimpe, si tudi bamanye ne: anu bantu bakese ke bapeta njila udi ufikisha ku muoyo. (Mat. 7:13, 14) Kupita apu, padi bantu badi bakaje muoyo wabu balua kudisangisha netu mu ntendelelu mulelela, tusanke ne tubakidile ne muoyo mujima.—Luka 15:7.
‘Uvua uyisha Bukalenge bua Nzambi’ (Bienzedi 28:30, 31)
19. Mmudimu kayi muimpe uvua Paulo muenze pavuaye mu buloko?
19 Mona mushindu mulenga udi Luka mujikije difunda dia mukanda wa Bienzedi: “[Paulo] wakashalaku bidimu bibidi bijima mu nzubu wende uvuaye ufutshila; uvua wakidila bantu bonso bavua balua kudiye bimpe, ubayisha Bukalenge bua Nzambi ne ubalongesha malu a Mukalenge Yezu Kristo wamba malu onso patoke, kakuyi tshivua tshimupangisha.” (Bien. 28:30, 31) Etshi si ntshilejilu tshimpe tshia dikema tshia diakidilangana, tshia ditabuja, ne tshia tshisumi!
20, 21. Tela bantu bavua mudimu wa kuyisha wa Paulo mu Lomo muambuluishe.
20 Umue wa ku bantu bavua Paulo muakidile ng’Onezimo, mupika wa ku Kolosayi uvua munyeme. Paulo uvua muambuluishe Onezimo bua kulua muena Kristo, kuluaye kumubikila ne: “muanetu munanga udi ne lulamatu.” Mu kuamba kuimpe, wakamba bua bualu buende ne: “muananyi umvua meme mulue tatuende.” (Kolos. 4:9; Filem. 10-12) Mêyi a Paulo aa avua bushuwa makankamije Onezimo!a
21 Tshilejilu tshimpe tshia Paulo tshiakambuluisha bantu bakuabu. Wakafundila bena ku Filipoyi ne: “Malu anyi mmende bimpe bua kutantshisha lumu luimpe, bienze bua ne: nkanu yanyi bua bualu bua Kristo imanyike patoke munkatshi mua basalayi balami ba mukalenge wa bena Lomo bonso ne kudi bantu bakuabu bonso. Mpindieu bana betu ba bungi mu Mukalenge mbapete muoyo mukole bua nkanu yanyi ne badi baleja dikima dia bungi bua kuakula bua dîyi dia Nzambi kabayi batshina.”—Filip. 1:12-14.
22. Paulo uvua mubabidile tshikondo tshivuaye mu buloko ku Lomo bua kuenza tshinyi?
22 Paulo wakababidila tshikondo tshivuaye mu buloko ku Lomo, kufundaye mikanda yakalua tshitupa tshia Mifundu ya tshiena Greke ya buena Kristo.b Mikanda ayi yakambuluisha bena Kristo ba mu tshikondo tshiende bavuaye muyifundile. Idi kabidi ituambuluisha lelu, bualu mibelu mifundisha ku nyuma idimu itshidi ne mushinga too ne lelu anu bu ku kale.—2 Tim. 3:16, 17.
23, 24. Anu bu Paulo, mmunyi mudi bena Kristo lelu bashale ne disanka ne batungunuke ne kuyisha nansha muvuabu babele mu buloko kabayi benze bubi?
23 Paulo uvua muenze bidimu binayi mu buloko, bibidi ku Kaisalia ne bikuabu bibidi ku Lomo. Ndekelu wa bionso, bakamulekela mu tshidimu tshidi Bible kayi muleje to.c (Bien. 23:35; 24:27) Kadi uvua anu ne disanka, ne wenza tshionso tshivuaye mua kuenza mu mudimu wa Nzambi. Bia muomumue, batendeledi ba Nzambi ba bungi lelu badi anu ne disanka ne batungunuka ne kuyisha, nansha mudibu babele mu buloko bua ditabuja diabu. Tuakulabi bua Adolfo. Bakamuela mu buloko mu Espanye bualu uvua mubenge kubuela mu malu a tshididi. Musalayi mukuabu wakamba ne: “Nudi batukemeshe, tuvua banusombeshe kasekeseke, tunumuenesha kasuba, kadi nuenu nuvua nutue anu mimuemue ne nuakula ne dîyi dimpe.”
24 Mu kupita kua matuku, bakavua beyemena Adolfo, bashiya too ne tshiibi tshia kazubu kavuabu bamuele buashi. Basalayi bavua balua kumuebeja malu a mu Bible. Kuvua too ne umue wa ku balami ba buloko uvua uya kubadila Bible mu kazubu kavua Adolfo aku, Adolfo wenda utentekela basalayi bavua bapita. Bualu bua dikema, muena buloko ukavua muenza bu mulami wa musalayi mumulami! Bilejilu bimpe bia Bantemu ba lulamatu bia nunku bitusakaku ku dileja ‘dikima dia bungi bua kuakula bua dîyi dia Nzambi katuyi tutshina,’ nansha bia kumona mabika ne mala.
25, 26. Mmêyi kayi a buprofete avua Paulo mudimuenene akumbana mu bidimu kabiyi nansha bifike ku 30? Mbualu kayi bua muomumue budi buenzeka lelu?
25 Mupostolo wa Kristo mu nzubu wa lukanu ‘uyisha bantu bonso bavua balua kumutangila Bukalenge bua Nzambi!’ Aa mmêyi mimpe adibu bajikije nawu mukanda wa Bienzedi udi ne malu mapite bungi avua menzeke. Nshapita wa kumpala wa Bienzedi udi uleja mudimu udi Yezu mupeshe bayidi bende bonso pavuaye muambe ne: “Nenupete bukole panupuekela nyuma muimpe, ne nenuikale bantemu banyi mu Yelushalema, mu Yudaya mujima ne mu Samalea, too ne ku miaba ya kule menemene ya pa buloba.” (Bien. 1:8) Panyima pa bidimu kabiyi nansha bifike ku 30, bakavua bayishe mukenji wa Bukalenge “munkatshi mua bifukibua bionso bidi muinshi mua diulu.”d (Kolos. 1:23) Atshi tshivua tshijadiki tshinene tshia bukole bua nyuma wa Nzambi!—Zek. 4:6.
26 Lelu nyuma eu mmuambuluishe bana babu ne Yezu batshidi pa buloba, pamue ne bena Kristo nabu ba mu “mikoko mikuabu” bua batungunuke ne “kufila bumanyishi buonso menemene pa bidi bitangila Bukalenge bua Nzambi” mu matunga mapite pa 240! (Yone 10:16; Bien. 28:23) Udi pebe wenza mudimu eu ne muebe muonso anyi?
a Paulo uvua musue kushala ne Onezimo, kadi kuenza nanku kuvua kushipa mikenji ya bena Lomo ne kunyanga manême a muanetu Filemona, mfumu wa Onezimo. Ke bualu kayi Onezimo wakapingana kudi Filemona, muikale ne mukanda wa kudi Paulo uvua ulomba Filemona bua akidile mupika wende eu ne muoyo mujima, bualu ukavua muena Kristo.—Filem. 13-19.
b Tangila kazubu ka “Mikanda itanu ivua paulo mufunde pakamukuatabu bua musangu wa kumpala mu lomo.”
c Tangila kazubu ka “Nsombelu wa Paulo panyima pa 61 P.Y.”
d Tangila kazubu ka “Lumu luimpe ‘luvuabu bayishe munkatshi mua bifukibua bionso.’”