Dinanga dia mfranga ndibi ku tshinyi?
PAUL ne Marie bavua bapangisha mu magazin manene mu kartié kampanda kapele ka mu ditunga dia mu Afrika.a Bavua bapeta makuta mavule bu muvuabo benza mudimu butuku ne munya. Ne lukasa luonso, Marie wakaditemba muvuaye ne nzubu munene muwule tente ne bintu bia mu nzubu bia mushinga mukole. Bivua kabidi bia muomumue bua Paul uvua uditambisha bua vwatire wa mfranga ya bungi.
Dimue edi, kasumbu kampanda ka bantomboji bavua kabayi banange mbulamatadi uvua ukokesha, bakalua kutangila Paul. Bakamuambila ne: “Tudi basue bua wikale utupesha mfranga [dolare 100] ku ngondo yonso bua kutua midimu yetu nyama ku mikolo.” Bu muvuabo kabayi basue kubuelakana mu mafuilakana a politike, ne dikima dionso, Paul ne Marie bakabenga. Bua mmuenenu wabo wa ndubidilu, bavua babatangila ne disu dibi bu bantu batu mbulamatadi upesha mfranga ya kuenduluka nayi. Pakapingana Paul ne Marie ku ndekelu wa lumingu kampanda, bakashala kupawula patoke bionso bivua mu magazin, ne vwatire wabo pamue ne nzubu wabo muimpe biakatuibua kapia.
Bushuwa, mmuyuki udi utonda ku matshi, kadi ndilongesha kayi ditudi mua kupetelaku? Pamu’apa, bavule ba ku aba bavua benze mudimu mukole bua kuvua babanji ki mbapetangane ne diakabi didi dibumbule bubanji buabo, kadi, matuku atshivuavua mmashila pa tshinyi? Bua tshinyi Bible udi wamba ne: “aba badi bapangadije bua kuikala babanji badi bapona mu ditetshibua, mu buteyi ne mu nkuka mivule ya patupu ne ya njiwu, idi inyisha bantu mu kabutu ne mu dibumbuka”?—1 Timote 6:9.
Mmuenenu wa pankatshikatshi pa bidi bitangila mfranga
Bilondeshile Bible, muena Kristo udi ne bua kukumbaja majinga a bena mu dîku diende badi ku bukokeshi buende. Malu kampanda, bu mudi bulofo peshi disama, adi mua kutamba kunemeneja bujitu ebu. Ku luseke lukuabo, muena nkristo udi ulengulula bua kukuba dîku diende ku bukole, muine eu “mmuvile ditabuja ne mmubi kupita muntu udi kayi ne ditabuja.”—1 Timote 5:8.
Mu bimue bitupa bia buloba, bantu badi badia amu bua bintu bidibo bakuna ne bua bimuna. Bamue kabena bakengela kuikala ne mfranga mivule to, badi bapeta bidibo bakengela pa kuenzelangana midimu peshi kushintakaja bintu peshi biakudia. Kadi, misangu mivule, bamfumu ba mêku batu bakumbaja majinga a bena diabo pa kuenza mudimu udi ubapetesha mafutu. Nenku, mfranga idibo bapeta idi ibambuluisha bua kusumba biakudia ne bintu bikuabo bidi bilengelela dîku diabo. Kabidi, mfranga yoyi milamibue ne meji, idi mua kuikala bu bukubi kampanda mu tshikondo tshia bupele peshi tshia dikenga kampanda. Tshilejilu, idi mua kuambuluisha bua kusumba manga a luondapo peshi bua kulongolo imue miaba idi ikengedibua mu nzubu. Ke bua tshinyi tudi tubala mu Bible ne: “mfranga idi yambuluisha bua dikubibua” ne “idi ne dikuatshisha mu malu wonso”—mbia bushuwa.—Muambi 7:12; 10:19.
Bu mudi mfranga ikumbaja malu mavule nenku, kudi njiwu ya kukolesha mmuenenu mubi pa bukokeshi budi nabu makuta. Muena nkristo udi ne bua kuikala mumanye mikalu ya makuta pa kuafuanyikija ne bintu bikuabo bia mushinga mukole. Tshilejilu, Bible udi ufuanyikija mushinga wa mfranga ne meji a Nzambi. Udi wamba ne: “Meji adi ambuluisha bua kukubibua amu bu mudi mfranga yambuluisha bua kukubibua; kadi, dimanya ndipite diodi, bualu meji adi alama benawu ne muoyo.” (Muambi 7:12) Meji a Nzambi mmapite mfranga ku tshinyi?
Dilongesha dia ku kale
Mianda ivua mienzeke ku Yeruzaleme mu tshidimu tshia 66 B.B., idi ileja se: meji a Nzambi mmatambe mfranga. Kunyima kua bamane kutshimuna baluishi bena Roma, bena Yuda ba ku Yeruzaleme bakaleja muvuabo bitabuja ne: nsombelu wabo uvua ne bua kulubuluka tshiakabidi. Nenku, bakatuadija kudienzela abo makuta bua kuenza difesto dia budikadidi buvuabo bafuma ku dipeta. Pa makuta abo a biamu pavua pafunda miaku mu tshiena-Ebelu bu mudi eyi: “Mbua budikadidi bua Siyona” ne “Yeruzaleme Munsantu.” Tshidimu tshionso, bavua benza makuta a biamu mapiamapia mikale ne miaku ivua ifunkuna tshidimu tshiakaenzabo: “tshidimu tshibidi,” “tshidimu tshisatu,” ne “tshidimu tshinayi.” Bashikuluji ba bintu bakangula mu buloba bakapeta amue makuta a biamu avua ne miaku eyi: “tshidimu tshitanu,” tshivua tshiakanangane ne tshidimu tshia 70 B.B. Bena nkristo bena Yuda bavua bangata makuta aa mapiamapia bu tshimanyinu tshia budikadidi buanenga anyi?
Tòo, bualu bavua balame mu lungenyi mêyi a meji a Mfumuabo. Yezu uvua mudianjile kumanyisha ditshimunyibua kudi bena Roma divua dienzeke mu 66 B.B. Uvua mudimuije balongi bende bua se: penzeka muanda eu, bavua ne bua ‘kupatuka mu Yeruzaleme.’ (Luka 21:20-22) Miyuki ya kale idi ijadika se: bena nkristo bena Yuda bakatumikila. Mbimueneke patoke se: bavua badiakaje bua kushiya bintu biabo ne kulekela bungenda-mushinga buabo pa kumbuka mu Yeruzaleme. Kunyima kua bidimu binayi, biluilu bia bena Roma biakalua tshiakabidi ne biakajingila tshimenga.
Bilondeshile bumanyishi bua mushikuluji mufundi wa miyuki ya kale Josèphe, “tshimenga tshivua ne or muvulavulayi.” Kadi, mfranga eyi mivule kayivua mua kupandisha Yeruzaleme ku tshiyole tshia nzala tshivua ‘tshialabale bikole’ ne “tshibutula bantu, ku nzubu ne ku nzubu, ne dîku ku dîku.” Bamue bena tshimenga bavua bamina bimue biamu bia or ne bateta mua kunyema tshimenga. Kadi, bavua babashipa kudi baluishi babo bavua babapanda mafu bua kupatula tshiamu etshi tshia mushinga mukole. Josèphe udi umvuija ne: “Bua bantu babanji, kushala [mu tshimenga] nansha kupatukamu kuvua anu mua kuikala njiwu. Bualu, pa kushiminyina ku dienyema baluishi mu tshimenga, bantu bavule bavua bashipibua bua bubanji buabo.”
Ngondo isambombo kunyima kua dijingila edi, Yeruzaleme uvua mubutula yonso, ne benamu bapite pa muliyo mujima bakafua bua tshiyole tshia nzala, bua masama ne ku muele. Dinanga dia mfranga divua difofamije bavule ba kudibo, dibabueja mu dibutuka ne dibumbuka, kadi, kutumikila mêyi a meji kuvua kupeteshe bena nkristo bena Yuda mushindu wa kupanduka.
Eu ki mmusangu wa kumpala to mu Miyuki ya bantu udi mfranga kayiyi ne dikuatshisha nansha dikese bua bantu badi mu dikenga. Mfranga, mmfumu kayipu wa tshikisu! (Matayi 6:24) Pa kuamba mene, idi mua kutujimijila ne diakalenga ditudi nadi mpindieu.
Masanka adi mfranga kayiyi mua kusumba
Dijinga dikole dia kulua mubanji didi mua kupumbisha muntu kampanda bua kumona bintu bivule bidi bisankisha ne bidi kabiyi bikengela kutudila mfranga mivule. Tuangatayi bu tshilejilu: malanda a disanka mu dîku, balunda balenga, bulengele bua bufuki, dibuela dilenga dia dîba, tshipepele tshikole ne makubakuba bidi bikemesha, mitoto mu diulu, ditumpika dia nyama, peshi bilongo ne mitshi bia ditu dibishi.
Bushuwa, bamue bena kantu ku bianza badi ne dîba dia bungi dia kuanyisha bintu bimpe bituatedi kulu eku, kadi, bavule ba kudibo badi ne bia bungi menemene bia kuenza bua kukeba mua kukuba ne kuvudija bubanji buabo. Amu bu mudibi bimueneka, nansha aba batu ne dîba dia bungi kabatu ne diakalenga nansha. Abi bidi bikemesha bikole benji ba makebulula mu tshikondo tshietu etshi. Mu mukanda wende wa L’argent et l’inconscient—étude d’une obsession, Thomas Wiseman udi webeja ne: “Mmunyi mua kumvuija tubazubazu etu ne dibungama bidi bantu bumvua padibo bapeta bivuabo bajinga ne muoyo umue?”
Kudi tshintu kampanda tshidi mua kupumbisha muntu mubanji bua kuikala ne disanka, ndutatu lua kusunguluja aba badi balunda bende balelela. Mukalenge mubanji Solomo uvua ne kumonamona kua mianda mu bualu ebu: “padi bintu bimpe bivulangana, kabiyi mpata, aba badi babidia badi bavulangana.” (Muambi 5:11) Babanji bavule batu ne buowa, bualu batu bakeba mua kukuba peshi mua kuvudija bubanji buabo. Abi kabitu bibapetesha tulu. Bible udi umvuija ne: “Tulu tua muena mudimu tudi tuimpe, [nansha] biadiaye bintu bikese anyi bia bungi; kadi kukuta kua muntu mubanji kakuena kumuladika tulu.”—Muambi 5:12, Mukanda wa Nzambi.
Dinanga dia mfranga didi mua kunyanga malanda a mu dîku ne a bulunda, bualu didi mua kupetesha muntu dijinga dia kuibila peshi kubunda bibawu. Aba badi banange mfranga batu nangananga baditua mu manaya. Bidi luse lua bungi pa kumona se: dijinga dia kunaya amu bua musangu wa ndekelu ke didi dibuejangana mu mabanza. Mushikuluji kampanda wa masama a mpala, muena ditunga dia Afrique du Sud udi wamba ne: “Padibo balua kummona, pa tshibidilu, [banayi bena tshitshiu] batu bamane kufika mu nsombelu mukole mudibo kabayi mua kualuka tshianyima; bamane kujimija mudimu wabo, bungenda-mushinga buabo, nzubu wabo, ne misangu mivule bamana kulekela kudi dîku diabo.” Ebi bidi bijadika bulelela bua didimuija edi dia mu Bible: “Muntu muena bienzedi bia lulamatu neapete mabenesha mavule, kadi, eu udi wipatshila amu bua kunguija bubanji kakupanga kubandibua.”—Nsumuinu 28:20.
“Budi budienzela mapuapua bushuwa . . . ne bubuka”
Kudi kabingila kakuabo kadi kaleja se: dinanga dia mfranga didi ne jiwu. Bushuwa, mbulamatadi ya bantu ki mmifike ku diumvuangana menemene peshi ku dinemekeja mushinga wa mfranga mu matunga wonso nansha; kabidi, ki mmikumbane bua kuepula dibanda, dipueka dia mishinga ya mfranga ya matunga mashilangane. Dielangana mu nkutu, buivi ne dipueka dia mushinga wa mfranga bidi bileja kabidi bulelela bua mêyi aa mafundisha ku nyuma wa Nzambi: “Kuditatshishi to amu bua kunguija bubanji. Lekela kueyemene lungenyi luebe nkayebe. Ukadi mutapepu dîsu, pabu buikale tshintu tshia patupu? Bualu budi budienzela mapuapua bushuwa amu bu a nyunyi wa mukanku ne budi bubuka mulu.”—Nsumuinu 23:4, 5.
Dipueka dia mushinga wa mfranga. Tshilumbu etshi katshiena tshitangila amu matunga mapele nansha. Ku ntuadijilu wa siekele wa 20, mushinga wa mfranga wakapueka ne lukasa luonso mu matunga mabanji a ku Mputu. Tshilejilu, kumpala kua Mvita ya Kumpala ya buloba bujima, lufualanga lumue lua mark lua bena Allemagne luvua ne mushinga umue ne lua shilling umue wa bena Britanike, ne lufualanga lumue lua bena France ne lua lire lumue lua bena Italie. Bidimu dikumi kunyima, lumue lua shilling, lumue lua bena France ne lumue lua lire ikadi mpindieu ne mushinga wa mfranga ya mark 1 000 000 000 000, ya bena Allemagne. Dipueka dia mushinga wa mfanga mushindu’eu didi ne buenzeji kayi bua bena mu matunga mabanji? Mu mukanda wende wa Padi mfranga ifua (angl.), Adam Fergusson udi wamba ne: “Pa kutangila tshivua tshienzekele Nsangilu wa ditunga dia Allemagne ne ditunga dia Autriche-Hongrie kunyima kua mamane kutshimunyibua ku ntuadijilu wa bidimu bia 1920 ne bia pa mutu, [dipueka dia mushinga wa makuta] diakapatuisha mutshima wa biuma, tshimvundu, diakabi ne lukinu, bivua bifumina nangananga ku buowa, mu mushindu udi kumpanyi nansha umue kayi mua kupanga kutedibua mu tshilumbu etshi.”
Mu 1923, ditunga dia Allemagne diakakoleshisha mushinga wa makuta adi pa kumbusha bijengu 12, ke mfranga 1 000 000 000 000 ya mark ya kale kupetayi mushinga wa lufualanga lumue lua mark mupiamupia. Ngenzelu eu wakimanyika dibanda dia bintu mushinga, kadi, kuvua kabidi bipeta bikuabo bibi bitambe. Fergusson udi umvuija ne: “Dipingajilula dia luendu lujalame lua makuta diakabumbula binunu bia bantu, kunyenga miliyo ya bantu bintu biabo ne kujimijila mikuabo miliyo matekemena abo; diakafutshisha bantu buonso tshintu tshia mushinga mukole mutambe.” ‘Tshintu tshia mushinga mukole mutambe’ tshidi mufundi eu usua kutela tshivua dipatuka dia tshisumbu tshia Bena Nazi ne Mvita Mibidi ya buloba bujima.
Bu muvua mfranga mivule miela ku banke kayiyi ne dikuatshisha nansha dikese bua bantu bavule nenku ku kale, abi bidi ne bua kuikala bu didimuija dikole bua tshikondo tshietu etshi tshidi mianda ya bubanji ya pa buloba bujima kayiyi mua kueyemanyibua. Muana wa Nzambi nkayende uvua mudianjile kumanyisha ne: mfranga neyipangike—ke tshidi tshimane kuenzeka misangu ne misangu. (Luka 16:9) Kupanga dikuatshisha kua mfranga nekumueneshibue patoke mu dituku dikala Yehowa Nzambi ne bua kukumbaja dilumbuluisha diende pa bena mu bulongolodi ebu bubi. “Bintu bia mushinga kabiakuikala ne dikuatshisha nansha dimue mu dituku dia tshiji tshikole; kadi buakane, bobo, nebusungile ku lufu.”—Nsumuinu 11:4.
Nenku, mbia mushinga bua yonso wa kutudi kushalaye muntu muakane ku mesu kua balunda bende balelela, kua Yehowa Nzambi ne kua Yezu Kristo.
Mpokolo wa diakalenga dia kashidi
Paul ne Marie batuatedi ku ntuadijilu wa tshiena-bualu etshi, bavua Bantemu ba Yehowa. Bavua baditue mu kuenza mudimu wa ku dîba ne ku dîba wa kumuangalaja evanjeliyo munkatshi mua bidimu bivule. Kadi, bua dijinga diabo dikole dia kuikala babanji, bakalekela kubuela mu bisangilu bia tshisumbu tshia bena nkristo, bua kuabanyangana ditabuja diabo mu mudimu wa patoke. Kadi, bakajuka ku tulu tua mu nyuma. Kunyima kua bamane kupawule bia mu nzubu bionso ne bamunyangakaje, Marie udi wamba ne: “Mpindieu, ngashishi kumona se: kabivua bia meji to bua kunyangakaja dîba dianyi dionso ne makanda anyi wonso bua bintu kampanda bidi mua kunjimina mu muishi, munkatshi mua minute mikese.” Diakalenga kayipu, bena dibaka aba bakapetelaku dilongesha kumpala kua dîba. Eyowa, bubi bunene budi dinanga dia mfranga mua kupatuila muntu mbua kupanga kuanyishibua kudi Yehowa Nzambi ne kudi Yezu Kristo. Bituapanga kuikala balunda babo, nditekemena kayi ditudi mua kuikala nadi bua kupanduka ku nshikidilu wa bulongolodi ebu bubi ne kubuela mu bulongolodi bupiabupia bua buakane bulaya kudi Nzambi?—Matayi 6:19-21, 31-34; 2 Petelo 3:13.
Kabidi, nansha tudiamba ne: tudi babanji peshi tudi bapele, tudilamayi bua katukoleshi dinanga dia mfranga. Tuenzayi madikolela bua kukeba ne kulama tshiuma tshinene: kuanyishibua kudi Yehowa Nzambi. Netufike ku dienza nenku pa kutamba kutabalela dibikila edi dia lukasa: “Spiritu ne mukaji musela mbatungunuke ne kuamba ne: ‘Vua kunu!’ Ne muntu yonso udi umvua amba ne: ‘Vua kunu!’ Ne muntu yonso udi ne nyota alue; muntu yonso udi musue angate mâyi a muoyo, kaayi kusumba.”—Buakabuluibua 22:17.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tudi bashintulule mêna malelela.
[Bimfuanyi mu mabeji 8, 9]
Mpala ne nyima wa makuta a tshiamu menza mu tshikondo tshia ditomboka dia bena Yuda, ne mifundu eyi: “tshidimu tshibidi”
[Mêyi a dianyisha]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.