Mvita kayena mua kuepukibua anyi?
MVITA n’lumue lua ku ngumu ya dibungama. Kakuyi mpata, ngumu eyi ya tshinyangu itu ikusuya. Kadi, pamu’apa, bidi kabidi mua kukusaka bua udiebeje bua tshinyi bua kukosa matandu badi batumika anu ne bintu bia mvita? Bantu kabakumanya mua kusomba mu ditalala anyi?
Dijikija dia tshipupu tshia mvita didi dimueneka bu dikole kupita dijikija disama dia SIDA. Mu siekele eu wa 20, matunga wonso mmamane kulongolola biluilu biawu bua mvita, bantu miliyo ne miliyo bakatumibua mu mvita, ne nkama ne nkama ya bimenga mbibutudibue. Mbimueneke se: ditekemena dia kujikija dibutuka edi kadiakuikalaku. Bena matanda a bungenda-mushinga bua bintu bia mvita badi bajadika se: biluilu bia pa buloba bujima—ne bisumbu bia bantomboji—tshikisu tshiabi netshitungunuke.
Bu mudi bushipianganyi bua bintu bia mvita buenda budiunda, bungi bua bantu badi bafue budi buenda buvula. Basalayi bungi bupite tshia-bibidi tshia bantu miliyo 65 bakaluangana Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima bakafua anyi bakatapika mputa. Kunyima kua bidimu bitue ku 30, bombe atomike ibidi yakashipesha bena Japon bapite pa 150 000 pa kumbusha basalayi. Katshia Mvita Mibidi ya pa buloba bujima yabudika, mvita idi itamba kuenzekela miaba imue imue. Kadi, mmishipianganyi, nangananga bua aba badi kabayi basalayi, mpindieu pa 100, bantu 80 badi bafua.
Mu ngumvuilu mukuabu, dishipibua dia bantu bavule edi ndituadije mu tshikondo mudi madikolela akena kufuanyikija enjibua bua kuangata mvita bu dibunda dia tshibawu ne tshipatshila tshia kujikija matandu adi pankatshi pa matunga. Bu muajiki mvita ya muinshimuinshi, ditekemena divuaku ndia se: bionso ebi bidi mua kutuala bulongolodi bupiabupia bua ditalala ne bulongame. Kadi, ditalala edi mu ka-bujima kaadi didi anu dia tshidingishilu. Mbua tshinyi?
Idi ne mushinga bua bantu anyi?
Bamue bashikuluji ba miyuki ya kale ne ba malu a bantu badi bamba ne: mvita kayena mua kuepukibua to—idi ne mushinga wayi—bualu idi anu bumue bua ku malu a mu diluangana bua kupanduka. Ku ngeledi wa ngenyi wa mushindu’eu, mukebuludi wa malu a biluilu Friedrich von Bernhardi wakamba mu 1914 ne: batu baluangana mvita “bua dilubuluka dia muntu, ne dia bisa bia bantu, ne dia nsombelu wa bikadilu bimpe.” Dilongesha ndia se: mvita mmushindu kampanda wa kubutula badi kabayi bilobo peshi matunga, eku ipandisha bena bukole buvule.
Ngakuilu wa mushindu’eu mmukole bua kusambaye miliyo ne miliyo ya aba badi, bua mvita, bashale bakamba anyi bana ba nshiya. Pa kumbusha muditshi tshintu tshia muengu pa bidi bitangila ngikadilu mimpe, ngeledi wa meji wa mushindu’eu udi uleja dipanga kumanya bubi budi bufumina ku mvita idiku lelu’eu. Bintu bia mvita kabitu bitshina anyi bikuba bilobo mu mushindu wa pa buawu to, bombe pabu butu bubutula bena bukole pamue ne aba badi kabayi ne mufobo.
Bu muvuaye ulengulula kabutu ka Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima, tshilota tshia Adolph Hitler tshivua tshia kulombola tshiluilu tshiende ne tshipatshila tshia kubandisha bena diikala dia dikoba diabo ku mutu kua buonso. Mu mukanda wende wa Mein Kampf (Mvita yanyi) wakafunda ne: “Bukua-bantu budi bulubuluka bikole mu diluangana dia mvita ikena ndekelu, ne budi bubutuka butubutu mu ditalala dia kashidi. . . . Muena bukole udi ne bua kukokesha kayi umvuangana ne muena butekete.” Pamutu pa kulubuluja bukua-bantu, Hitler wakashipesha bantu miliyo ne miliyo, pashishe e kubutulaye kontina mujima.
Kadi, bikala mvita kayiyi ne mushinga bua bantu, ntshinyi tshidi tshisaka bantu bua kudibutulabo nkayabu? Mmakole kayi adi asaka matunga bua kudibueja mu “tshienzedi tshia tshikisu” etshi?a Malu adi alonda aa ke adi apumbisha madikolela mempe a banangi ba ditalala.
Mpokolo ya mvita
Dinanga dinekesha dia buena-ditunga. Bu mudi bena mianda ya tshididi, banene ba basalayi batamba kuakula bualu buadi, dinanga dinekesha dia buena-ditunga mbumue bua ku malu makole a dikema atu afikisha ku mvita. Mvita mivule yakabudika anu bua kukuba “bipatshila bia ditunga” anyi bua kusungila “lumu lua ditunga.” Bantu batu bamba ne: “ditunga dianyi nansha dipiile anyi dibinge, didi anu ditunga dianyi!” Nansha diluangana patupu ne bianza didi mua kuangatshibua bu mushindu kampanda wa kudisungila ku bintu bia mvita bia muluishi webe kumpala kua kutumikaye nabi bua kukuluisha.
Nkinu pankatshi pa bisa. Mvita mivule mu rejon batu bayisalula ne pashishe bayikolesha kudi nkinu mituadije kale munkatshi mua bantu ba mekala a makoba mashilangane, bisa ne bisamba. Mvita ya kabutu munkatshi mua bena ditunga dia Yougoslavie wa kale, mu Libéria, ne mu Somalie mbilejilu bia mu matuku adi panshi aa.
Mukawu bua bubanji ne bua biluilu. Mu tshikondo muvua mumueneka ditalala dia tshidingishilu kumpala kua Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima, matunga makole a ku Mputu akenza biluilu binene. Allemagne ne Grande-Bretagne bavua batembangana bua mazuwa a mvita. Nsombelu ivua mua kujudija mvita ivuaku; eyowa, ditunga dionso divua diela meji ne: mvita neyibandishe bukole buadi ne neyidipeteshe bubanji buvule.
Nkuna ya bitendelelu. Nangananga padi ditapulukangana mu bena makoba mashilangane didisakidila ku dibenga kumvuangana pankatshi pa bena bitendelelu bishilangane, abi bidi mua kujula tshimvundu tshia dikema. Dibenga kumvuangana ku Liban ne ku nord wa Irlande, bia muomumue ne mvita idi pankatshi pa bena ditunga dia Inde ne dia Pakistan, mpokolo wayi ndikinangana dia bena mu bitendelelu.
Mubuejanganyi wa mu mvita ukena umueneka. Bible udi usokolola ne: “nzambi wa bulongolodi ebu bua malu,” Satana Diabolo, udi mpindieu muzanzamuke kupita kumpala. (2 Kolinto 4:4) Bu mudiye muwule tente ne tshiji tshikole ne bu mudiku kumushadile anu “tshikondo tshikese tshia dîba,” udi wenza muende muonso bua kubiipisha nsombelu, kujudija mvita, idi ivuija nsombelu wa tunyinganyinga pa buloba.—Buakabuluibua 12:12.
Ki mbipepele bua kubutula mpokolo eyi ya mvita to. Kukadi kupite bidimu 2 000, Platon wakamba ne: “anu bafue ke bakadi bamane kumona nshikidilu wa mvita.” Ngakuilu wende eu ukena kutekemena mbulelela budi bubungamija bikole butudi ne bua kuanyisha anyi? Peshi tudi ne kabingila ka kutekemena ne: dituku kampanda nekuikale bulongolodi bukena mvita?
[Mêyi adi kuinshi]
a Napoléon ke uvua mumvuije mvita bu “tshienzedi tshia tshikisu.” Bu muvuaye mupitshishe tshikondo tshia bunsonga buende mu mudimu wa busalayi ne bu muvuaye mfumu munene wa tshiluilu munkatshi mua bidimu bitue ku 20, wakadimuena tshikisu tshitu tshifumina ku mvita.
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 2]
Tshizubu: Les gazés (détail) de John Singer Sargent, Imperial War Museum, London
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 3]
Instituto Municipal de Historia, Barcelona