Ne disanka mu buena-muntu bulelela bua bukua-matunga
ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI WILLIE DAVIS
Mu 1934 Tshiyole Tshinene tshivua pa buloba, Etats-Unis uvua mumona mpaji bua dinyanguka dia malu a lupetu. Pambelu pa Nzubu wa Diambuluisha Balofua ku Cleveland, mu Ohio pavua mvita pankatshi pa musalayi ne muena koministe wa dilambu. Musalayi wakatuta tshingoma e kushibeya muena koministe, ne mubandidi, kaku wanyi mukaji Vinnie Williams.
BA-KOMINISTE bakateta kukudimuna lufu elu bu muanda wa kansungasunga ka makoba, bualu kaku wanyi mukaji uvua mufike ne musalayi uvua mutoke. Bakabanya bikandakanda bivua ne biena-bualu bu mudi “Basalayi bena kansungasunga ka makoba mu Cleveland” ne “Sombuelayi bafue aba.” Ba-Koministe bakalongolola ne kuangata bujitu bua dijiika dia kaku mukaji. Ndi ne foto wa bambudi ba mushete wende—buonso bavua batoke ne ba-Koministe. Yonso wa kudibu udi ne tshianza tshivunga tshiela muulu mu mushindu wakaluabi tshimanyinu tshia tshisumbu tshia tshididi tshia Black Power (Bukole bua Bafike).
Tshikondo tshiakafua kaku mukaji, muanende wa bakaji uvua nanyi mu difu diende, ne ngondo inayi kunyima ngakaledibua. Ngakakola ne lutatu lua kuakula. Tshivua mua kuakula tshiyi mukukumina, ke bua tshinyi kulonga kuanyi kua kumpala kuvua ne diondapa dia ngakuilu.
Baledi banyi bakabulukangana pantshivua ne bidimu bitanu, ne meme ne yaya tuvua bakolesha kudi mamu. Pamvua ne bidimu dikumi, ngakabanga kusumbisha bilengeji bia biakudia kunyima kua kalasa bua kukumbaja majinga a dîku. Bidimu bibidi kunyima ngakatuadija kuenza mudimu kumpala ne kunyima kua kalasa, bualu meme ke uvua muambule bujitu bunene bua dîku. Pakabuela mamu mu lupitadi ne ukengela kupandibua misangu ya bungi, ngakalekela kalasa ne kutuadija kuenza mudimu dîba dionso.
Dibuela mu buena-muntu
Mu 1944, muana wa balume kampanda umue wa ku Bantemu ba Yehowa wakashiila mukaji wa muanetu mukanda wa “La vérité vous affranchira,” ne ngakabuela mu dilonga dia Bible dikavuaye mumane kutuadija nende. Mu tshine tshidimu atshi ngakatuadija kubuela mu Kalasa ka Mudimu wa Teokrasi mu Tshisumbu tshia Eastside. Mutangidi wa kalasa, Albert Cradock, uvua pende ne lutatu lua diakula bu luanyi, kadi wakalonga mua kulukontolola. Ndikankamija kayipu divuaye buanyi meme!
Bena mutumba netu bavua nangananga, bena Italie, Pologne, Hongrie, ne bena Juda, ne tshisumbu tshivua tshienza ne bena bisamba ebi ne bikuabo kabidi. Mukaji wa muanetu ne meme tuvua munkatshi mua bafike ba mu Amerike ba kumpala bakadisangisha ne tshisumbu etshi tshia batoke, kadi Bantemu kabakaleja kansungasunga ka makoba kutudi nansha. Bushuwa, bavua bangakidila misangu ya bungi bu muenyi mu nzubu yabu bua tshiakudia.
Mu 1956 ngakamuangala ku tshitupa tshia ku sud tshia Etats-Unis bua kusadila muaba uvua dikengedibua dikole dia ba-ministre. Pangakapingana ku nord mu muvu wa luya bua mpuilu wa distrike, bana betu bavule ba ku Cleveland bakalua kuntangila ne bakaleja ditabalela dia tshiuya ku midimu yanyi. Ditabalela diabu diakandongesha dilesona dia mushinga mukole dia se: misangu yonso “muntu ne muntu katangidi malu andi nkayau, kadi muntu ne muntu atangile kabidi malu a bakuabo.”—Filipoi 2:4.
Mudimu wa ku dîba ne ku dîba mualabale
Kunyima kua bidimu bisatu bia mudimu wa bumanyishi bua ku dîba ne ku dîba bu mpanda-njila, ngakabikidibua bua kuenza mudimu ku Betele ku Brooklyn mu Kasuabanga 1959 ku tshilombuelu tshia buloba bujima tshia Bantemu ba Yehowa ku New York. Mvua mutekibue mu tshibambalu tshia dituma bintu. Mutangidi wa tshibambalu tshianyi, Klaus Jensen, ne William Hannan utuvua tusombe nende mu tshibambalu tshimue tshia nzubu, buonso buabu batoke, bakalua ba tatu ba mu nyuma kundi. Tshikondo tshingakafika bakavua basadile ku Betele bidimu pabuipi ne 40.
Ku ntuadijilu wa bidimu bia 1960, bena dîku dia Betele bavua batue ku 600, ne bafike ba ku Amerike bavua batue ku 20. Tshikondo atshi, Etats-Unis wakabanga kusaba ne ndululu ya makoba, ne malanda pankatshi pa bena makoba [mashilangane] akanyanguka. Kadi, Bible udi ulongesha ne: “Nzambi kena ne kansungasunga,” ne ke mutudi ne bua kuikala. (Bienzedi 10:34, 35) Diyukidilangana dia malu a mu nyuma dituvua nadi ku mêsa ku Betele mu dinda dionso divua dikolesha dipangadika dietu dia kuitaba mmuenenu wa Nzambi mu malu a mushindu’eu.—Musambu wa 19:7.
Pamvua nsadila ku Betele wa Brooklyn ngakapetangana ne Lois Ruffin, mpanda-njila mufumine ku Richmond ku Virginie, ne tuakaselangana mu 1964. Dipangadika dietu divua dia kushala mu mudimu wa ku dîba ne ku ne dîba, ke bua tshinyi kunyima kua dibakangana dietu tuakapingana ku tshitupa tshia ku sud tshia Etats-Unis. Kumpala tuakasadila bu bampanda-njila ba pa buabu, ne pashishe mu 1965, ngakabikidibua bua kuenza mudimu wa kutangila tshijengu. Ne mu bidimu dikumi bivua bilonda, tuakakumbula bisumbu bia mu bimenga bia Kentucky, Texas, Louisiane, Alabama, Georgie, Caroline wa ku Nord, ne Mississippi.
Diteta bua buena-muntu buetu
Bidimu abi bivua bia dishintuluka dinene. Kumpala kua luendu luetu ku sud, makoba avua mabulukangane. Mikenji ivua ikandika bafike bua kuya mu tulasa tumue, kudia mu bidilu bimue, kulala mu nzubu ya tshilala benyi imue, kusumba mu magazinyi amue, anyi nansha kunua ku milonda imue ne batoke. Kadi mu 1964, parlema wa Etats-Unis wakapatula mukenji wakakandika kansungasunga mu miaba ya bantu buonso nansha mu diambula. Nunku nshindamenu wa mikenji bua kansungasunga ka makoba katshivuaku kabidi nansha.
Kadi lukonko luvua lua se: bana betu ba balume ne ba bakaji mu bisumbu bionso bia bafike ne batoke nebumvuangane ne nebalejangane dinanga ne disuangana dia buena-muntu umue ne mukuabo anyi bifimpakaji bia kudi nsangilu wa bantu ne nyanji miondoke katshia ku kale neyibasake ku dikandamêna diumvuangana anyi? Bivua bualu bua kutumikila dîyi-dituma dia mu Bible: “Mu dinanga dia bana benu ba mu Kilisito nunangangane, muntu ne muntu; mu buneme muntu ne muntu ateke mukuabo ku mpala.”—Lomo 12:10.
Padi muntu yonso utangila kunyima udi uvuluka mmuenenu uvua muanyishibue, nangananga ku sud wa se: bafike mbashadile. Mmuenenu eu uvua mushindame bikole mu bieledi bia lungenyi bia bantu mu malu wonso a nsombelu, nansha mu bitendelelu. Nunku kabivua bipepela bua bamue batoke kuangata bafike mumue nabu. Bulelela, bivua tshikondo tshia diteta bua buena-muntu buetu—nansha bua bafike nansha bua batoke.
Bia disanka, kuvua mu kabujima diandamuna dia mpatshi ku diumvuangana dia bisumbu bietu. Siekele ya dinyibua mu mmuenenu ya dipitangana dia makoba kayivua mikupudibua lukasa to. Kadi pakatuadija diumvuangana, bana betu bavua badiakidile bimpe bitambe, bavule ba kudibu bakasanka bua mushindu wa kudisangisha pamue.
Bia disanka, nansha bavua kabayi Bantemu bakatua misangu ya bungi nyama ku mikolo diumvuangana mu bisumbu bietu. Tshilejilu, ku Lanett, mu Alabama bena mutumba ba Nzubu wa Bukalenga bakebejibua né bavua mua kutontolola pavua bafike kubuela mu bisangilu. Mukaji mukulakaje mutoke wakanyukisha tshianza tshia muanetu wa balume mufike wamba ne: “Bu wewe mua kusua luaku ku mutumba wetu ne tendelela Nzambi webe bu muudi musue!”
Bana betu ba lulamatu mu Ethiopie
Mu 1974 tuvua ne disanka dia kupeta dilongesha dia bu-misionere mu ngondo itanu ne tshitupa mu Kalasa ka Bible ka Watchtower ka Galaad mu tshimenga tshia New York. Tuakatumibua ku ditunga dia Afrike dia Ethiopie. Mukalenge Haile Selassie utshivua utshiumbushibua [mu nkuasa] ne utshiedibua mu lukanu. Bu muvua mudimu wa buambi mukandikibua, tuakanyisha disuangana dia pa muoyo dia buena-muntu bua bena-nkristo.
Tuakasomba ne kusadila ne bavule ba kudi aba bakedibua kunyima mu lukanu bua dilamata diabu ku ntendelelu mulelela. Bamue ba ku balunda betu bakashipibua. Adera Teshome uvua mukulu nanyi mu tshisumbu mu tshimamuende wa bukalenga bua mu Ethiopie, Addis Abeba.a Kunyima kua bidimu bisatu bia buloko wakashipibua. Kakuyi mpata, mukajende uvua ne kanyinganyinga kakole. Disanka kayipu dia kumumona kunyima kua bidimu muikala ne musangelu mu kusadila bu mpanda-njila!
Worku Abebe, muanetu mukuabu wa lulamatu, uvua mukosela tshibawu tshia lufu misangu muanda-mutekete.b Kadi kakatshina nansha! Musangu wa ndekelu ungakamumona, wakandeja matshi ende masunsula ne dimututa dia bitaku bia bingoma kudi balami ba buloko. Wakamba mu mineku ne: didia diende dia mu dinda, munkatshi mua munya ne dilolo divua dimututa bitaku bia bingoma. Nansha muakafuaye, bana betu batshidi anu bamuvuluka ne dinanga.
Hailu Yemiru udi muanetu mukuabo undi mvuluka ne disuangana.c Wakaleja dinanga dia tshitembelu kudi mukaji ende. Uvua mukuatshibue, kadi bu muvuaye ne difu ne pabuipi ne kulela, Hailu wakebeja bamfumu ba buloko né uvua mua kubuela mu buloko pamutu pa mukajende. Kunyima, pakabengaye kuvila ditabuja diende, wakashipibua.—Yone 15:12, 13; Efeso 5:28.
Bua dinyanguka dia nsombelu wa tshididi mu Ethiopie tuakaya ku Kenya mu 1976. Tuakasadila bidimu muanda-mutekete mu mudimu wa ngendu, pa kukumbula bana betu mu matunga mavule a ku Afrike wa ku Est—Kenya, Ethiopie, Soudan, Seychelles, Ouganda ne Tanzanie. Ngakenza ngendu misangu mivule ku Burundi ne Rwanda mu kasumbu kasungula bua kuyikila ne bena mbulamatadi bua diedibua ku mikanda dia mudimu wetu mu matunga awu.
Bivua disanka bua kupingana ku Ethiopie mu Tshiongo 1992 bua kubuela mu mpuilu wa distrike wa kumpala wakenzeka kunyima kua diumbusha dikandika dia mudimu wetu. Bavule ba ku bantu bapite pa 7 000 bavuaku kabavua bamanyangane, bualu kumpala bavu’anu bapetangana mu tusumbu tukese. Dituku dionso dia mpuilu, ba bungi bavua bafika mêba abidi kumpala kua programme kutuadija ne bavua bashala too ne ku dilolo menemene, bua kusanka mu buena-muntu buetu bua dinanga.
Kansungasunga ka bisamba katshimunyibue
Munkatshi mua siekele mivule kansungasunga ka bisamba kavua katampakana mu Afrike. Ku Burundi ne ku Rwanda, tshilejilu, bisamba binene bibidi, ba-Hutu ne ba-Tutsi batu bakinangane katshia ku kale. Katshia matunga aa apeta dipanda kudi ditunga dia Belgique mu 1962, bena bisamba bibidi ebi batu bashipangana binunu ne binunu ku musangu ne ku musangu. Ndisanka kayipu pa kumona bena bisamba ebi bakadi balue Bantemu ba Yehowa bakuata mudimu pamue mu ditalala! Dinanga dilelela divuabo balejangane divua dikankamija bakuabo bavule bua kuteleja malelela a mu Bible.
Bia mushindu umue, bisamba bia mu Kenya bivua ne biabi bilumbu. Ndishilangana kayipu ne buena-muntu bua bena nkristo munkatshi mua tshisamba tshia Yehowa mu Kenya! Udi mua kumona bena bisamba bishilangane batendelela mu buobumue mu Nzubu wa Bukalenge. Bivua disanka dianyi pa kumona bavule ba ku bisamba ebi balekela kansungasunga kabo ka bisamba ne baleja dinanga kudi bana babo ba balume ne ba bakaji ba bisamba bikuabo.
Ne disanka bua buena-muntu buetu
Pandi ntangila kunyima mu bidimu 50 bia didisangisha ne bulongolodi bua Nzambi, dianyisha kudi Yehowa ne muanende Yezu Kristo didi tente mu mutshima wanyi. Bidi bulelela bikemesha pa kubandila bidibo benza pa buloba! Tòò, nsombelu kayitu mipuangana misangu yonso munkatshi mua tshisamba tshia Nzambi to, nansha lelu’eu. Katuena mua kutekemena ne: bidimu nkama ne nkama bia malongesha a kansungasunga ka makoba kudi bulongolodi ebu bua Satana mua kukupudibua mu dituku dimue. Ndekelu wa bionso, tutshidi anu bapange bupuangane.—Musambu wa 51:5.
Pandi mfuanyikija bulongolodi bua Yehowa ne ba pa buloba, mutshima wanyi mmuule tente ne dianyisha bua buena-muntu buetu bulelela bua pa buloba bujima. Ntshidi mvuluka ne disuangana dionso bana betu ba ku Cleveland, buonso batoke, bakankolesha mu bulelela. Ne mungakamona bana betu bafike ne batoke ku sud wa Etats-Unis, bashintakaja meji madianze kufuka ku dinanga dilelela dia buena-muntu, mutshima wanyi udi usanka. Pashishe, pa kuya mu Afrike ne kudimuena mushindu udi Dîyi dia Yehowa mua kukupula tunsungasunga tua bisamba, biakampa dianyisha dinene bua buena-muntu bua pa buloba bujima.
Bulelela, Mukalenge wa kale Davidi wakabileja bimpe pakambaye ne: “Monayi! Mmushindu kayipu udibi bilenga ne mmushindu kayipu udibi bia disanka bua bena muntu kusomba pamue mu buobumue!”—Musambu wa 133:1.
[Mêyi adi kuinshi]
a Foto ya Teshome ne Hailu idi mu dibeji dia 177 dia Annuaire des Témoins de Jéhovah 1992; bualu bumona kudi Worku Abebe budi bulondibue mu mabeji a 178-181.
b Foto ya Teshome ne Hailu idi mu dibeji dia 177 dia Annuaire des Témoins de Jéhovah 1992; bualu bumona kudi Worku Abebe budi bulondibue mu mabeji a 178-181.
c Foto ya Teshome ne Hailu idi mu dibeji dia 177 dia Annuaire des Témoins de Jéhovah 1992; bualu bumona kudi Worku Abebe budi bulondibue mu mabeji a 178-181.
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Dijiika dia kaku wanyi mukaji
[Tshimfuanyi mu dibeji 24]
Bantemu ba-Tutsi ne ba-Hutu badi batumika popamue mu ditalala dionso
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Meme ne mukajanyi Lois