Ntendelelu: Ntshiena-bualu tshijidika?
“KUDI biena-bualu bibidi bintu tshiyi nyukidilangana nansha kakese: ntendelelu ne malu a tshididi!” Adi ndiandamuna dia pa tshibidilu patu Bantemu ba Yehowa bakula ne bakuabo pa Bible. Ne mmuenenu eu, udi umvuika.
Padi bantu bayukidilangana pa malu a tshididi, tshiji tshidi mua kubakuata ne matandu ajuka pashishe. Bavule kabatu badingibua kudi malaya a patupu ne badi bajingulula ne: bena malu a tshididi batu pa tshibidilu bakeba anu bumfumu, lumu, ne mfranga. Bia dibungama, mashilangana a malu a tshididi atu imue misangu afikisha too ne ku tshikisu.
‘Kadi,’ udi pamu’apa mua kudiebeja ne: ‘bua ntendelelu, kabienaku bia muomumue anyi? Lukunukunu mu malu a ntendelelu ki ndujudishe nkinu mivule ya matuku adi panshi aa anyi?’ Mu Irlande wa ku Nord, bena Katolike wa Roma ne bena Mishonyi bavua bua musangu mule baluishangana umue ne mukuabo. Mu matunga a Balkan, bena ekleziya Ortodokse wa ku Est, bena Katolike wa Roma, ne bakuabo badi bafuilakana teritware. Tshipeta? Tshikisu ne diminyinangana mata.
Padibo kumpala kua njiwu ya lufu, bavule badi benza madikolela bua kusokoka mitabuja abo nkayabo ne a mêku abo. Mu Afrike, siekele ya nkinu pankatshi pa bena Bukua-buena-nkristo ne bena ntendelelu mienyi mikuabo ne ya biota kabidi yakasaka baledi ku dinyika bana babo mêna abidi adi abapetesha ndambu wa dikubibua, tshilele tshidi tshitungunuka too ne ku lelu. Nunku, nsongalume kampanda udi mua kudilubula bu muena ekleziya kampanda anyi bu muntu udi muitabuje ntendelelu mukuabo pa kutumika ne dimue dia ku mêna abidi aa. Padi mitabuja a muntu pa malu a ntendelelu mua kumujimijija muoyo wende, nenku kabiena bikemesha padiye welakana bua kuyukidilangana patoke malu a Nzambi.
Kudi bakuabo, ntendelelu ntshiena-bualu tshijidika nansha padi mioyo yabo kayiyi mu njiwu. Badi batshina se: kuyukidilangana pa mitabuja abo ne muntu muena ditabuja dishilangane ne diabo nekufikishe ku ditandangana dia tshianana. Kabidi bakuabo badi bitabuja ne: ntendelelu yonso mmimpe. Padi tshidi muntu witabuja tshimusankisha, ke mudibo bamba, kuakula pa mashilangana mmudimu mufue.
Nansha balongi bapiluke ba buikadi bua ntendelelu kabena bapungangana ku mêyi munkatshi muabo nkayabo. Mu tshiena-bualu tshiatshi tshia “Dilonga ne ditapulula ntendelelu,” tshibungu tshia The New Encyclopædia Britannica tshidi tshitonda ne: “Anu misangu mikese . . . kutu dipungangana ku mêyi munkatshi mua bashikuluji pa bidi bitangila buikadi bua [ntendelelu] . . . Nunku, tshiena-bualu etshi tshivua, mu muyuki watshi wa kale, ne bitupa bijudiji bia dikokangana ku mêyi.”
Nkonga-miaku kampanda udi umvuija ntendelelu bu “dileja ditabuja ne kanemu bia muntu kudi bukole bupite bua bantu buanyisha bu mufuki ne muludiki wa bukua-bifukibua.” Ebi bidi bilomba bua se: ntendelelu akumbaje mudimu wa mushinga mu muoyo. Bushuwa, miaba yonso ntendelelu ntshintu tshidi tshiambuluishe bua kufumba muyuki wa bantu. “Kakuena nsangilu wa bantu,” ke mudi tshibungu tshia Oxford Illustrated Encyclopedia of Peoples and Cultures tshileja, “udi kayi mukeba bua se: muoyo wikale wa bulongame ne wa tshipatshila ku butuangaji bua mushindu kampanda wa ntendelelu.” Bu mudiye utangila malu a nshindamenu bu mudi “bulongame” ne “tshipatshila” bia muoyo, ntendelelu udi bushuwa muakanyine tshintu tshikuabo tshishilangane ne matandu anyi dikokangana ku mêyi. Bishilangane, mmuakanyine diyukidilangana—mbuena kuamba ne: dikonkonona dijima—ne bantu bakuabo. Kadi ne banganyi, ne mmasanka kayi adi mua kufuminaku?