Dipangadika dianyi bua kuya ku diboba dia mu nyuma
ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI CARL DOCHOW
“Kuya ku diboba dia mu nyuma anyi kupingana tshianyima ku mpekatu, ntshiepi tshiwasungula?” ke tshivua mutu wa tshiena-bualu tshia Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu dia 15 Kabalashipu 1948 (mu angl.) Tshiena-bualu atshi tshiakampatula mu njiwu ya mu nyuma mu madimi a mu Etats-Unis kumfikishatshi ku mudimu wa bu-misionere mu Amerike wa ku Sud wakanenga bidimu bipite pa 43.
NGAKALEDIBUA mu dia 31 Luabanya 1914, muisatu mu bana balume banayi, mu nzubu muasa ne mitshi mu tshimenga tshia Vergas, Minnesota. Bidimu bianyi bia bunsonga bivua bia disanka. Ndi mvuluka pamvua ndoba ne tatu. Kadi, bu muvua mamu usama misangu mivule, ngakashikidila mu kalasa kitanu bua kumuambuluisha mu midimu ya ku nzubu. Pankamvua ne bidimu 13, [baminganga] bakaleja se: uvua ne kansere ka bisulusulu.
Mamu uvua mumanye se: kavua mua kushala ne muoyo mutantshi mule, nenku wakatuadija kundongolola bua meme kushala pa muaba wende. Uvua usomba mu tshikuku undeja mushindu wa kulamba ne kuosha [mampa]. Kusakidila apu, wakandongesha mua kusukula bilamba, kulongolola kadimi ka mu lubanza, ne kutabalela nzolo lukama. Wakankankamija kabidi bua kubala nshapita umue wa Bible dituku dionso, tshingakenza nansha mumvua mumanye kubala anu bikese. Kunyima kua mumane kungibidija ngondo dikumi bulubulu, Mamu wakafua mu dia 27 Tshiongo 1928.
Mvita idi ishintulula nsombelu yetu
Kunyima kua Mvita Mibidi ya Buloba Bujima mimane kutuadija mu Kabitende 1939, masambila avua enjibua bua biluilu Dia lumingu dionso mu ekleziya wetu wa Luther. Tutuanyi Frank uvua mupangadije bua kubenga kushipa, nenku pakabengaye bua kubuela mu mudimu wa busalayi, bakamukuata. Ku dilumbuluishibua diende wakamba ne: “Pa mutu pa meme kushipa muntu udi kayi ne bualu, nudi mua kungasa tshingoma!” Bakamukosela tshibawu tshia kupitshisha tshidimu tshijima mu buloko bua ku tshidiila tshia McNeil dia muamua dia Ditunga dia Washington.
Frank wakakusangana Bantemu ba Yehowa bapite pa 300 bavua bela mu maloko bualu bavua ne ndubidila mukole dîba dia mvita. (Yeshaya 2:4; Yone 17:16) Katupa kîpi kunyima wakabanga kudisangisha nabo ne wakatambuishibua mu buloko amu. Bua ngikadilu muimpe, bakakepesha tshibawu tshiende ne kutshivuija tshia ngondo tshitema. Mu Kasuabanga 1942, tuakapeta lumu ne: Frank wakalekedibua, ne katupa kakese kunyima wakatuambila malu a lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. Kunyima kua bamane kukonkonona bimpe mukenji ne Bible yetu, buonso buetu tuakamona se: bivua Frank utulongesha bivua bilelela.
Bipumbishi bia diya kumpala mu nyuma
Mu 1944, ngakaya mu tshimenga tshia Malta, ku Montana, bua kusomba ne manseba. Tuvua bafuanangane ku tshintu kampanda—bakaji bakatunyema kunyima kua ngondo isambombo ya dibaka. Uvua usanka pamvua mmuambuluisha ku didima ne dilamba ne tuvua tuabanyangana makasa pankatshinkatshi. Manseba wakamba ne: mvua mua kuikala mupianyi wa budimi buende bua hektare 260 bu meme mua kusomba nende. Bidimu abi bivua bia kafuafuayi bua madimi, ne mushindu kayipu umvua mubinange! Tuvua tshidimu tshionso ne dinowa divulavulayi, ne tupanyisha litre 36 ya blé ku dolare umue ne bia pa lukama 16.
Kadi, manseba kavua musue bua ne: mbuele mu bisangilu bia tshisumbu tshikese tshia Bantemu mu Malta. Mu dia 7 Kabalashipu 1947, manseba kayi mumanye, ngakatambuishibua ku mpuilu wa tshijengu mu tshimenga tshia Wolf Point. Kuinaku muanetu kampanda wa balume muena nkristo wakandomba bua kulua mpanda-njila, anyi ministre wa ku dîba ne ku dîba. Nansha muvua dijinga dianyi dia mutshima dikale dia kutumika ne muoyo wanyi mu mushindu’eu, ngakumvuija ne: manseba kavua mua kungitabila bua kupitshisha dîba bungi nanku mu buambi to.
Katupa kakese kunyima, manseba wakakangula ne kubala mukanda mumfundila kudi mulunda uvua unkankamija bua kulua ministre wa ku dîba ne ku dîba. Mufua ne tshiji, manseba wakammanyisha dipangadika diende dia ndekelu—kulekela kuyisha anyi kumbuka mu madimi. Dipangadika adi divua tshintu tshimpe kundi bualu mvua munange madimi bikole bitambe ne tshivua mumanye né mvua mua kudiumbukila nkayanyi. Nunku ngakapingana mu dîku dianyi mu Minnesota, buonso buabo bakavua mpindieu babatijibue ne badisangisha ne Tshisumbu tshia mu tshimenga tshia Detroit Lakes.
Bangabanga dîku dianyi diakankankamija bua kupanda njila, kadi mu 1948 diakatuadija kupeta mashika a mu nyuma. Ke tshikondo tshiakapatuka tshiena-bualu “Kuya ku diboba dia mu nyuma anyi kupingana tshianyima ku mpekatu, ntshiepi tshiwasungula?” tshiakansema mu nyuma bu mumvua nkengela. Tshiakadimuija ne: “bipeta bibiabibi bivua mua kulonda bu tuetu mua kubenga ku bukole bua kudiakaja ku dimanya divua dienda diya kumpala.” Tshiena-bualu tshivua tshiamba ne: “Katuena mua kuenza madikolela bua kushala bimane ne kupingana tshianyima, kadi tudi ne tshia kulubuluka mu buakane. Dilubuluka, kakuyi diimana, ke tshitulami tshinene ku diya tshianyima.”
Nansha muakafila dîku dianyi madibingisha makuabo, ndi ngitabuja se: tshilumbu tshivua dijinga diabo dia kulua babanji. Bakamona ne: kupitshisha dîba dia bungi mu madimi ne dîba dikese mu buambi kuvua kutuala lupetu. Pamutu pa kukuatshika mu buteyi bua bubanji, ngakapangadija bua kupanda njila. Mvua mumanye se: kabivua bitekete to, ne mvua kabidi mmona se: tshivua mua kuukumbaja. Nunku mu 1948, ngakaditeta pa kubanga kutumika bu mpanda-njila mu tshikondo tshibiatshibi tshia tshidimu—Tshisua-Munene.
Dibuela mu mudimu wa bumpanda-njila
Yehowa wakabenesha madikolela anyi. Tshilejilu, dimue dituku mashika avua degré selsiuse 27 muinshi mua tshijengu, katuyi tuakula bua tshipepele tshia mashika. Mvua ngenza bumanyishi buanyi bua pa tshibidilu bua mu misesu, nshintulula bianza bianyi ku musangu ne ku musangu—ngela tshivua ne mashika mu mpaya eku mukuate bibejibeji ne tshikuabo too ne pavuatshi tshikuatshika mashika makole ne tshikengela kubuela patshi mu mpaya. Mulume kampanda wakasemena. Wamba muvuaye mumone mudimu wanyi kukadi matuku, wakebeja ne: “Ntshinganyi tshidi mu bibejibeji abi tshidi ne mushinga menemene bua kukufuisha mashika? Mpesha bibidi abi bua mbibala.”
Mu tshipolo atshi, mvua mmona se: dikala pamue ne dîku dianyi divua njiwu bua malu anyi a mu nyuma, nenku pangakalomba kudi Société Watch Tower, bakantuma ku tshimenga tshia Miles City, mu Montana. Ngakasadilaku bu musadidi wa tshisumbu, mpindieu mumanyibue bu mutangidi muludiki. Mvua ndala mu dikadika dia metre 2 pa 3, mvua ndikuatshisha ne mudimu wa mêba makese wa disukula ne bintu bikena mâyi. Imue misangu bavua bangangata bua tshikondo tshîpi ku mudimu umvua munange bikole—dinowa.
Mu lupolo elu, mvu’anu ngumvua bualu bua dinyanguka dia nsombelu wa mu nyuma wa dîku dianyi. Ndekelu wa bionso, buobo, ne bakuabo ba mu Tshisumbu tshia Detroit Lakes, bakatombokela bulongolodi bua Yehowa. Pa bamanyishi 17 ba mu tshisumbu, amu 7 ke bakashala ne lulamatu. Dîku dianyi divua dikana bua kumpatula panyi mu bulongolodi bua Yehowa, nenku ngakajingulula se: kuvu’anu dijandula dimue, kulubuluka menemene. Kadi mmunyi?
Dipatshila mudimu wa bu-misionere
Mu tshikondo tshia mpuilu wa bukua-matunga ku New York City mu 1950, ngakamona difila dia mapolome kudi balongi ba-misionere ba mu kalasa ka 15 ka Tshilongelu tshia Bible tshia Galaad tshia Société Watchtower. ‘O, bu meme mua kuikala munkatshi mua aba badi baya kusadila Yehowa mu matunga menyi,’ ke mungakela meji.
Ngakatuma dilomba ne bakangitaba bu muena kalasa ka 17 ka Galaad, kakabanga mu Luishi 1951. Muaba uvua tshilongelu mu madimi ku New York wa ku mutu uvua mulenga. Mmunyipu mumvua musue kuenza mudimu mu budimi kunyima kua mêba a kalasa, anyi mu mayeba ne ngombe anyi pambelo ne bintu binowa! Kadi John Booth, mutangidi wa Budimi bua Bukalenge tshikondo atshi, wakumvuija ne: mvua nkayanyi uvua ne dimanya mu disukula dikena dienza ne mâyi. Nenku ngakasungudibua bua kuenza mudimu awu.
Kalasa ka Galaad kakavua katekete bua muntu uvua mushikidil’anu mu kitanu to. Nansha muvua midilu ne bua kujimibua pa dîba 22:30, mvua misangu mivule ndonga too ne munda-nkulu. Dimue edi, umue wa ku bashidimunyi wakambikila mu biro biende. “Carl,” ke muakambaye, “ndi mumone se: bipeta biebe ki mbimpe to.”
‘O, tòo,’ ke mungakela nkayanyi meji, ‘nebangambe ne: mpatuka mu Galaad.’
Kadi, mushidimunyi eu wakampesha ne dinanga dionso imue mibelu pa mushindu wa kutumika biakane ne dîba kakuyi dilonga dîba dipita. Ngakebeja ne buôwa ne: “Ndi mukumbane bua kushala munu mu Galaad anyi?”
“O, eyowa,” ke muakankudimunaye. “Kadi tshiena mumanye né neukumbane bua kupeta dipolome.”
Ngakapetela bukole ku miaku ya mutangidi wa tshilongelu, Nathan H. Knorr. Ukavua muambile balongi ku mbangilu ne: bipeta kabivua bimukemesha bikole bu “dilamata ne lulamatu ku mudimu” dia ba-misionere badi bashale mu midimu yabo mibapa.
Tshiena-bualu tshibipa buanyi meme tshivua tshiena-Espagne, kadi mvua mutekemene mudimu mu Alaska, mudi mashika a buena amvua muibidilangane nawu kuetu. Kusakidila apu, mvua mua kuyisha mu Anglais. Nunku nudi mua kutshinka ditabuluka dianyi pangakumvua munkatshinkatshi mua malonga, pangakapeta mudimu mu Equateur, mu Amerike wa ku Sud. Eyowa, mvua ne bua kuakula tshiena-Espagne, ku tshitupa tshia luya lukole tshia Equateur!
Dimue edi, muena mu biro bia FBI wakankumbula ku Tshilongelu tshia Galaad. E kungebeja bua muana wa musadidi wa tshisumbu ukavua mupatuke mu bulongolodi buetu mu Detroit Lakes. Mvita ya ku Corée ikavua mituadija, ne nsongalume eu uvua mudiambe muvuaye ministre Ntemu wa Yehowa ne nunku kayi mua kubuejibua mu mudimu wa busalayi. Ngakumvuija se: katshivua kabidi umue wa ku Bantemu ba Yehowa to. Pavua muntu eu undaya, wakamba ne: “Nzambi webe akubeneshe mu mudimu webe.”
Kunyima ngakumvua ne: nsonga eu wakashipibua mu imue ya ku mvita yende ya kumpala mu Corée. Ntshipeta kayipu tshibi bua muntu uvua mua kuikala muya kumpala ku diboba dia mu nyuma mu bulongolodi bua Nzambi!
Ndekelu wa bionso, dituku dia disanka dia ditupesha mapolome diakalua mu dia 22 Kashipu 1951. Bushuwa, muena dîku dianyi nansha umue kakalua, kadi disanka dianyi diakakumbanangana pangakapeta dipolome bua dilubuluka dimvua muenze.
Didiakaja bua budimi buenyi
Pangakafika muaba wanyi wa mudimu, ngakajingulula se: dingibidija dia mamu divua ne mushinga. Kulamba, kusukula bilamba ne bianza, ne dipangika dia mâyi a ku milonda kabivua bipiabipia kundi. Anu kuyisha mu tshiena-Espagne ke tshivua tshintu tshipiatshipia! Ngakatumika ne muyuki mufunda mu tshiena-Espagne bua tshipolo kampanda. Biakakengela bidimu bisatu bua kuenza muyuki wa patoke ne mene nguenza ne note ya bungi.
Pangakafika ku Equateur mu 1951, bungi bua bamanyishi ba Bukalenge buvua muinshi mua 200. Divuija balongi mu bidimu bitue ku 25 bia kumpala divua dimueneka dienda bitekete. Malongesha etu mashila pa Bible avua mashilangane bikole ne bilele bibengangane ne Mifundu bia bena Katolike, ne dilamata dietu ku mêyi mashidimunyi adi mu Bible pa lulamatu kudi muena dibaka umue divua bualu bupiabupia bua pa buabu.—Ebelu 13:4.
Nansha nanku, tuvua tushiya mikanda miumvuiji ya Bible mivulavulayi. Mudimu wetu mu tshimenga tshia Machala, tshivua munkatshi mua maloba makuamishi a bibote, udi umvuija muanda eu. Nicholas Wesley ne meme tuvua nkayetu Bantemu patuakafikamu mu 1956. Tuvua tujuka mu dindadinda tubuela mu tuminyo tua diambula mabue tuvuabo batumika natu mu mudimu wa dienza njila minene mu matuku awu. Patuvua tuya katantshi kale, tuvua tutuluka ne tumanyisha bantu mu njila wa dipingana muaba utuvua tusombela.
Mu dituku kampanda dia pa buadi, Nick ne meme tuakasua kumanya wa kutudi uvua mua kushiya bibejibeji bivule. Ndi mvuluka ne: munda-munya nkamvua mupite Nick, kadi ku dilolo yonso wa kutudi uvua mushiye bibejibeji 114. Tuvua tushiya nkama ya bibejibeji mu njila yetu ya diabanya bibejibeji. Misangu isambombo ngakashiya bibejibeji bipite pa tshinunu ku ngondo. Ela meji ku bungi bua bavua mua kulonga Bible ku diambuluisha dia bibejibeji abi!
Mu Machala tuvua ne muabi wa kuasa Nzubu wa Bukalenge wa kumpala wa tshisumbu nkayatshi mu Equateur. Biakenzeka kukadi bidimu 35, mu 1960. Mu matuku a kumpala awu, tuvu’anu ne babuedi ba mu bisangilu bietu batue ku 15. Lelu’eu Machala udi ne bisumbu bidi bienda bilubuluka 11!
Dikumbula mu Etats-Unis
Ku ndekelu kua bidimu bia 1970, ngakapingana ku Etats-Unis mu diikisha ne kupitshisha mêba makese ne muanetu wa balume Frank. Wakangangata mu mashinyi ende too ne pa kakuna kutuvua mua kumona njila mule pa tshibandabanda tshia Red River Valley. Bivua bilenga, nteta mipie ya Blé ivua inyunga ne lupepele, ntshimanyinu tshia dinowa divulavulayi. Mitshi ya ku muelelu wa musulu wa Sheyenne River ivua imueneka. Milowo ya ku bulenga bupole ebu yakakoseka pakabanga muanetu wa balume muyuki wende wa pa tshibidilu.
“Bu wewe kuyi mupale nunku pa kusomba mu Amerike wa ku Sud, bionso ebi’s bivua mua kuikala bintu biebe kabidi!”
“Frank,” ke mungakamukosa ku dîyi ne lukasa luonso. “Imanyin’anu apu.”
Kakamba mukuabo muaku to. Bidimu bikese kunyima, wakafua mu tshimpitshimpi ne mpalu, kushiyaye madimi manene malenga mu Dakota wa ku Nord ne hektare mipite pa 400, ne madimi a manseba hektare 260 mu Montana avuaye mupiane.
Mpindieu bena mu dîku dianyi buonso bakaadi bafue. Kadi ndi nsanka bualu mu Detroit Lakes, muaba utuvua babangile bu-Ntemu bua Yehowa kukadi bidimu bivule, ndi ne dîku dia mu nyuma dia bana betu bena nkristo balume ne bakaji bapite pa 90.
Ditungunuka ne diya kumpala mu nyuma
Bidimu 15 bishale mbipatule manowa mavule matambe mu dinowa dia mu nyuma munu mu Equateur. Kumbukila ku bamanyishi ba Bukalenge batue ku 5 000 mu 1980, tudi mpindieu nabo bapite pa 26 000. Ndi munowa dibenesha dia kufikisha bantu bapite pa lukama ku batismo.
Mpindieu, ne bidimu 80, ndi ntata bikole bua kuenza mêba 30 mu mudimu ku ngondo kupita mumvua ngenza bua kukumbaja mêba 150 mu 1951. Katshia ku 1989, pangakamanya ne: mvua ne disama dia kansere ka prostate (tshimue tshia ku bitupa bia mubidi wa mulume), ndi mubabidila tshikondo tshia diikisha bua kubala. Katshia ku tshidimu atshi, ndi mubale Bible mujima misangu 19 ne mukanda wa Les Témoins de Jéhovah: Prédicateurs du Royaume de Dieu misangu 6. Mushindu’eu ndi ntungunuka ne kuya kumpala mu nyuma.
Eyowa, ndi mupete bikondo bianyi bia kunowa bintu bia ku mubidi mu madimi a mu Etats-Unis. Kadi mabanji a ku mubidi adi tshianana pa kuafuanyikija ne dinowa dindi mupete mu nyuma. Filiale wa munu mu Equateur udi ungambila ne: ndi mushiya bibejibeji bipite pa 147 000 ne mikanda 18 000 mu mudimu wanyi wa bu-misionere. Ndi mbimona bu mamiinu a mu nyuma, mavule akaadi matoloka; makuabo neatoloke pamu’apa mu mitshima ya bantu padibo babala malelela aa a Bukalenge.
Ndi mvuluka ne: kakuena tshintu tshitambe bulenga bu mudi diya kumpala batangile ku bulongolodi bupiabupia bua Nzambi ne bana banyi buonso ba mu nyuma ne miliyo ya bakuabo badi basungule bua kusadila Nzambi wetu, Yehowa. Makuta kaakupandisha muntu ku nshikidilu wa bulongolodi ebu bubi. (Nsumuinu 11:4; Yehezekele 7:19) Kadi, mamuma a mudimu wetu wa mu nyuma neatungunuke—biatungunuka yonso wa kutudi ne kuya ku diboba dia mu nyuma.
[Tshimfuanyi mu dibeji 24]
Mudiakaje bua kupanda njila mu Miles City, mu Montana, mu 1949
[Tshimfuanyi mu dibeji 24]
Disumba mâyi bua nzubu wetu wa ba-misionere, mu 1952
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Dimanyisha mu Machala, mu 1957
[Tshimfuanyi mu dibeji 25]
Katshia ngatuadija kusama mu 1989, ndi mubale Bible mujima misangu 19