Bumpianyi buetu bua mu nyuma bua mushinga mukole
ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI PHILLIP F. SMITH
“Tshike tshiakenkesha mu mîdima ya mu Afrike tshiatemeshibu.” Ndisankapu kayi dituvua nadi pa kubala miaku idi kuulu eyi mu dibeji dia 75 dia Annuaire des Témoins de Jéhovah 1992! Miaku ayi ivua mifundibua mu 1931 kudi kakuetu-mulume, Frank W. Smith, mu mukanda mufundila muanetu Joseph F. Rutherford, uvua tshikondo atshi mulombodi wa Société Watch Tower. Kaku-mulume wakafunda bua kufila luapolo pa luendu lua bumanyishi luakenzabu yeye ne muakunyende wa balume.
ANNUAIRE 1992 uvua umvuija ne: “Gray Smith ne tutuende Frank, ba-ministre bampanda-njila babidi ba dikima ba ku Cape Town [Afrike wa ku Sud], bakatuadija luendu batangile ku Afrike wa ku Est wa bena Angleterre bua kuteta mishindu ya dimuangalaja lumu luimpe. Bakangata mashinyi, adi abikidibua ne: De Soto akandamunabu caravane (mashinyi a bena luendu), kuafutshilabu mazuwa pamue ne turto 40 tua mikanda, ne kuyabu batangile ku Mombasa, dibungu dia Kenya.”
Mu mukanda wende kudi muanetu Rutherford, kaku-mulume wakumvuija luendu lua kumbukila ku Mombasa too ne ku Nairobi, tshimamuende wa bukalenge tshia ditunga dia Kenya ne: “Tuakatuadija luendu lukuate buôwa mu mashinyi lumvua katshia tshiyi muanji kuenza. Luakatuangata matuku anayi, tuenda butuku ne munya, bua kuenza kilometre 580 . . . Kunyima kua kilometre bu wonso, mvua ne bua kutuluka ne tshikasu bua kulandakaja njila, ne kuuja biinina, kabidi ne bua kukosa malenge ne mitshi bua kupeta pa kupitshila bua nkata kayijami mu tshisense.”
Pakafikabu ku Nairobi, Frank ne Gray bakatumika matuku 21 malondangane bua kuabanya mikanda yabu miumvuiji ya Bible. “Bilondeshile bitudi bumvue,” ke muakafunda kaku-mulume, “mudimu wetu mmunyungushe bena malu a Nzambi mu Nairobi.” Ndekelu wa bionso, kaku-mulume wakajinga bikole kupingana kumbelu kuvua muanende wa balume wa mvula ibidi, Donovan, ne mukajende, Phyllis, utshivua kuulu muindile muana muibidi, tatuetu, Frank. Kaku-mulume wakangata mazuwa a kumpala akapetaye ku Mombasa, kadi wakafua ne malaria kumpala kua kufika kumbelu.
Patuvua yayanyi, muakunyanyi wa balume ne meme muine tueleela meji pa dilonda adi dia Annuaire, tuakatuma meji etu kudi tatuetu musuibue. Mu Lumungulu 1991, ngondo mikese patupu kumpala kua tuetu kupeta Annuaire 1992, wakafua ku dikondakana dia dipandibua dia mutshima. Nansha muvuaye kayi mumone tatuende, wakaleja dinanga diondoke dia muomumue ne dia tatuende bua Yehowa. Mmunyipu muvua kaku-mulume mua kusanka pa kumanya se: bidimu 28 pashishe, mu 1959, muanende wa balume wakalonda makasa ende bu ministre muena nkristo mu Afrike wa ku Est!
Bidimu bia muoyo bia tatu bia kumpala
Tatuetu wakaledibua dia 20 Kashipu 1931, ku Cape Town, ngondo ibidi kunyima kua lufu lua tatuende, muena dîna diakamuinyikabu. Bituadije ku buana, tatu wakaleja dinanga bua Yehowa. Ne bidimu tshitema patupu, wakimana mu tshitudilu tshinene tshia kawulu ka ku Cape Town bua kufila bumanyishi ne tshifundilu eku balongi nende bamuseka. Ne bidimu 11, wakaleja didilambula diende kudi Yehowa pa kutambula batismo mu mâyi. Imue misangu tatu bavua bamutuma nkayende bua kuenza mudimu wa bumanyishi mu musesu mujima. Tshikondo tshikavuaye ne bidimu 18, uvua ulombola Dilonga dia Tshibumba tshia Nsentedi mu kasumbu ka bana betu ba bakaji bena nkristo bakulakaje ku mpenga kua Cape Town.
Mu 1954, Société Watch Tower wakamanyisha se: mpuilu ya bukua-matunga ivua ne bua kuenzeka tshidimu tshivua tshilonda ku Mputu. Tatu uvua ujinga bikole bua kukuya, kadi kavua ne mfranga mikumbane bua kufuta njila kumbukila ku Cape Town. Nunku wakatuadija kutumika bua ngondo isatu bu muena shimi ku biina bia kabanda ka tshiombo mu Rhodésie wa ku Nord (lelu Zambie). Nzubu ya midimu kuvuabu batetesha mabue a tubanda ivua miasa mu tshisuku tshia Afrike.
Tatu uvua mumanye ne: kuvua Bantemu bena Afrike ba bungi ku Rhodésie wa ku Nord, nunku pakafikaye wakabakeba ne wakamanya muaba uvuabu benzela bisangilu biabu. Nansha muvuaye kayi mua kuakula muakulu wabu, wakashemesha nabu malanda ne kubuela pa tshibidilu mu bisangilu mu tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa tshia ku Biina bia Kabanda ka Tshiombo. Bena ku Mputu bavua ku mudimu wa biina bia tubanda bavua ne meji madifumbila pa malu a dikoba ne bavua baleja meji abu aa pa kupenda misangu yonso bena Afrike. Kadi, tatu uvua misangu yonso ne ngikadilu muimpe.
Ku ndekelu wa ngondo isatu ayi, muena mudimu muena Afrike kampanda uvua kayi Ntemu wakalua kudi tatu ne kumukonka ne: “Udi mumanye mutudi tukubikila anyi?” Muntu eu wakanji kufukisha mimuemue ne kuamba ne: “Tudi tukubikila ne: Bwana [Mukalenge] Watchtower.”
Mu 1955, tatu wakapeta mushindu wa kubuela mu mpuilu ya “Bukalenge butshimunyi” ku Mputu. Kuin’eku, wakapetangana ne Mary Zahariou, eu wakalua mukajende tshidimu tshiakalonda. Kunyima kua dibaka diabu, bakaya kuasa ku Parma, Ohio, ku Etats-Unis.
Ku Afrike wa ku Est
Mu mpuilu kampanda wa distrike ku Etats-Unis, dibikila diakamanyishibua bua bavua mu mpuilu bua kusadila muaba uvua dikengela dinene dia bamanyishi. Baledi betu bakapangadija bua kuya ku Afrike wa ku Est. Bakenza amu tshivua Société Watch Tower mulombe. Bakabùmba mfranga mikumbane bua kufuta tiké ya kuya ne kupingana bikala tatu mua kupanga kupeta mudimu wa ku mubidi, bualu amu aba bavua ne mikanda idi ipetesha mudimu ke bavua banyishibue bua kuasa mu teritware au.
Kunyima kua dipeta mikanda ya njila, viza, ne bisàlu, mu Kashipu 1959, tatu ne mamu bakangata mazuwa a mâyi a bangenda kumbukila ku tshimenga tshia New York batangile ku Mombasa pa kupitshila ku Cape Town. Luendu elu luakanenga mbingu inayi. Ku Mombasa bakabakidila ne musangelu ku dibungu kudi bana betu bena nkristo bakavua bafike kumpala kuabu bua kusadila muaba uvua dikengela dinene. Pakafikabu ku Nairobi, tatu wakapeta mukanda uvua umuindila. Uvua diandamuna ku dilomba diende dia mudimu bu muena shimi mu Tshibambalu tshia Ditangila Malu a Buloba ku Entebbe, mu Uganda. Tatu ne Mamu bakangata kawulu batangile ku Kampala, mu Uganda, kuakedibua tatu nkonko ne kuangatshibua ku mudimu. Tshikondo atshi, kuvua amu Ntemu umue mukuabu mu tshitupa tshia Entebbe-Kampala, muena dîna dia George Kadu.
Mbulamatadi wa batoke wakafutshila tatu bua kulonga muakulu wa ditunga, wa Luganda. Uvua ne disanka dikole, bualu ukavua mudilongolole bua kuulonga mu mushindu mukuabu bua kumona mua kupeta bipeta bimpe mu mudimu wa bumanyishi. Pashishe, tatu wakafika ne ku diambuluisha bua kukudimuna kakanda ka “Cette bonne nouvelle du Royaume” mu muakulu wa Luganda.
Tatu kavua utshina bua kufila bumanyishi kudi bakuabu. Uvua uyikila ne bena ku Mputu buonso ba mu tshibambalu tshiende, ne uvua ne tshibidilu tshia kuyisha bena Uganda. Wakafika too ne ku difila bumanyishi kudi prokirere jenerale wa Uganda muena Afrike. Muntu eu kakateleja amu kuteleja mukenji wa Bukalenge kadi wakabikila kabidi tatu ne mamu bua kudia nende pamue.
Yayanyi, Anthe, wakaledibua mu 1960, ne ngakalonda pashishe mu 1965. Dîku dietu divua ne malanda mashême ne bana betu ba balume ne ba bakaji mu tshisumbu tshietu tshikese tshivua tshienda tshidiunda mu tshimamuende wa bukalenge, Kampala. Bu mutuvua nkayetu Bantemu batoke mu bitupa bia Entebbe, tuvua tupetangana ne amue malu avua akuatshisha milowu. Dimue edi mulunda kampanda wa tatu wakatula ku Entebbe katumanyi ne wakateta bua kupetangana ne tatu. Kakamupeta too ne pakebejaye ne: “Nudiku bamanye bena dibaka bena ku Mputu muab’eu bàdì Bantemu ba Yehowa anyi?” Muntu au wakamuludika diakamue ku nzubu wa mamu ne tatu.
Tuakapetangana kabidi ne malu a ntatu, pa kusakidila dinanukila ndululu ibidi mienza ne bingoma. Biluilu bia mbulamatadi bivua umue musangu biasa muntu kayi yonso wa mu tshisa kampanda. Butuku ne munya, kuvua amu diasangana bingoma. Bu muvuaku couvre-feu kutuadija pa dîba 6:00 ku dilolo too ne ku dîba 6:00 mu dinda, bisangilu bivua bienzeka kunyima kua midi mu nzubu mua baledi banyi ku Entebbe.
Pashishe, pakajika couvre-feu, tatu wakaya netu ku Kampala bua Dilonga dia Tshibumba tshia Nsentedi. Disalayi dimue diakatutangija tshingoma, kuimanyika mashinyi etu, ne kuebeja bua kumanya kutuvua tuya. Tshikondo atshi, mvua amu muana wa katoto, ne Anthe uvua ne bidimu bitanu. Pakamumvuija tatu ne lutulu, pa kuleja disalayi edi Bible ne mikanda yetu, diakatushiila njila.
Mu 1967, kunyima kua bidimu pamue ne muanda-mukulu mu Uganda, baledi betu bakapangadija bua kupingana ku Etats-Unis bua masama ne majitu a dîku. Tuakavua bena mu tshisumbu tshia Canfield, Ohio, muakasadila tatu bu mukulu. Muab’eu, baledi banyi bakafika ku dinanga bana betu ne dinanga difuane diakalejabu tshisumbu tshietu tshikese tshia ku Kampala.
Dikolesha dia dinanga dia buena nkristo
Mu 1971, muakunyanyi wa balume David wakaledibua. Bu mutuvua tuenda tudiunda, tuvua tukoleshibua mu nzubu uvua muule tente ne dinanga ne luya. Kabiyi mpata, ebi bivua bifumina ku malanda a dinanga avua baledi betu balejangana umue kudi mukuabu.
Patutshivua bana, tatu uvua utubadila pa tshibidilu muyuki kampanda wa mu Bible dîba dia kulala, wenza disambila, ne pashishe, mamu kayi mumanye, utupesha shokola mivunga mu tubeji tudi tuengelela. Tuvua misangu yonso tulonga Tshibumba tshia Nsentedi pamue mu dîku, muaba kayi wonso utuvua mua kuikala. Tshikondo tshia diikisha dia dîku, tuakatshilonga umue musangu kumpenga kua mukuna ne musangu mukuabu patuvua tubandila mbuu. Tatu uvua uvuluija misangu yonso ne: ebi bivua amue malu ende a disanka dinene akena kupua muoyo. Wakamba se: uvua umvuila luse aba bavua babule disanka dinene didi dilonga mu dîku mua kutuala.
Pavuabi bikengela kuleja dinanga bua Yehowa, tatu uvua ulongesha ku tshilejilu. Pavua nimero kampanda wa Tshibumba tshia Nsentedi anyi wa tshibejibeji tshia Réveillez-vous! ufika anyi patuvua tupeta mukanda kayi wonso wa Watchtower, tatu uvua ubala ne muoyo zukuzuku bionso bivua bifunda. Tuakalongela kudiye se: bulelela bua mu Bible kabuena ne bua kuangatshibua ne mushinga mukese kadi budi ne bua kuangatshibua bu tshiuma kampanda tshia mushinga mukole. Tshimue tshia ku bintu bietu bia mushinga mukole tshidi Bible à références wa tatu. Pamue ne dibeji dionso ndifunda note mienzela ku malonga ende. Mpindieu patudi tubala mumvuija ende mafunda ku mpenga, tudi amu bu badi bamumvua utulongesha ne utupesha mibelu.
Muena lulamatu too ne ku nshikidilu
Mu dia 16 Lumungulu 1991, pavuaye mu mudimu wa budimi, tatu wakapeta disama dia mutshima. Mbingu mikese pashishe, bakamuenza dipanda dia mutshima ne diakamueneka bu diakapita bimpe. Kadi, butuku buakalonda dipandibua, bakatuela nshinga kumbukila ku lupitadi. Tatu uvua upatuka mashi, ne ba-minganga bavua baditatshisha bikole bualu buende. Bakamupingaja misangu ibidi ku muaba wa dipandibua butuku abu bua kuteta kuimanyika dipatuka dia mashi kadi kabiakakumbana. Mashi a tatu kaavua akuatakana.
Dituku diakalonda, bu muvua nsombelu wende ukole lukasa, ba-minganga bakayikila kumpala ne mamu ku luseke pashishe ne muakunyanyi wa balume bua kubenzeja bua bitabe diela mashi bua tatu. Pabi, tatu ukavua mudianjile kumanyisha ba-minganga se: kavua mua kuitaba diedibua mashi mu nsombelu kayi yonso. Wakabumvuija tubingila tuende tua mu Mifundu tuvuaye ubengela mashi kadi wakamba muvuaye mua kuitaba ngondapilu mikuabu idi kayiyi ya mashi.—Lewitiki 17:13, 14; Bienzedi 15:28, 29.
Buluishi bukole bua ndambu wa bena mudimu wa diondapa buakakebesha ndululu mu tshibambalu tshia soins intensifs. Ebi, pamue ne dibiipa dia nsombelu wa tatu, biakatumuenekela imue misangu bikole bitupite makanda. Tuakalomba Yehowa diambuluisha ne kabidi tuakateta bua kutumikila ngenyi mikuatshishi ituakapeta. Nunku pa kubuela mu tshibambalu tshia soins intensifs, misangu yonso tuvua tuluata bimpe ne tunemeka bena mudimu wa diondapa. Tuvua tuditatshisha bikole bua nsombelu wa tatu pa kuela nkonko ya meji, ne tuvua tuela tuasakidila kudi muena mudimu wa diondapa yonso uvua utabalela tatu.
Madikolela etu kaakapanga kujula ntema ya bena mudimu wa diondapa. Matuku makese patupu, ndululu yakashintuluka buimpe. Bakaji buondapi bavua batabalela tatu bakatungunuka ne kukeba bua kumanya nsombelu wende nansha muvuabu kabatshiyi kabidi babalomba bua kumutabalela. Munganga kampanda uvua kumpala kayi utuleja lutulu nansha lukese wakafika too ne ku ditekesha mmuenenu wende pa kuebeja muvua mamu. Tshisumbu tshietu ne balunda betu kabidi bakatuambuluisha ne dinanga dionso. Bavua batutumina biakudia ne mikanda mivule ya dikankamija ku muoyo, ne bavua basambila buetu.
Bia dibungama, tatu kakasanguluka bua diondapa edi. Wakafua matuku dikumi kunyima kua dipandibua dia kumpala. Tudi babungame bikole bua tatu. Imue misangu, nyanji ya dijimija itu ilua. Diakalenga, Nzambi wetu mmulaye se: ‘neambule bujitu buetu dituku dionso,’ ne tudi balonge bua kumueyemena kupita kumpala.—Musambu wa 68:19.
Tuetu buonso tudi bapangadike se: tuetu petu netutungunuke ne kusadila Yehowa ne lulamatu bua tuetu kupeta disanka dia kumona tatu mu bulongolodi bupiabupia.—Mâko 5:41, 42; Yone 5:28; Bienzedi 24:15.
[Tshimfuanyi mu dibeji 21]
Frank Smith pamue ne mamuende, Phyllis, ku Cape Town
[Tshimfuanyi mu dibeji 22]
Tatu ne mamu tshikondo tshia dibaka diabu
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Bua ditambuisha dia kumpala ku Entebbe, bana betu bakafutshila dijiba dia mâyi dia mfumu kampanda muena Afrike
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Dielangana muoyo mu mushindu wa pa tshibidilu
[Tshimfuanyi mu dibeji 24]
Tatu ne mamu kakese kumpala kua lufu lua tatu