Yehowa uvua nanyi bushuwa

ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI MAX HENNING

Bivua mu 1933, ne Adolf Hitler utshivua ufuma ku diangata bukokeshi mu Allemagne. Nansha nanku, Bantemu ba Yehowa batue ku 500 mu tshimenga tshia Berlin kabakelakana to. Bisumbu bia bungi bia bansonga bakalua bampanda-njila, anyi ba-ministre ba ku dîba ne ku dîba, ne bamue bakanyisha nansha diya kusadila ku matunga makuabu a ku Mputu. Mulunda wanyi Werner Flatter ne meme tuvua ne tshibidilu tshia kubelangana ne: “Bua tshinyi tudi tuelakana, tujimija dîba dietu? Bua tshinyi katuenaku tuya ku muaba au bua kuenza mudimu wa bumpanda-njila?”

MATUKU muanda-mukulu kunyima kua diledibua dianyi mu 1909, ngakangatshibua mu bianza kudi baledi badiishi bena dinanga bakantabalela. Mu 1918 tshinyongopelu tshiakanemenena dîku dietu pakafua mu tshintuluntulu muakunyanyi wa bakaji muana wa baledi banyi badiishi. Katupa kîpi kunyima Balongi ba Bible, muvua Bantemu ba Yehowa bamanyike tshikondo atshi, bakakumbula dîku dietu, ne mitshima ya baledi banyi badiishi yakunzuluka bikole bua kuanyisha bulelela bua mu Bible. Bakandongesha panyi bua kuanyisha malu a mu nyuma.

Ngakadifila bikole ku tulasa tuanyi tua ku mubidi ne kulua muena mudimu wa malu a milonda. Kadi kupita bionso mushinga, ngakaleja patoke dinanga dianyi bua malu a mu nyuma. Werner ne meme tuakatuadija bumpanda-njila mu dia 5 Lumungulu 1933. Tuvua tuenda pa makalu batangile ku tshimenga kampanda ku kilometre mitue ku 100 ne Berlin, kutuvua tushala ne tuyisha bua mbingu ibidi. Pashishe tuvua tualukila ku Berlin bua kujikija malu avua akengedibua. Kunyima tuvua tualukila ku teritware wetu wa buambi bua mbingu mikuabu ibidi.

Tuakalomba bua kusadila mu ditunga dikuabu, ne mu Tshisua-munene 1933 tuakatumibua ku tshivua Yougoslavie tshikondo atshi. Kadi, kumpala kua tuetu kumbuka bua kuyaku, bakatutuma ku muaba mukuabu, ku Utrecht mu Pays-Bas. Lupolo luîpi kunyima ngakatambula. Mu matuku au kabavua batamba kuzangika batismo; mudimu ke uvua tshintu tshia mushinga. Dieyemena Yehowa diakalua mpindieu ngikadilu wa dîba dionso mu nsombelu wanyi. Mvua ntamba kupetela disambibua divule mu mêyi aa a mufundi wa misambu: ‘Mona, Nzambi udi mukuatshishi wanyi; Mukalenge udi mukoleshi wa muoyo wanyi.’​—Musambu wa 54:4.

Bumpanda-njila mu Pays-Bas

Katupa kîpi kunyima kua difika mu Pays-Bas, bakatutuma bua musangu eu ku tshimenga tshia Rotterdam. Tatu ne muana kampanda wa balume bena mu dîku dituvua basombele bavua pabu bampanda-njila. Ngondo mikese kunyima, nzubu munene mu Leersum, tshimenga kampanda tshikena kule ne Utrecht, wakasumbibua bu tshisombelu bua bampanda-njila, ne Werner ne meme tuakaya kusombelaku.

Patuvua basombele mu nzubu au wa bampanda-njila, tuvua tuenda pa makalu batangile ku teritware ya pabuipi ne tutumika ne mashinyi a miaba ya kusomba muanda-mutekete bua teritware ivua kule. Tshikondo atshi, kuvua anu Bantemu lukama mu Pays-Bas mujima. Lelu’eu, bidimu 60 kunyima, teritware eu utuvua tutumika ku diambuluisha dia nzubu eu wa bampanda-njila udi ne bamanyishi bapite pa 4 000 mu bisumbu bitue ku 50!

Tuvua tutumika bikole, tupitshisha mêba matue ku 14 mu mudimu dituku dionso, ne ebi bivua bikuba disanka dietu. Tshipatshila tshinene tshivua tshia kufila mikanda mivulavulayi. Pa tshibidilu tuvua tufila broshire mipite pa lukama ku dituku kudi basankididi ba bulelela. Dienza makumbulula ne dilombola malonga a Bible kabivua tshikondo atshi tshitupa tshia mudimu wetu wa pa tshibidilu.

Dimue edi nyananyi ne meme tuvua tutumika mu tshimenga tshia Vreeswijk. Pavuaye ufila bumanyishi kudi mulume kampanda ku tshiibi tshia muaba mukolesha wa basalayi, ngakatumika ne dîba adi bua kubala Bible wanyi. Uvua muela mishonyi ya bungi mikunze ne mifikuluke. Kunyima, muena mabaya kampanda uvua utumika pa musàka wa pabuipi wakadimuija mulume eu uvua ku tshiibi ne: mvua pamu’apa mutentekedi. Bu tshipeta, dituku dimue dimue adi ngakakuatshibua pamvua mfila bumanyishi kudi mulami kampanda wa nzubu wa bungenda, ne Bible wanyi wakanyengibua.

Bakaya nanyi ku kabadi. Ku muaba au bakambanda ne: bimanyinu bivua mu Bible bivua madikolela menza bua kuzola muaba mukolesha eu. Bakampiisha, ne nzuji wakankosela bidimu bibidi bia buloko. Kadi, tshilumbu etshi tshiakalumbuluishibua tshiakabidi, ne ngakabingishibua. Mmunyipu mungakasanka bua kulekedibua, kadi ngakatamba kusanka pakampingajilabu Bible wanyi ne note yende yonso!

Mu muvu wa été wa 1936, Richard Brauning, umue wa ku bampanda-njila bavua mu nzubu eu, ne meme tuakapitshisha muvu eu tufila bumanyishi ku Nord wa ditunga dia Pays-Bas. Ngondo wa kumpala, tuakapitshisha mêba 240 mu mudimu ne kufila mikanda mivule. Tuvua basombele mu ntenta kampanda ne tutabalela majinga etu onso tuetu bine, tudisukuila bilamba, tudilambila, ne bikuabu kabidi.

Kunyima ngakatumibua ku mazuwa avua abikidibua ne: Lightbearer, akalua kumanyibua bikole mu Nord wa Pays-Bas. Bampanda-njila batanu bavua basombele pa mazuwa aa, ne ku diambuluisha diawu tuvua ne mushindu wa kuya ku teritware miditole ya bungi.

Masanka a mudimu a pa mutu

Mu 1938, ngakatekibua musadidi wa zone, bu muvua batangidi ba tshijengu ba Bantemu ba Yehowa babikidibua tshikondo atshi. Nunku ngakumbuka pa Lightbearer ne kutuadija kukumbula bisumbu ne Bantemu baditole mu provense isatu ya ku Sud.

Makalu ke avua mushindu wetu umuepele wa diambula. Bivua pa tshibidilu biangata dituku dijima bua kuenza luendu kumbukila ku tshisumbu kampanda anyi musumba wa basankididi ba bulelela bua kuya ku tshikuabu. Munkatshi mua bimenga bingakakumbula muvua Breda, mundi musombele mpindieu. Tshikondo atshi, Breda kavua ne tshisumbu nansha tshimue ne muvua anu bena dibaka babidi Bantemu bakulakaje.

Pamvua nsadila bana betu mu Limburg, ngakalombibua bua kuandamuna ku nkonko ya bungi miela kudi muena mudimu kampanda wa bina bia kabanda uvua ne dîna dia Johan Pieper. Wakaleja patoke dinanga diende dikole bua bulelela bua mu Bible ne kulua mumanyishi wa dikima. Bidimu binayi kunyima wakakuatshibua ne kuedibua mu kamponya ka disubishangana, muakapitshishaye bidimu bisatu ne tshitupa. Kunyima kua dilekedibua diende wakatuadijilula buambi ne mitalu, ne lelu’eu utshidi’anu mukulu muena lulamatu. Tshisumbu atshi tshikese tshia Bantemu 12 mu Limburg ntshidiunde mpindieu pa kulua bisumbu 17 ne bamanyishi batue ku 1 550!

Muinshi mua bukokeshi bua bena Nazi

Mu Lumungulu 1940 bena Nazi bakabuela ku bukole mu Pays-Bas. Bakantuma ku biro bia filiale wa Société Watch Tower mu Amsterdam. Tuvua ne bua kuenza mudimu wetu ne budimu buvule, ebi biakatufikisha ku dianyisha lusumuinu elu lua mu Bible: ‘Mulunda [mulelela, NW] . . . mmuan’etu utu uleja bulela mu tshikondo tshia dikenga.’ (Nsumuinu 17:17) Tshisuikidi tshimpe tshia buobumue tshiakalubuluka mu kupita kua tshikondo etshi tshia dikenga tshivua ne buenzeji buondoke pa dilubuluka dianyi dia mu nyuma, ne tshiakangibaka tshishiki bua matuku matambe bukole atshivua kumpala.

Mudimu wanyi uvua wa kutangila diabanyina bisumbu mikanda, uvua pa tshibidilu wenjibua kudi batuadi ba mikanda. Gestapo uvua dîba dionso ukeba bansongalume bua kutumikabu bu benji ba mudimu wa ku bukole mu Allemagne, nunku tuvua tutumika ne bana betu ba bakaji bena nkristo bu batuadi ba mikanda. Kunyima Wilhelmina Bakker, uvua mutambe kumanyika ku dîna dia Nonnie, bakatutuminaye kumbukila ku La Haye, ne ngakaya nende ku muaba kuvua mutangidi wetu wa filiale, Arthur Winkler, musokome. Bua kuteta bua kubenga kukoka ntema ya bantu, ngakavuala bu tshidime muena Pays-Bas, bisabata bia mabaya ne bikuabu, ne ngakaya ne Nonnie mu mashinyi a mu misesu. Kunyima ngakamona ne: biakamukolela bua kudikanda bua kutudika ne tuseku; bualu wakasunguluja se: mvua nkoka ntema ya bantu bikole.

Mu dia 21 Kasuamansense 1941, muaba wa tshilaminu tshia mikanda ne mabeji mu Amsterdam bakausokoluela bena Nazi. Mu dibuela dia ku bukole dia Gestapo, Winkler ne Nonnie bakakuatshibua. Pakafidibuabu ku buloko, bakumvua ku mpukapuka bena mudimu babidi ba Gestapo bakula pa bidi bitangila mushindu uvuabu benda bipata “muena-muabu kampanda mukese wa nsuki mifike” wakabajimina mu mêsu mu misesu mipate ne bantu. Biakamueneka patoke se: bavua bakula bualu buanyi, nunku Winkler wakadilongolola bua kutuma mukenji pambelu kudi bana betu. Diakamue, ngakatumibua ku La Haye.

Tshikondo atshi Nonnie wakapatudibua mu buloko, ne wakalukila ku La Haye bua kuenza bumpanda-njila. Ngakapetangana nende aku tshiakabidi. Kadi pakakuatshibua musadidi wa tshisumbu mu Rotterdam, ngakatumibua bua kumupingana. Kunyima, musadidi wa tshisumbu mu Tshisumbu tshia Gouda wakakuatshibua, ne ngakatumibuaku bua kumupingana. Ndekelu wa bionso, mu dia 29 Luabanya 1943, ngakakuatshibua. Pamvua nkontolola stoke wetu wa mikanda miumvuiji ya Bible, bakanjikila kudi bena mudimu ba Gestapo.

Pa kumbusha ditangalaka dia mikanda miumvuiji ya Bible pa mesa, kuvua kabidi liste wa mêna a bana betu bena nkristo, nansha muvuawu mu mfundilu wa bimanyinu. Mu disumpakana, ngakasambila bua se: Yehowa ampeteshe mushindu wa kukuba aba batshivua ne budikadidi bua kufila bumanyishi. Mu musokoko, ngakadilongolola bua kuteka tshianza tshianyi tshivungula pa liste wa mêna ne kumuvungakaja munda mua tshianza tshianyi. Pashishe ngakalomba dianyisha bua kuya ku nkumba, muaba ungakapanda liste eu ne kumupuekesha ne mâyi.

Pamvua mu nsombelu mikole ya mushindu’eu, ngakamanya bua kupetela bukole ku malanda a Yehowa ne bantu bende ku kale ne ku malaya ende a dipikula. Tshidi tshilonda etshi ndishindika difunda ku spiritu wa Nzambi didi dîba dionso dishimate mu lungenyi luanyi: ‘Bu Yehowa kayi muikale ku luseke luetu, pakajuka bantu bua kutuluisha, pa dîba adi bavua mua kutumina, tuetu batshikale ne muoyo.’​—Musambu wa 124:2, 3.

Maloko ne tumponya tua disubishangana

Bakaya kungela mu buloko ku Rotterdam, kumvua ne dianyisha bua kuikala ne Bible wanyi. Mvua kabidi ne mukanda wa Salvation (Lupandu), bitupa bia mukanda wa Children (Bana), ne mvua mpeta dîba dia bungi bua kubala mikanda eyi yonso. Kunyima kua ngondo isambombo ngakasama bikole ne mvua ne bua kuya ku lupitadi. Kumpala kua meme kumbuka mu buloko, ngakasokoka mikanda muinshi mua matela. Kunyima bakangambila ne: Ntemu mukuabu, Piet Broertjes, wakabuejibua mu ka-tshibambalu kanyi ne kuyitandula. Nunku mikanda eyi itshivua yambuluisha bua kukolesha anu bakuabu mu ditabuja.

Pangakasangala ngakatumibua mu buloko ku La Haye. Pamvua kuine aku, ngakapetangana ne Leo C. van der Tas, mulongi wa mikenji uvua mu buloko bua dituila dibuela dia ku bukole dia bena Nazi nkanana. Katshia kavua muanji kumvua bualu bua Bantemu ba Yehowa, ne ngakapeta tshikondo tshia kufila bumanyishi kudiye. Imue misangu uvua umbisha mundankulu ne ungela nkonko. Kavua ukumbana mua kusokoka dikatshila diende bua Bantemu, nangananga kunyima kua dimanya se: bituikala mua kutua biala patupu bua kuleja divila dia ditabuja dietu, netuikale mua kulekedibua. Kunyima kua mvita, Leo wakalua ndumbulula ne kuluangana mvita miashila pa makumi a bilumbu ku kabadi bua kupetesha Société Watch Tower budikadidi bua ntendelelu.

Mu dia 29 Tshisanga 1944, bakambueja mu kawulu bua kuenza luendu lua dikenga lua matuku 18 mutangile ku Allemagne. Mu dia 18 Lumungulu ngakedibua mu buloko mu kamponya ka disubishangana ka Buchenwald. Too ne patuakalekedibua kudi makole a Bajilanga tshidimu bu tshijima kunyima, nsombelu uvua mu mushindu ukena kumvuija mukuate buôwa. Binunu bakafua, ba bungi mu mêsu etu. Bualu ngakabenga kutumika mu tshiapu kampanda tshia pabuipi tshivua tshipatula bintu bia mvita, ngakatekibua bua kutumika pa njila wa mâyi manyanguke.

Dimue edi bakakupa bombe pa tshiapu etshi. Bavule bakadiela mu tuzubu tua basalayi bua kukubibua, eku bakuabu banyemena mu mêtu. Bombe mipambuke yakadituta pa tuzubu etu, ne bombe mivingutudi yakatua kapia ku metu. Divua dimona dikuate buôwa! Bavule bakuoshibua batshikale ne muoyo! Ngakapeta muaba musokome ukena njiwu, ne pakajima kapia, ngakalukila ngenda mpita bitalu bikena kubala mutangile ku kamponya.

Bantu ba bungi lelu’eu mbamanye malu makuate buôwa a Tshioshelu tshia bena Nazi. Ndi ngela Yehowa tuasakidila bualu wakakolesha nzanzu yanyi ya diela meji, bua se: malu aa makuate buôwa angakamona kaakokeshi ngenyi yanyi mu kupita kua bidimu. Pandi ngela meji ku tshikondo tshianyi tshia diedibua mu buloko, ndi ndiumvua bangabanga ne disanka bualu ngakalama muoyo-mutoke kudi Yehowa bua butumbi bua dîna diende.​—Musambu wa 124:6-8.

Mudimu kunyima kua mvita

Kunyima kua dilekedibua dianyi ne dipingana ku Amsterdam, ngakaya buludi ku biro bia filiale bua kulomba mudimu. Mvua nsumpakana pa kumanyishibua tshivua tshienzeke munkatshi mua tshikondo tshimvua tshiyiku. Nonnie ukavua utumika kuine eku. Munkatshi mua tshidimu tshia ndekelu tshia mvita, uvua usadila bu mutuadi wa mikanda uvua wabanyina bisumbu mikanda miumvuiji ya Bible. Kakakuatshibua tshiakabidi, nansha muvuaye misangu mivule wamba kutuibua bianza.

Ngakenza mudimu wa bumpanda-njila mutantshi muîpi mu Haarlem, kadi mu 1946, ngakalombibua bua kuya ku biro bia filiale mu Amsterdam bua kutumika mu Tshibambalu tshia Dituma Bintu. Ku ndekelu kua 1948, Nonnie ne meme tuakaselangana, ne tuakumbuka ku filiale bua kuenza pamue bumpanda-njila. Mudimu wetu wa bumpanda-njila uvua wa kuenzela mu Assen. Bidimu dikumi ne bibidi kumpala Richard Brauning ne meme tuakapitshisha muvu wa été muaba au, basombele mu ntenta ne tufila bumanyishi. Bakammanyisha ne: Richard wakashipibua pa kuashibua tshingoma mu njila wa diya ku kamponya ka disubishangana.

Biakamueneka patoke ne: tshikondo tshianyi tshia dikuatshibua mu buloko tshiakanyanga makanda anyi a mubidi. Bidimu bisambombo kunyima kua dipatudibua mu Buchenwald, disama diakambambidika bua kushala mu bulalu munkatshi mua ngondo inayi. Bidimu bia bungi pashishe, mu 1957, ngakakuatshika disama dia tshiadi bua tshidimu tshijima. Mubidi wanyi wakajimija bukole, kadi mmuenenu wanyi wa bumpanda-njila utshivua anu mukole. Munkatshi mua disama dianyi, mvua mbabidila mushindu wonso uvua umueneka bua kufila bumanyishi. Ndi ngela meji ne: mmuenenu eu wa bumpanda-njila ke uvua tshintu tshia mushinga tshiakangepula ku dikala muena lulèngù bua kusama kuanyi. Nonnie ne meme tudi bapangadike bua kulamata ku mudimu wa ku dîba ne ku dîba patshidi makanda etu a mubidi atupetesha mushindu.

Kunyima kua disangala dianyi, tuakatumibua ku tshimenga tshia Breda. Ebi bivua bidimu 21 kunyima kua dikumbula dianyi dia tshimenga etshi bu musadidi wa zone. Patuakafika mu 1959, kuvua tshisumbu tshikese tshia Bantemu 34. Lelu’eu, bidimu 37 kunyima, ntshidiunde pa kupatula bisumbu bisambombo bia Bantemu bapite pa 500, bàdì badisangisha mu Nzubu isatu ya Bukalenge! Mu bisangilu bietu bia muaba utudi ne mu mpuilu, tutu tumona bavule bavua bapete dimanya dia bulelela bua mu Bible bu tshipeta tshia ndambu wa madikolela etu. Tutu pa tshibidilu tumvua bu muakumvua mupostolo Yone pakafundaye ne: “Pandi ngumvua ne: bana banyi badi benda mu bulelela, ndisanka dipite makuabo onso andi mua kupeta.”​—3 Yowanese 4, MMM.

Tuakulakaji mpindieu. Ndi ne bidimu 86 ne Nonnie udi ne 78, kadi ndi ne bua kuamba ne: bumpanda-njila mmudimu muimpe. Katshia ku diasa dianyi mu Breda, ndi mutshimune mavule a ku masama angakakuatshika bikondo bia diedibua dianyi mu buloko. Ndi kabidi mulabule bidimu bia bungi bia bipeta bilenga mu mudimu wa Yehowa.

Divuluka bidimu bivule bia mudimu wa mamuma a bungi mmpokolo wa disanka buetu buonso babidi. Disambila dietu dia dituku dionso ndia se: Yehowa atupeteshe spiritu ne bukole bua kutungunuka mu mudimu wende patutshidi ne mueyelu mu mibidi yetu. Ne dieyemena dionso, tudi tuakula ne mêyi adi alonda aa a mufundi wa misambu: ‘Mona, Nzambi udi mukuatshishi wanyi; Mukalenge udi mukoleshi wa muoyo wanyi.’​—Musambu wa 54:4.

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Biimane pabuipi ne mashinyi atuvua tutumika nawu patuvua tuenza mudimu wa bumpanda-njila mu bidimu bia 1930

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Mazuwa atuvua tutumika nawu bua kuya ku teritware miditole

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Diedibua nkonko mu programe wa mpuilu mu 1957

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Ne mukajanyi lelu’eu