Ndi ndienzeja bua kuikala ‘muena mudimu udi kayi ne bua kufua bundu’
BU MUDIBI BILONDA KUDI ANDRÉ SOPPA
Mvita Mibidi ya Buloba bujima ivua mikuatakane, kutualayi dishipangana kadiyi kumvuija ne malu mabiamabi kunyima kuayi. Bu muena mudimu wa diludika mazuwa mu Tshiluilu tshia pa mâyi tshia bena Allemagne tshimanyika pabuipi ne dibungu dia Narvik, mu ditunga dia Norvège, ngakadimuena nkayanyi bienzedi bia tshikisu bivua muntu wenzela muntu nende. Butuku, mu tshisokomenu tshia miaba idi mbuu mubuele mu tshitupa tshia buloba, bulenga bua dikema bua bukenke bua ku Nord, buakamfikisha ku ditamba kuela meji pa muoyo. Mvua mujadike ne: ki n’Nzambi wakafuka bintu ebi uvua mua kuikala mukebeshe mvita ya bupale eyi nansha.
MVUA muledibue mu 1923 mu musoko mukese wa Lassoth (udi mpindieu mu Pologne), pabuipi ne mikalu ya ditunga dia République tchèque, ne ngakakolela mu dîku dia bantu bapele divua disombele ku ferme. Baledi banyi bavua bena Katolike, ne malu a Nzambi avua ne mushinga wa bungi mu nsombelu wetu. Kadi, katupa kakese pashishe ngakatuadija kuela tshitendelelu tshianyi mpata. Mu musoko wetu muvua mêku asatu a bena Mishonyi, ne bena Katolike bavua bapidia mêku aa. Tshivua ngumvua bua tshinyi bualu ebu buvua ne bua kuenzeka to. Bavua batulongesha kateshisme mu kalasa. Kadi dimue dituku pangakakonka nsaserdose bua kungumvuija Busatu Bunsantu, tshingakapeta bu diandamuna tshivua anu dingela nkodi misangu dikumi. Kadi, bualu kampanda buakenzeka pamvua ne bidimu 17 ke buakantalaja ku muoyo bua malu a ekleziya. Baledi ba mamu bakafua balondangane mu ngondo umue, ne mamu kavua ne makuta makumbane bua kuenzeja misa ibidi ya bafue to. Nenku wakalomba nsaserdose bikalaye mua kumufuta makuta panyima. Diandamuna diende divua ne: “Baledi bebe bavua ne bimue bintu, ki mmuomu anyi? Bisumbisha ne wangata makuta au bua kuenzeja nawu malu kumpala kua diya ku nkita.”
Bidimu bikese kumpala kua bualu ebu, Hitler mumane kuangata bumfumu mu 1933, kabavua batuitabila kabidi bua kuakula tshiena-Pologne to; tuvua ne bua kuakula tshiena-Allemagne. Bantu bavua babenga, anyi bavua kabayi ne mushindu wa kulonga tshiena-Allemagne, bavua bajimina ku kakese ku kakese—babatuma mu tumponya tua disubishilangana, ke muakatuambilabu pashishe. Nansha dîna dia musoko wetu bakadishintulula mu tshiena-Allemagne ne: Grünfliess. Ngakalekela kalasa ne bidimu 14, ne bu mumvua tshiyi mu ndongoluelu wa Bansonga bena Hitler, mvua ne lutatu lua kupeta mudimu. Kadi ndekelu wa bionso, bakangangata bu nsenda wa biamu utshidi ulonga mudimu. Diakamue pakabanga mvita, bavua benzela Hitler ne basalayi ba Allemagne masambila mu ekleziya. Mvua ndiebeja bikala baluishi bavua pabu benza masambila a muomumue bua kutshimuna.
Mudimu mu Tshiluilu tshia pa mâyi tshia bena Allemagne
Mu Tshisua-munene 1941, ngakabuela mu Tshiluilu tshia pa mâyi tshia bena Allemagne, ne ku ntuadijilu kua 1942, bakantuma ku muelelu kua ditunga dia Norvège bua kuenza mudimu mu mazuwa a mvita a ditentekela. Bavua batupeshe mudimu wa kusambuisha bintu pankatshi pa tshimenga tshia Trondheim ne tshia Oslo, tulama mazuwa avua mambule basalayi, bia-mvita anyi bintu bikuabu. Mvua pa mbuu pangakumvua bena mazuwa babidi bakula bua nshikidilu wa bulongolodi ebu mudianjila kuamba mu Bible. Nansha muvuabu batshina bua kuakula patoke, bakangambila ne: baledi babu bavua badisangisha ne Bantemu ba Yehowa, kadi buobu kabavua balonde tshilejilu tshiabu to. Eu uvua musangu wa kumpala ungakumvua bakula bua Bantemu ba Yehowa.
Ku ndekelu kua mvita, bena ditunga dia Grande-Bretagne bakatukuata bu bena buloko ne kutufilabu kudi bena Amerike bua kutupingajabu mu Allemagne. Aba ba kutudi bavua nzubu yabu mikale mpindieu mu tshitupa tshikuata kudi U.R.S.S., bakabatuma mu kamponya ka bena buloko ka mu Liévin, ku Nord kua France, bua kuenza mudimu mu bina bia makala a muinshi mua buloba. Bualu ebu buakenzeka mu Tshimungu 1945. Ndi mvuluka mungakebeja umue wa ku balami banyi bena France bua kungambilaye tshitendelelu tshiende. Wakandamuna ne: “Katolike.” Bu mumvua panyi muena Katolike, ngakamuebeja ne: tshituvua benzelangane ntshinyi? Diandamuna diende divua se: “Kakuena bualu bua kukeba kumanya to. Ke mutu malu anu nanku.” Buanyi meme kabivua biumvuika bua kumona bantu ba mu tshitendelelu tshimue baluangana ne bashipangana.
Nsese ya bukenke mu tshina tshia makala
Dituku dianyi dia kumpala mu tshina etshi pamue ne bena mudimu wa mu bina bia tubanda ba muaba au, muntu kampanda Evans Emiot wakangabanyina mampa. Uvua wa mu tshimenga tshia Ohio, ku États-Unis, ne ukavua muenze bidimu ndambu mu France. Wakangambila bua bulongolodi buikala kabuyi kabidi ne mvita. Mmuenenu wende muimpe wakankemesha. Kavua nanyi lukuna nansha mumvua muena Allemagne ne yeye muena Amerike. Katuakamonangana nende kabidi too ne ku ntuadijilu kua 1948 pakampaye kakanda kavua ne tshiena-bualu tshia: “The Prince of Peace” (Mukalenge wa ditalala). Ngakalongamu pashishe malu adi atangila Nzambi wa bulenga udi mukine mvita—Nzambi umvua ngelela meji tshikondo tshimvua ntangila bukenke bua ku Nord. Ngakapangadija bua kupeta tshitendelelu tshivua tshilongesha malu aa. Kadi bu muvua Evans wenzela mudimu ku luseke lukuabu lua tshina tshia tubanda, tshivua ne mushindu wa kumonangana nende to. Ngakanyunguluka mu bisumbu bionso bia malu a Nzambi mu kamponya ka bena buloko, ngenda nkonka bikalabu bamanye bualu kampanda pa kakanda aka, kadi kakuvua muntu nansha umue.
Ndekelu wa bionso, mu Tshisanga 1948, bakandekela mu kamponya ka bena buloko ne ngakalua muena mudimu mudikadile. Dia lumingu diakalonda, biakankemesha bua kumvua kangonga kadila mu musesu. Mmunyipu mumvua ne disanka bua kumona Evans! Uvua mu tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa bavuale tubaya tuvua tumanyisha tshiena-bualu tshia muyuki wa patoke. Ntemu uvua wela kangonga au uvua Marceau Leroy, mpindieu muena mu Komite wa filiale wa France. Bakammanyisha kudi muena Pologne uvua wakula tshiena-Allemagne dîna diende Joseph Kulczak, uvua mukenge mu tumponya tua disubishilangana bua ditabuja diende. Wakambikila bua kulua mu tshisangilu dilolo adi. Tshiakumvua malu a bungi akambabu to, kadi pakela muntu yonso uvua mu bateleji tshianza muulu, ngakebeja eu uvua ku luseke luanyi tshivuabu belele tshianza muulu. “Mbantu badi mua kuya bua kuyisha mu tshimenga tshia Dunkerque lumingu ludi lulonda.” Meme kuebeja ne: “Ndi mua kuya panyi anyi?” Wakandamuna se: “Eyowa!” Nenku Dia lumingu diakalonda mvua nyisha ku nzubu ne ku nzubu. Nansha muvuabi se: ki mmuntu yonso utuvua tupetangana nende uvua witaba, mvua ne disanka ne katupa kakese ngakatuadija kuyisha pa tshibidilu.
Ndi ndonga mua kukokesha ngikadilu wanyi
Katupa kakese pashishe, Bantemu bakatuadija kuyisha mu tumponya tua muaba uvua bena buloko badikadile ba bena Allemagne basombele. Kabuvua bualu bupepele kundi to, bualu bavua bammanyemu bimpe bua ngikadilu wanyi wa difiika munda. Pavua muntu kayi wangata diyisha dianyi ne mushinga, mvua mmukanyina, ngamba ne: “Wewe kuyi muteya ntema, neumone.” Dimue edi pamvua ngenza mudimu mu tshina tshia tubanda, ngakakuma mene muntu mukuabu mbata bualu uvua useka Yehowa.
Kadi ne diambuluisha dia Yehowa, ngakenza mashintuluka mu bumuntu buanyi. Dimue dituku, patuvua tuyisha mu tumponya etu, bantu kasumbu bakuatshike maluvu bikole bavua bajudile bamue Bantemu tshimvundu. Bu muvuabu bamanye ngikadilu wanyi wa dipanga kutukija malu, bana betu batuvua nabu bakateta kundekesha bua tshiedimu dîyi, kadi umue wa ku bantu balume aba wakela bidia mutangile kundi wenda ukana ne kutuadijaye kuvula kazaku kende. Ngakatuluka pa dikalu dianyi, meme kumupeshadi bua adikuate, ne kuela bianza bianyi mu bibombi. Bualu ebu buakamukemesha bikole mu mushindu wa se: wakateleja tshimvua ne bua kuamba. Ngakamuambila bua aye kulala kumbelu ne pashishe alue kuteleja muyuki wa patoke. Biakenzeka nanku, pa dîba 3 mu mapingaja, muntu eu ukavua muaba wa muyuki. Pashishe, bena buloko ba kale batue ku 20 bakitaba mukenji. Meme ngakatambula mu Kabitende 1948.
Programe mûle ne malu kadi usankisha
Bakampesha bujitu bua kulongolola teritware ituvua ne bua kuyisha ne kupeta miaba ituvua mua kuenzela miyuki ya patoke. Bua kukumbaja bujitu ebu, imue misangu mvua ngenza ngendu ya kilometre 50 pa katukutuku kanyi, kumpala kua kuenza mpungi wa ndekelu wa mudimu mu bina bia tubanda. Kunyima mu matuku a ku ndekelu kua lumingu, tuvua tuya mu teritware ku bise ne tuvua tushiya bamanyishi babidi anyi banayi ne ngamba-malu. Mu bimenga binene, patuvua tupeta muaba muimpe, tuvua tuambakaja bibuta bietu bua kuikalabi bu tshiakuidi tshia ngamba-malu. Misangu ya bungi, tuvua tuvuala tubaya bua kumanyisha tshiena-bualu tshia muyuki wa patoke, utuvua tubikidila bantu.
Mu 1951 ke mungakamonangana ne Jeannette Chauffour, Ntemu wa mu tshimenga tshia Reims. Tuakanangangana diakamue, ne panyima pa tshidimu tshimue, mu dia 17 Lumungulu 1952, tuakaselangana. Tuakaya ku Pecquencourt, tshimenga tshikese tshia pabuipi ne Douai. Kadi katupa kakese, tusamasama tuakatuadija kuntatshisha. Bakankuata ne silicose, disama dia bisulusulu difumine ku mudimu wa mu bina bia tubanda, kadi bivua bikole bua meme kupeta mudimu wa mushindu mukuabu. Nenku, mu 1955, patuvua mu mpuilu wa bukua-matunga wakenzeka mu tshimenga tshia Nuremberg, ku Allemagne, bakatulomba bua kuambuluisha tshisumbu tshikese tshia mu Kehl, tshimenga tshikese tshia biapu bivule ku musulu wa Rhin. Tuakanyisha bua kuyamu. Tshikondo atshi kuvua bamanyishi 45 patupu mu tshisumbu etshi. Panyima pa bidimu muanda-mutekete bituakenza mudimu ne tshisumbu etshi, bamanyishi bakafika ku 95.
Masanka makuabu a mudimu
Patuakamona se: tshisumbu tshiakashindama bimpe, tuakalomba bua Société atutume mu France bu bampanda-njila ba pa buabu. Bualu buakatukemesha bikole, bakatutuma ku Paris. Ngondo muanda-mukulu ituakenzaku ivua ya disanka dia bungi. Bubidi buetu, meme ne Jeannette, tuvua ne diakalenga dia kulombola malonga a Bible 42. Batanu ba ku balongi betu bakatambula patutshivuamu, ne pashishe balongi bakuabu 11 bakitaba bulelela.
Bu mutuvua basombele mu tshitupa tshia Quartier Latin, misangu ya bungi tuvua tumonangana ne balongeshi ba mu Université wa Sorbonne. Mulongeshi wa malu a nkindi ukavua muena pansio, uvua wenza luondapu lua ku ditabuja, wakalonga Bible ne ndekelu wa bionso wakalua Ntemu wa Yehowa. Dimue dituku ngakatuadija diyuki diashila pa Bible ne enjenyere kampanda uvua umvuangana bikole ne balongeshi ba ba-Jezuite. Wakalua ku nzubu kuetu pa dîba isatu mu mapingaja ne kumbukaku pa dîba dikumi wa butuku. Bualu buakatukemesha mbua se: panyima pa dîba dimue ne tshitupa wakapingana kabidi kumbelu kuetu. Uvua ufuma ku diyukila ne muena Jezuite uvua mupange bua kuandamuna nkonko yende ivua itangila milayi ya mu Bible. Kuyaye kuende pa dîba umue butuku abu, bua kupingana tshiakabidi pa dîba muanda-mutekete mu dinda. Panyima pa matuku, yeye pende wakalua Ntemu wa Yehowa. Nyota eyi ya bulelela ivua dikankamika dinene kundi ne kudi mukajanyi.
Panyima pa mudimu wanyi ku Paris, bakambikila bua kuikala mutangidi muena ngendu ku Est kua France. Tuvua ne disanka dilelela bua kukumbula bisumbu bia muakulu wa Mfualansa ne wa tshiena-Allemagne, tuenda tukolesha bana betu mu nyuma. Mu dikumbula tshisumbu tshia Rombas, mu Lorraine, ngakamonangana ne Stanislas Ambroszczak. Uvua muena Pologne uvua muenze mudimu mu mazuwa a mvita a muinshi mua mâyi a matunga avua aluangesha Allemagne mu mvita ne uvua muluangane mu mâyi ku luseke lua Norvège. Tuvua baluishi mu tshikondo atshi patuvua tuenda ne mazuwa pa mbuu imue-imue. Mpindieu tukavua bena Kristo tuenza mudimu pamue bua kusadila Nzambi wetu Yehowa. Umue musangu mu mpuilu wa ku Paris, ngakatuishila muntu kampanda umvua mumanye mêsu. Uvua munene wa kamponya ka muaba umvua muena buloko ku Nord kua France. Mmunyipu mutuvua ne disanka dia kukuata mudimu pamue munkatshi mua mpungilu! Ebu mbukole bua Dîyi dia Nzambi budi bukudimuna baluishi ba kale bua kuluabu bena Kristo ne balunda ba pa muoyo!
Bia dibungama, panyima pa bidimu 14 mu mudimu wa ngendu, mvua ne bua kuwimanyika bua tusamasama. Nansha nanku, meme ne mukajanyi tuvua bapangadije bua kutungunuka ne kusadila Yehowa muetu muonso. Nenku tuakapeta muaba wa kusomba ne mudimu mu tshimenga tshia Mulhouse, ku Est kua France, ne tuakalua bampanda-njila (bamuangalaji ba evanjeliyo ba ku dîba ne ku dîba).
Disanka dikuabu dinene dindi nadi bidimu bivule ndibuela dianyi mu diibaka dia Nzubu ya Bukalenge. Mu 1985, bakandomba bua kuenza kasumbu ka luibaku bua tshitupa tshia ku Est kua France. Mu dienza mudimu ne bena midimu ya bianza bapiluke ne dilongesha bena budisuile badiakaje bua kulonga mudimu, tuakenza kasumbu kadi kaditue mu diibaka anyi mu dilongolola dia nzubu mipite pa 80, kayakaja bua ntendelelu wa Yehowa. Ne mu 1993 mvua ne disanka bushuwa bua kuenza mudimu mu diibaka dia Nzubu wa Mpuilu ne Nzubu ya Bukalenge itanu mu Guyane française, mu Amerike wa ku Sud.
Batungunuke nansha mudiku ntatu
Bushuwa ndi mua kuamba ne: mu bidimu bipite pa 50 bienza mu mudimu wa Nzambi, nsombelu wanyi mmupete disankishibua ne masanka a mudimu a bungi. Bia dibungama, mu Tshisua-munene 1995 mukajanyi munanga, utuvua benze nende bidimu 43, wakafua. Nansha muvua tshikondo etshi tshikale tshia kanyinganyinga kakole—ne nansha muntshidi nyingalala too ne lelu—Yehowa udi umpesha bukole, ne bana betu ba mu nyuma mbandeje dinanga ne mbampeshe dikuatshisha bidi bituyisha dikenga mu bungi bua matuku.
Ntshidi mvuluka bimpe mêyi a muanetu kampanda muela manyi mu mpuilu wa mu tshimenga tshia Munich, ku Allemagne, mu 1963. Wakamba ne: “André, kutangidi ku dia bakaji nansha ku dia balume to. Bana betu bakapeta mateta mu tumponya tua disubishilangana. Tuetu tudi ne bua kutungunuka. Katuena ne bua kudinyingalela to. Nenku tungunuka ne kuya kumpala!” Ntu mvuluka mêyi aa misangu ne misangu. Mpindieu undi tshiyi mua kuenza bia bungi bua tusamasama ne dikulakaja, mêyi adi mu Ebelu 6:10 adi misangu yonso ansamba bikole: ‘Nzambi kêna upanga buakane bua kupueye muoyo mudimu wenu ne dinanga dinuakaleja bua dîna diende.’ Eyowa, kusadila mu mudimu wa Yehowa ndiakalenga ditambe bunene didi muntu yonso mua kupeta. Bua bidimu 50 bindi muenze, tshipatshila tshianyi tshivua, ne tshitshidi anu tshia kuikala ‘muena mudimu udi kayi ne bua kufua bundu.’—2 Timote 2:15.
[Tshimfuanyi mu dibeji 22]
Buatu bumvua nkuata nabu mudimu mu miaba idi mbuu mubuele mu tshitupa tshia buloba ku Norvège
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Ndi nyisha ne dikalu ku Nord kua France
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Bibuta biambakaja bivua biambuluisha bu tshiakuidi tshia ngamba-malu bua muyuki wa patoke
[Bimfuanyi mu dibeji 24]
Ne mukajanyi Jeannette mu tshibilu tshietu tshia dibaka mu 1952