Badi bakeba bantu bimpe mu Kenya
KENYA nditunga dia buloba bua bintu bilengele kumona. Mêtu manene ne mpata mialabale, bipela bia munya mupite bukole ne mikuna mibuikila kudi neje, mbilengeje ditunga edi kulengeja kua dikema. Mu Kenya mudi nyama ya mbowa ne ya rhinocéros mipite pa muliyo mujima. Udi mua kumonamu kabidi jirafe (nyama ya nshingu mile) inyemakana mu bisuku bungi tshianana.
Mudi kabidi nyunyi bungi kabuyi kubala. Nyunyi minene ya mikanku ne nyunyi ya mekala mekala itu imba tusambu tushême idimu payi mipite bungi. Tupumbu ne ntambue ne: katushadidi. Bintu bionso bia mu Kenya bidi mêsu adimuena ne matshi adiumvuila kabiena kupua muoyo.
Kadi, matshi a bena ditunga dia Kenya atu ne tshintu tshikuabu tshituwu umvua kabidi. Tshintu atshi ndîyi dia bantu bavule badi benda bamanyisha mukenji wa ditekemena. (Yeshaya 52:7) Badi bumvua dîyi edi mbantu ba miakulu ne bisa bipite pa 40. Nunku, Kenya udi kabidi buloba bua bintu bitambe bulengele bia mu nyuma.
Bantu ba bungi ba mu Kenya batu basue malu a Nzambi bikole, ne batu banange kuayikila. Nansha nanku, kupeta bantu ba kuyikila nabu nkulue kukola matuku aa bualu, anu bu matunga makuabu, ditunga dia Kenya didi dienda dishintuluka.
Bua lutatu lua makuta, ba bungi mbanshintulule nsombelu wabu. Bantu bakaji bavua benza anu midimu ya ku nzubu bakadi mpindieu baya kuenza mudimu mu biro anyi ku mpenga kua njila, bapanyisha bimuma, bisekiseki, mishipa ne bitunga. Bantu balume badi benza mudimu mêba a bungi, baditatshisha bikole bua kudisha mêku abu. Too ne bana badi pabu batue eku batue eku mu misesu benda bapanyisha tumbele tukanga ne mayi malamba biambula mu maboko. Ke bualu kayi bantu anu bakese patupu ke badi bamueneka ku nzubu yabu mu munya. Bua bualu ebu, bamanyishi ba lumu luimpe lua Bukalenge ba mu Kenya bakashintulula mushindu wa kuenza mudimu wa diyisha.
Bavua balombe bisumbu bia Bantemu ba Yehowa bua se: bikale batamba kuyisha bantu badi kabayi ku nzubu yabu, badi benda banyunguluka bua midimu yabu ya buatshia buila, ne balunda, balela, bangenda-mushinga ne bena mudimu nabu. Bana betu mbalonde mubelu eu, baya kutangila bantu miaba yonso idibu. (Matayo 10:11) Dialabaja dia mudimu mushindu’eu ndipatuleku bipeta bimpe anyi? Eyowa! Bala malu adi alonda aa umone.
Balela betu ke binetu ba kumpala
Mu Nairobi (tshimenga tshikulu tshia ditunga dia Kenya) mudi bantu batue ku miliyo isatu. Ku Est kua tshimenga etshi kuvua muntu mukuabu uvua munene wa basalayi ukavua muangate pansio. Uvua mukine Bantemu ba Yehowa bikole kukadi mutantshi mule, nansha muvua muanende wa balume muikale Ntemu wa Yehowa. Mu ngondo muibidi wa tshidimu tshikuabu, wakenza luendu lua kilometre 160 bua kuyaye kumona muanende wa balume au, uvua musombele mu tshimenga tshia Nakuru tshidi mu Tshibandabanda. Muanende eu wakamupesha mukanda wa Udi mua kuikala ne muoyo wa kashidi pa buloba bukudimuna mparadizu.a Tatu kuangataye mukanda eu kupinganaye kuende.
Pakapinganaye kuende, wakapesha mukajende mukanda eu, ne mukajende kutuadija kuubala kayi mumanye ne: uvua mupatula kudi Bantemu ba Yehowa to. Ku kakese ku kakese, bulelela bua mu Bible buakabanga kulenga mutshima wende, kutuadijaye kuambila bayende malu avuaye ubala. Pakamona bayende ne: malu au avua mimpe, wakabangisha pende kubala mukanda eu. Pakajingululabu bavua bapatule mukanda eu, bakamona buobu nkayabu ne: malu avuabu babambila pa bidi bitangila Bantemu ba Yehowa avua a dishima. Bakakeba Bantemu ba muaba uvuabu ne kubangabu kulonga Bible. Mu didibadila diabu dia mukanda au, bakafika buobu nkayabu ku dijingulula ne: bena Kristo kabena ne bua kunua anyi kupanyisha makanya to. (Matayo 22:39; 2 Kolinto 7:1) Bakimansha makanya onso avuabu bapana kabayi belakana to. Kunyima kua ngondo mikese, bakakumbaja malu malomba, kubangabu kuyisha lumu luimpe, ne kunyima kua matuku makese kutambulabu mu mpungilu wa distrike.
Udi upeta tshiuma mu tshipanza tshia bintu bia bukoya
Mu bimue bitupa bidi pamue ne tshimenga tshikulu, mudi misoko minene miasa tshiasasa idi ne bantu binunu nkama ne nkama. Mudi nzubu ya dimetu, ya mitshi, ya bipese bia bilatalata ne ya malata. Padiku kakuyi mushindu wa kupeta mudimu mu matanda ne mu biapu, bantu batu badikebulula mu midimu yabu nkayabu. Bena mudimu ba mu Jua kali (mmumue ne: “munya mukole” mu Swahili) batu benzela mudimu pa munya, benza sandale ne ndundu ya mashinyi ikadi minyanguke, anyi bangula bikopokopo bikadibu bimanshe benza nabi tutoditodi. Bakuabu batu benda bakalula mu mishiki ya bintu bia butshiafu ne mu bipanza bia bintu bia butshiafu bua kupeta mabeji, tukopokopo ne milangi bia kuenza nabi bintu bikuabu.
Muntu udi mua kupeta tshiuma mu tshipanza tshia bintu bia butshiafu anyi? Eyowa! Muanetu kampanda udi wamba ne: “Muntu mukuabu wa mukitshi, mufuatuluke mubidi, muikale ne manyanu, uvua muambule tshi-kabudimbua tshinene tshiuwule tente ne bikandakanda ne bibejibeji bikavuabu bimanshe, wenda mutangile ku Nzubu wetu wa Mpuilu. Wakangambila ne: dîna diende uvua William, kungebejaye ne: ‘Udi ne bibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi bia matuku aa anyi?’ Lukanku kusua kunkuata, meme kudiebeja ne: meji ende adi tshinyi? Pangakamuleja bibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi bitanu, wakabikenketa ku tshimue ku tshimue kuambaye ne: ‘Ndi mbiangata bionso.’ Biakankemesha be! meme kupingana ku nzubu bua kumuangatshila mukanda wa Udi mua kuikala ne muoyo kashidi pa buloba bukudimuna mparadizu.b Ngakamuleja tshimfuanyi tshia Mparadizu ne kumumvuija ne: tutu tulonga Bible ne bantu katuyi tubalomba difutu to. Pashishe ngakamuambila ne: ‘William wetu, kuena uluaku malaba bua tutuadije kulonga anyi?’ Wakalua!
“Dia lumingu dikuabu, William wakalua kubuela mu bisangilu musangu wende wa kumpala. Mvua ngenza muyuki wa patoke dituku adi. Pakabuelaye, wakatangila bateleji musangu umue, kummonaye meme muimane kumpala, e kupatukaye mu Nzubu wa Bukalenge lubilu. Ngakalua kumuebeja bua tshinyi uvua munyeme nanku. Wakangadamuna ne ka-bundu ne: ‘Bantu bavuamu bavua ne mankenda be. Ngakumvua bibi.’
“Bu muvua William mutungunuke ne dilonga diende, Bible uvua wenda umushintulula. Wakowa mâyi, kukosesha nsuki, kuvualaye bilamba bimpe ne kubangaye musangu umue kubuela mu bisangilu bionso. Pakapatuka mukanda wa Dimanya didi difikisha ku muoyo wa kashidi, tuakabanga kuulonga nende. Pine apu ukavua muenze miyuki ibidi mu Kalasa ka Mudimu wa Nzambi ne ukavua mumanyishi wa lumu luimpe. Mvua ne disanka dia bungi ne meme kumuakidila dituku diakatambulaye mu mpuilu wa pa buende wa dituku dimue.”
Mmuaba kayi uvua William mumanyine dia nzanzanza mushinga udi nawu tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi? Udi wamba ne: “Ngakapeta imue nimero ya Tshibumba tshia Nsentedi munkatshi mua mabeji avuabu bimanshe mu tshipanza tshia bintu bia butshiafu.” Bushuwa, wakapeta tshiuma mu mpukapuka!
Udi uyisha muaba wa mudimu
Tutuku pabuipi bua kuyisha muaba wetu wa mudimu misangu yonso idi mishindu imueneka anyi? James, ukadi mukulu wa mu tshimue tshisumbu tshia mu Nairobi, wakamanyina bulelela bua mu Bible musangu wa kumpala anu muaba wende wa mudimu. Ke bualu kayi ukadi mpindieu mupiluke pende mu mishindu ya kuyishila bakuabu miaba idibu benzela mudimu. Tshilejilu, dimue dituku James wakamona muena mudimu nende kampanda ubuela mu biro muase kamanyinu kavua ne miaku ne: “Yezu udi Mupandishi.” James wakidikija muambi wa lumu luimpe Filipo. Wakebeja muena mudimu nende au ne: “Udi mumvue bimpe tshidi miaku eyi yumvuija anyi?” (Bienzedi 8:30) Bakayikila bikole. Kutuadijabu kulonga Bible, muntu au kutambula. Pa kumbusha muntu eu, James wakakokeshaku kabidi bua kuyikila ne bena mudimu nende bakuabu bimpe anyi? Udi wamba ne:
“Meme ne Tom tuvua tuenza mudimu mu kumpanyi umue. Pa tshibidilu, tuvua tuangata nende bise wetu wa mudimu pamue. Dimue edi mu dinda, tuvua basombe kaba kamue. Mvua mbala mukanda wetu mukuabu (wa Bantemu), ne mvua muukuate mu mushindu wa se: Tom ikale welamu dîsu bimpe. Anu mumvua njinga, mukanda au wakamusankisha, meme kuanji kumupeshawu bua abale. Malu akabalaye akamukemesha bikole, yeye kuitaba bua kubanga kulonga Bible. Mpindieu yeye ne mukajende bakadi batambule.”
James udi wamba ne: “Misangu ya bungi mu kumpanyi wetu, patutu tuikisha bua kudia tutu tuela miyuki milenga be. Mu mêba a dikisha aa ke mungakayikila ne Ephraim ne Walter. Bavua bamanye bimpe ne: ndi Ntemu. Ephraim uvua ujinga kumanya menemene tshitubu batamba kukinyina Bantemu ba Yehowa. Walter yeye uvua ne nkonko ivua itangila dishilangana didi pankatshi pa Bantemu ne bitendelelu bikuabu. Mandamuna a mu Mukanda wa Nzambi angakabapesha akabasankisha bikole, buobu kuanyishabu bua kulonga Bible. Ephraim wakaya kumpala lukasa. Mu bule bua matuku, yeye ne mukajende bakadilambula kudi Yehowa. Patudi tuakula apa Ephraim udi mukulu, ne mukajende udi mpanda-njila wa pa tshibidilu. Kadi Walter wakapeta buluishi bukole, kulekelaye, kuimansha ne mukanda wende wa kulonga nawu. Bua dinanukila dianyi, wakabangishilula kulonga. Yeye pende ukadi mukulu mpindieu.” Mu kabujima, bantu 11 mbalue bena Kristo balelela bualu James kakalengulula bua kuyisha mu mpukapuka pavua mishindu imueneka pa muaba wende wa mudimu to.
Muanda udi usankisha bikole
Mu musoko mukuabu udi ku muelelu kua Dijiba dia Victoria, balela ne bamanyangana nabu bakatuilangana ku nkita bua kujiika muntu kampanda uvua mufue. Munkatshi mua bavua mu madilu muvua muanetu Ntemu wa Yehowa uvua mukulakaje. Wakabanga kuyikila ne mulongeshi mukuabu, dîna diende Dolly, yeye kubangisha kumumvuija tshidi tshienzekela muntu padiye ufua ne dijinga dia Yehowa dia kumbusha lufu bua kashidi. Pakamona muanetu eu muvua mulongeshi au muanyishe bivuaye mumuambile, wakamuambila ne: “Pawapingana mu tshimenga tshienu, misionere wetu umue nealue kukutangila bua kukulongesha Bible.”
Tshimenga tshia ba Dolly ntshimenga tshisatu bua ku bunene mu Kenya. Anu ba-misionere banayi patupu ke bavua benza mudimu mu tshimenga etshi mu tshikondo atshi. Muanetu mukulakaje eu kavua nansha mumanyishe umue wa ku ba-misionere abu bua kuya kutangila Dolly to. Uvua mutuishibue ne: bivua ne bua kuenzeka anu muvuaye muambe amu. Bu bisongakaja, kuenzekabi amu nanku! Kunyima kua matuku makese, muanetu wa bakaji mukuabu uvua misionere wakapetangana ne Dolly, kutuadijaye kumulongesha. Dolly ne bana bende ba balume babidi bakadi batambule mpindieu, muanende mukese wa bakaji mmudifundishe mu Kalasa ka mudimu wa Nzambi. Dolly mmupete ne diakalenga dia kubuela mu Kalasa ka Mudimu wa Bumpanda-njila.
Badi biibaka bualu mudimu udi wenda uvula
Kutamba kuyisha mu mpukapuka nkuambuluishe bantu bakuabu bavule bua kumvua lumu luimpe mu Kenya. Bamanyishi bapite pa 15 000 badi mpindieu benza mudimu wa mushinga mukole eu, ne bantu bapite pa 41 000 bavua babuele mu Tshivulukilu tshia lufu lua Kristo tshidimu tshishale. Mu Kenya mujima, bungi bua bantu badi babuela mu bisangilu butu njila ya bungi bupite bua bamanyishi ba Bukalenge misangu ibidi. Ke bualu kayi bivua bikengela kuasa Nzubu ya Bukalenge mikuabu mivule.
Badi benda bibaka Nzubu ya Bukalenge mu bimenga binene ne mu miaba ya kule. Tudi mua kutela tshimenga tshia Samburu tshidi kule, tshidi mutantshi wa kilometre mitue ku 320 ne Nairobi lua ku Nord-Est. Mu 1934, bakabikila tshimenga atshi ne: Maralal, mmumue ne: “utua nsese” mu muakulu wa bena mu Samburu, bualu nzubu wa kumpala wa malata uvuabu base muaba au uvua ukenka. Kunyima kua bidimu makumi asambombo ne bibidi, bakasa kabidi nzubu mukuabu wa malata mu Maralal. Udi pende “ukenka” ne “wela nsese” bualu muaba au ke muaba wa ntendelelu mulelela mu tshitupa atshi.
Bamanyishi 15 bakenza mudimu mukole bua kuibaka Nzubu wa Bukalenge wa kumpala mu tshitupa tshia kule tshia mu Kenya etshi. Bu muvua bana betu kabayi ne makuta a bungi, bakakeba anu bintu bia muaba uvuabu bua kuibaka nabi. Bakibaka bimanu ne mitshi mimeta maloba makunze. Bakalua kushinguila ku bimanu ebi ne tumvi tua ngombe tusambakaja ne butu. Mbulastre bukole be, bulala bidimu ne bidimu.
Bua kupeta mitshi ya kuibaka nayi, bakanyishila bana betu bua kukosa mitshi mu dîtu. Kadi dîtu divuaku pabuipi nabu divua mutantshi wa kilometre dikumi. Bana betu balume ne bakaji bakaya mu dîtu adi, kukosa mitshi, ne kuyisonzabu bimpe, buobu kuyambula ne kuya nayi muaba uvuabu bibakila. Dimue dituku pavuabu bumbukila mu dîtu baya pambelu, bampulushi bakimanyika bana betu, e kuambabu ne: mukanda uvuabu nawu uvua ubanyishila bua kukosa mitshi mu dîtu adi uvua wa dishima. Bampulushi kuambila mpanda-njila wa pa buende uvua muaba eu ne: tuakukuatshi bualu uvua mukose mitshi. Muanetu mukuabu wa bakaji uvuabu bamanye bikole kudi bantu ba mu tshitupa atshi ne ku-bampulushi wakamba ne: “Nuenu bakuate anu muanetu eu, nudi ne bua kutukuata bonso, bualu tuvua bakose mitshi buonso buetu!” Mfumu wa bampulushi e kubalekela kuyabu.
Mu dîtu amu muvua nyama ya luonji, nunku kuendelamu kuvua ne njiwu. Dituku dikuabu, muanetu wa bakaji kampanda wakakosa mutshi. Pakakulukawu panshi, wakamona nyama umue utumpika udiela lubilu. Wakamona anu tshintu mu lupitapita tshia mubidi mukunzubile, kuelaye meji ne: tshivua nyama wa lusumbi, kadi kunyima wakamuenena ku makama avua panshi ne: uvua nyama wa ntambue! Nansha muvuaku njiwu ayi, bana betu bakajikija kuibaka Nzubu wa Bukalenge, ne nzubu eu mmulue muaba udi “ukenka” wa kutumbishila Yehowa.
Dituku dia 1 Luishi 1963 divua dituku dinene mu malu a mudimu wa Nzambi udi wenzeka mu Kenya. Dituku adi ke diakasabu biro bia Bantemu bia kumpala, nzubu umue patupu wa tshipapu tshia metre kare 7,4. Dituku dia 25 Kasuamansense 1997 divua dituku dikuabu dia mushinga mu Kenya, bualu ke dituku diakabanjijabu nzubu ya Betele wa mu Kenya ya tshipapu tshia metre kare 7 800! Nzubu eyi yakajika kunyima kua mudimu mukole muenza ne muoyo mujima munkatshi mua bidimu bisatu. Bena budisuile bafume mu matunga 25 mbakudimune muaba wa tshipapu tshia buloba bua tshisense tshia hektare 3 ne pamutu tshivua ne bisonsa tente, mulue mulengele anu bu mparadizu, mudi nzubu mipiamipia ya biro bia Bantemu mudibu basombele kudi bena dîku dia Betele bantu 80.
Bushuwa, tudi ne bua kusanka bua tshidi Yehowa muenzele bantu bende. Tudi tumusakidila bua mudiye musake mioyo ya basadidi bende bua kualabaja ne kuvudija mudimu wa kukeba kua bantu bimpe mu Kenya, bavuija ditunga edi ditunga dia bintu bitambe bulengele bia mu nyuma.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.
b Mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.