Hanoka wakenda ne Nzambi munkatshi mua bantu babi
DIABOLO udi uluangana bua kulamuna bantu bonso kudi Nzambi, ne bitu misangu mikuabu bianji kumueneka anu bu ne: bua mpindieu wakumbaji tshipatshila tshiende etshi. Munkatshi mua bidimu bitue ku nkama itanu kunyima kua lufu lua Ebele, kakuakamueneka muntu nansha umue uvua musadidi wa lulamatu wa Yehowa to. Dienza dia mpekatu ne malu mabi makuabu onso divua dilue bu tshilele kudi bantu ba bungi.
Mu tshikondo atshi tshivua bantu benza malu mabi ke tshivua Hanoka ne muoyo pa buloba. Dilondangana dia malu a mu Bible didi dileja ne: Hanoka uvua muledibue mu 3404 K.B.B. Hanoka uvua mushilangane bikole ne bantu ba mu tshikondo tshiende bualu uvua muntu uvua Nzambi muanyishe. Mupostolo Paulo wakamutela munkatshi mua basadidi ba Yehowa bavua bashile bena Kristo tshilejilu tshimpe tshia ditabuja. Hanoka uvua nganyi? Nntatu kayi yakapetaye? Mmunyi muakapitaye nayi? Ne lulamatu luende ludi lutuambuluisha ku tshinyi?
Tshikondo tshitshivua Enosha (uvuaku bidimu bitue ku 400 kumpala kua tshikondo tshia Hanoka) tshivua ‘tshibangidilu tshiakabikilabu dîna dia Yehowa.’ (Genese 4:26) Bulelela, katshia ku tshibangidilu bantu bavua babikila dîna dia Nzambi. Kadi dibikila dia dîna dia Nzambi diakatuadija mu tshikondo tshivua Enosha ne muoyo didi diodi dimueneka ne: kadivua dibikila dilelela dia dîna dia Yehowa divua dileja ditabuja ne dimutendelela dia bushuwa nansha. Bamue bamanyi bena Ebelu badi bamba ne: mêyi a mu Genese 4:26 adi ne bua kuikala nunku: “diakabanga ne kapeja” anyi “dipepeja malu a tshijila diakatuadija.” Bantu bavua mua kuikala badipesha dîna dia Yehowa anyi badipesha bantu bakuabu bavuabu bamona ne: bavua babambuluisha bua kuyikila ne Nzambi pavuabu batendelela. Anyi pamu’apa bavua bangata dîna dia Nzambi ne badipeshe mpingu.
‘Hanoka wakenda ne Nzambi mulelela’
Nansha muvua Hanoka musombe munkatshi mua bantu babi, ‘wakenda ne Nzambi [mulelela],’ Yehowa. Ki mbambe bualu nansha bumue budi buleja bantu ba mu ndelanganyi yende aba: Sheta, Enoshe, Kenana, Mahalelela ne Yalede bavua bende ne Nzambi to. Bikalabu bavua bende ne Nzambi, kadi ki mmu mushindu wa muomumue ne Hanoka nansha, bualu nsombelu wende wakenzeja bua ikale mushilangane nabu.—Genese 5:3-27.
Bua Hanoka, kuenda ne Yehowa kuvua kumvuija bunyana anyi bulunda bua menemene ne Nzambi bualu uvua wenza disua diende. Yehowa wakanyisha lulamatu lua Hanoka. Ke bualu kayi Bible wa Septante (wa mu tshiena-Gelika) udi wamba ne: “Hanoka uvua usankisha [Nzambi] bikole” anu muakamba mupostolo Paulo pende.—Genese 5:22; Ebelu 11:5.
Ditabuja dia Hanoka ke tshintu tshinene tshiakamuambuluisha bua kuikalaye mu malanda mimpe ne Yehowa. Uvua ne bua kuikala witabuja “dimiinu” dilaya dia “mukaji” wa Nzambi. Bikala Hanoka uvuaku mumonangane ne Adama, nanku bidi bimueneka ne: uvua ne bua kuikala mumvue amue malu avua Nzambi muenzele mulume ne mukaji ba kumpala aba mu Edene. Dimanya divua Hanoka mupete pa bidi bitangila Nzambi diakamuvuija muntu uvua ‘umukeba’ umukebelamu.—Genese 3:15; Ebelu 11:6, 13.
Anu muvuabi bua Hanoka, bua tuetu kudia malanda mimpe ne Yehowa kabiena bilomba bua kuikala anu ne dimanya dia Nzambi patupu nansha. Bituikala banange mulunda wetu kampanda bikole, kabienaku bilelela bua se: ngenyi yetu ne bitudi tuenza bidi ne bua kulonda malu atuye musue anyi? Tudi tuepuka mêyi anyi malu adi mua kunyanga bulunda ebu. Ne tuetu basue kushintulula bualu kampanda mu nsombelu wetu, katuenaku tutangila bua kumona bu bikala bualu ebu mua kulenga malanda etu aa anyi?
Bia muomumue, dijinga dietu dia kushala mu malanda mashême ne Nzambi didi ditangila kabidi ne malu atudi tuenza. Tshia kumpala tudi ne bua kuikala ne dimanya dijalame dia malu adi Nzambi musue ne adiye kayi musue. Pashishe dimanya didi ne bua kutulombola, eku tudienzeja bua kumusankisha mu meji ne mu bienzedi bietu.
Eyowa, bua kuenda ne Nzambi tudi ne bua kuenza malu adi amusankisha. Ke tshiakenza Hanoka munkatshi mua bidimu bia bungi. Muaku wa pa muanda wa mu tshiena-Ebelu udibu bangate bua kuleja ne: Hanoka ‘wakenda’ ne Nzambi udi umvuija bualu budi buenzeka njila ne njila, bualu budi butungunuke. Noa mmuntu mukuabu wa lulamatu ‘wakenda ne Nzambi.’—Genese 6:9.
Hanoka uvua tatu wa dîku uvua ne mukaji ne ‘bana balume ne bana bakaji.’ Metushela uvua umue wa ku bana bende ba balume. (Genese 5:21, 22) Kabiyi mpata, Hanoka wakenza muende muonso bua kulombola dîku diende bimpe. Kadi bu muvuaye musombe munkatshi mua bantu babi, kabivua bitekete bua yeye kusadila Nzambi to. Lemeke tatuende wa Noa ke uvua mua kuikala muntu umu’epele wa mu tshikondo tshiende uvua muitabuje Yehowa. (Genese 5:28, 29) Nansha nanku, Hanoka wakalonda ntendelelu mulelela ne dikima.
Ntshinyi tshiakambuluisha Hanoka bua kushalaye ne lulamatu kudi Nzambi? Kakuyi mpata, kavua usomba ne bantu bavua bapepeja dîna dia Yehowa anyi balunda bavua kabayi bakumbanyine mutendeledi yonso wa Nzambi. Kulomba Yehowa bua amuambuluishe kuvua ne bua kuikala kabidi kukolesha dipangadika dia Hanoka divuaye muangate bua kuepuka tshintu tshionso tshivua mua kubungamija Mufuki wende.
Mulayi wa malu avua ne bua kukuata bantu babi
Kuikala ne bikadilu bimpe kutu nangangana kukole patudi munkatshi mua bantu babi. Kadi Hanoka wakamanyisha kabidi mukenji wa kabutu kavua ne bua kukuata bantu babi. Nyuma wa Nzambi wakalombola Hanoka bua kumanyisha ne: ‘Tangilayi, Mukalenge wakalua ne mbombo ya bantu bende ba tshijila, bua kuenzejaye dipisha kudi bonso, ne bua kutuishaye bonso badi kabayi ba Nzambi bua midimu yabu yonso idi ibenga Nzambi, yakenzabu mu bupidia buabu bua Nzambi, ne bua malu onso makole adi bantu babi babengi ba Nzambi bamudiule nawu.’—Yuda 14, 15.
Mmunyi muvua bantu babi bavua kabayi batendelela Nzambi ne bua kuangata mukenji eu? Mbikumbane bua kutshinka ne: bantu bakakina Hanoka bua mêyi adi atua ku muoyo a mushindu’eu, pamu’apa akamupendeshisha. Bumue bamue bantu bavua ne bua kuikala bakebe mene nansha bua kumushipa. Kadi Hanoka kakatshina to. Uvua mumanye tshivua tshienzekele muntu muakane Ebele, ne uvua mudisuike bua kusadila Nzambi nansha bia munyi, anu bu Ebele.
“Nzambi wakamuangata”
Bidi bimueneka ne: Hanoka uvua mu njiwu ya lufu ‘pakamuangata Nzambi.’ (Genese 5:24) Yehowa kakanyisha bua kukengeshabu muprofete wende wa lulamatu kudi baluishi bende ba tshikisu to. Bilondeshile mupostolo Paulo, ‘Hanoka wakumushibua pa buloba bua yeye katangidi lufu.’ (Ebelu 11:5) Bantu ba bungi batu bamba ne: Hanoka kakafua to, Nzambi wakamuangata, kuyaye nende mu diulu muakatungunukaye ne kuikala ne muoyo. Kadi Yezu wakamba bimpe ne: ‘Kakuena muntu wakubanda mu diulu anu yeye wakufuma mu diulu, Muana wa muntu mene, udi biende mu diulu.’ Yezu uvua “mudianjidi” wa bonso badi baya mu diulu.—Yone 3:13; Ebelu 6:19, 20.
Kadi ntshinyi tshiakenzekela Hanoka? ‘Dimumbusha pa buloba bua yeye katangidi lufu’ didi mua kumvuija ne: Nzambi wakamuleja tshikena-kumona tshia mulayi kampanda ne yeye kuimanyika muoyo wende pavuaye mudine mu dimona tshikena-kumona atshi. Pavua Hanoka munkatshi mua dimona tshikena-kumona etshi kavua mua kumvua bisama bia lufu nansha. Pashishe, “kabakamusangana [muaba nansha umue],” pamu’aba bualu Yehowa wakasokoka mubidi wende bu muakasokokaye wa Mose.—Dutelonome 34:5, 6.
Hanoka wakalala bidimu 365; ebi bivua bidimu bikese patupu pa kubifuanyikija ne bia bantu ba mu tshikondo tshiende. Kadi bualu bua mushinga mukole budi bantu badi banange Yehowa benza mbua se: badi bamusadila ne lulamatu too ne ku ndekelu kua matuku abu a muoyo. Tudi bamanye bimpe ne: Hanoka wakenza nanku ‘bualu bua kumpala kua diumushibua diende wakadi ne bualu buende buambibua ne: Yeye wakasankisha Nzambi.’ Mukanda wa Nzambi kawena uleja mushindu uvua Yehowa muyikile ne Hanoka to. Nansha nanku, kumpala kua Hanoka kufuaye, Nzambi wakamujadikila ne: uvua mumuanyishe; ne bua nanku tudi bajadike ne: Yehowa neamuvuluke bua kumubisha ku lufu.
Tuidikijayi ditabuja dia Hanoka
Tuidikijayi ditabuja dia bantu bavua batshina Nzambi. Bualu ditabuja ke diakambuluisha Hanoka bua kulua muprofete wa lulamatu wa kumpala wa Nzambi. Bantu ba mu tshikondo tshia Hanoka bavua bena tshikisu, bapetudi ba malu a tshijila ne kabayi batshina Nzambi anu bu mudi bantu ba lelu. Kadi Hanoka yeye uvua mushilangane nabu. Uvua ne ditabuja dilelela ne uvua ufila tshilejilu tshimpe pa bidi bitangila dilamata Nzambi. Eyowa, Yehowa wakamupesha mukenji munene wa kabutu wa yeye kumanyisha bantu, kumupeshaye kabidi bukole bua yeye kumona mua kuumanyisha. Hanoka wakakumbaja mudimu wende ne dikima, ne Nzambi wakamulama kumpala kua baluishi bende.
Tuetu bikale ne ditabuja bu dia Hanoka, Yehowa neatupeshe bukole bua tuetu kumanyisha bimpe mukenji wende mu matuku a ku nshikidilu aa. Neatuambuluishe bua kuikala ne dikima dîba ditudi kumpala kua bantu badi kabayi basue mukenji wetu, ne lulamatu luetu kudi Nzambi nelutuvuije bashilangane bikole ne bantu badi kabayi batshina Nzambi. Ditabuja nedituambuluishe bua kuenda ne Nzambi ne bua kuikala ne ngikadilu udi usankisha mutshima wende. (Nsumuinu 27:11) Bua ditabuja, muakane Hanoka wakenda ne Yehowa bimpe munkatshi mua bantu babi, ke tshitudi petu mua kuenza.
[Kazubu mu dibeji 30]
Mu Bible mutu malu a mu Mukanda wa Hanoka anyi?
Mukanda wa Hanoka ngumue wa ku mikanda idi kayiyi mifundisha ku nyuma wa Nzambi idibu basakidile mu imue Bible ne idibu bafuikakaje mêna a badi bayifunde anyi kayiyi mimanyike badi bayifunde. Batu bamba pabi kabiyi nansha bia bulelela bua se: Hanoka ke utu mufunde mukanda eu. Pamu’apa bakaufunda mu lukama lua bidimu lua kumpala anyi luibidi K.B.B.; mukanda eu udi nsangilu wa mianu ya bena Yuda ya mafi idibu banekeshe, misangu mikuabu mmuyuki munekesha wa malu makese a Hanoka adi mu Genese. Bualu ebu nkayabu mbukumbane bua kusaka bantu badi banange Dîyi didi Nzambi mufundishe bua kubenga kuangata mukanda eu ne mushinga.
Mu Bible, anu mukanda wa Yuda ke udi ne mêyi a mulayi a Hanoka: ‘Tangilayi, Mukalenge wakalua ne mbombo ya bantu bende ba tshijila, bua kuenzejaye dipisha kudi bonso, ne bua kutuishaye bonso badi kabayi ba Nzambi bua midimu yabu yonso idi ibenga Nzambi, yakenzabu mu bupidia buabu bua Nzambi, ne bua malu onso makole adi bantu babi babengi ba Nzambi bamudiule nawu.’ (Yuda 14, 15) Bamanyi ba bungi kabatu bitaba bua se: mêyi a mulayi wa Hanoka a dipisha nawu bantu ba mu tshikondo tshiende mbaangatshile buludi mu Mukanda wa Hanoka nansha. Bidiku mua kuikala se: Yuda uvua muangatshile malu aa mu mukanda kauyi mufundisha ku nyuma wa Nzambi uvua kauyi wa kueyemena anyi?
Mukanda wa Nzambi ki mmuleje mushindu uvua Yuda mumanye mulayi wa Hanoka to. Uvua mua kuikala mupetele patupu mêyi aa mu miyuki ya kale ivua mitangalake bikole tshikondo atshi ivua bantu beyemena ne balondelangana. Bidi bimueneka ne: Paulo wakenza pende mushindu wa muomumue pakatelaye dîna dia Yane ne dia Yambele, bena majimbu ba Palô bena mêna avua kaayi mamanyike kumpala, bavua bakandamena Mose. Bikala mufundi wa Mukanda wa Hanoka uvua mumanyine malu aa mu miyuki ya mushindu’eu, mmunyi mutudi mua kuela mpata bua se: Yuda kavua muamanyine pende mu njila umue eu?a—Ekesode 7:11, 22; 2 Timote 3:8.
Mushindu wakamanya Yuda mukenji uvua Hanoka mumanyishe bantu babi ki mbualu bunene to. Mukenji eu mmulelela bualu Yuda wakafunda mukanda wende ku bukole bua nyuma wa Nzambi. (2 Timote 3:16) Nyuma wa Nzambi wakamukanda bua kambi malu avua kaayi malelela.
[Mêyi adi kuinshi]
a Muyidi Stefano pende wakaleja manga malu adi kaayi muaba mukuabu mu Bible. Adi atangila tulasa tuvua Mose mulonge mu Ejipitu, bua muvuaye ne bidimu 40 pakanyemaye mu Ejipitu, muakenzaye bidimu 40 mu Midiyana, ne muvua muanjelu mumupeshe Mikenji.—Bienzedi 7:22, 23, 30, 38.
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Hanoka wakamanyisha mukenji wa Yehowa ne dikima dionso