Bua ditabuja, Balaka wakatshimuna tshiluilu tshikole
DIFUANYIKIJA wewe muimane kumpala kua tshisumbu tshia basalayi bikale ne luonji lua bungi. Badi ne bia mvita bia buena lelu, ne mbimane badiakaje bua kuluangana nabi. Wewe ne bena diebe nudi kumpala kuabu kanuyi ne bia kuluangana nabi bia nsongo to.
Mu tshikondo tshia balumbuluishi ba mu Isalele, Balaka, Debola ne bena Isalele bakuabu 10 000 bavua kumpala kua bualu bua nunku. Tshiluilu tshivua tshibaluisha tshivua tshia bena Kanâna tshilombola kudi Sisela, kapitene ka masalayi abu. Mu bia mvita biabu muvua makalu a mvita avua ne nkata kuvuabu bele milonda ivua mua kushipa bantu. Muanda eu wakenzeka ku mukuna wa Tabô ne mu tshibandabanda tshia Kishona. Malu akenzeka kuine aku, akaleja Balaka bu muntu wa ditabuja dia kuangata bu tshilejilu. Tukonkonone malu akafikisha bantu ku nsombelu mukole eu.
Bena Isalele badi badidila Yehowa
Mukanda wa Balumbuluishi udi ulonda muvua bena Isalele balekela ntendelelu mulelela misangu ya bungi ne mukanda eu udi uleja kabidi bipeta bibi bivuabu bapete. Misangu yonso, pavuabu balomba luse ne muoyo mujima kudi Nzambi, uvua ubatumina mupandishi uvua ubapikula ne pashishe bavua bamutombokela tshiakabidi. Bilondeshile malu avuabu benza, ‘pakafua Ehuda [mulumbuluishi uvua mubapandishe ku buluishi bua bena Moaba], bena Isalele bakenza malu mabi ku mêsu kua Yehowa kabidi.’ Bushuwa, ‘bakasungula nzambi mipiamipia.’ Tshiakenzeka ntshinyi? ‘Yehowa wakabapana mu bianza bia Yabina, mukalenge wa bena Kanâna, wakadi ukokesha bantu mu Hasô; kapitene ka masalayi ende kakadi Sisela. Bena Isalele bakadila kudi Yehowa, bualu bua [Sisela] wakadi ne makalu a biamu nkama tshitema, yeye wakatamba kukengesha bena Isalele bidimu makumi abidi.’—Balumbuluishi 4:1-3; 5:8.
Bible udi wamba bua nsombelu uvua mu Isalele ne: ‘[Mu matuku au] njila ivua munda mutupu, bena ngendu bavua bayila njila ya ku mpenga. Misoko ya mu Isalele ivua mifue.’ (Balumbuluishi 5:6, 7, MMM) Bantu bavua batshina bivi bavua bendesha makalu. Mumanyi mukuabu wa malu a Bible udi wamba ne: “Bena Isalele bavua ne buôwa bua bungi, tshisamba tshionso tshivua tshimueneka tshitekete, katshiyi ne bukole to.” Nanku anu muvuabu benza pa tshibidilu, bena Isalele bavua batekeshibue ku muoyo bakadidila Yehowa bua kubambuluishaye.
Yehowa udi utuma mulombodi
Tshikisu tshia bena Kanâna tshiakafikisha tshisamba tshia Isalele ku lutatu lukole lua dikema. Yehowa wakatuma muprofete mukaji Debola bua kulongesha ne kumanyisha kabutu Kende. Yehowa wakamupesha diakalenga dia kuikala mamu wa mu tshimfuanyi mu Isalele.—Balumbuluishi 4:4; 5:7.
Debola wakabikidisha Balaka ne kumuambilaye ne: ‘Yehowa, Nzambi wa Isalele, kakamba ne: uye biebe ku luseke lua mukuna wa Tabô ne binunu dikumi bia bantu ba munkatshi mua bena Nafatale ne bena Zebulona anyi? Meme nentume Sisela, kapitene ka masalayi a Yabina, kuudi ku musulu wa Kishona, ne makalu ende a mvita ne tshisumbu tshiende tshinene; nemmufile mu bianza biebe.’ (Balumbuluishi 4:6, 7) Pavua Debola muambe ne: ‘Yehowa, Nzambi wa Isalele kakamba ne,’ uvua muleja patoke ne: kavua ne bukokeshi bua kutumina Balaka dîyi nansha. Kadi uvua anu njila patupu uvua Nzambi mupitshishile dîyi diende. Balaka wakenza tshinyi?
Balaka wakamuambila ne: ‘Biwaya nanyi, nenye; kadi biwikala kuyi uya, tshiena nya.’ (Balumbuluishi 4:8) Bua tshinyi Balaka uvua welakana bua kuitaba mudimu uvua Nzambi mumupeshe? Uvua utshina anyi? Kavua ne dieyemena mu malaya a Nzambi anyi? Too. Balaka kavua mubenge mudimu uvuabu bamupeshe au to, kabidi kavua nansha mubenge kutumikila Yehowa to. Kadi diandamuna diende didi dileja muvuaye udiumvua kayi mukumbanyine kutumikila dîyi dia Yehowa yeye nkayende. Dikalaku dia muleji-mpala wa Nzambi divua ne bua kubajadikila buludiki bua Nzambi ne kubapesha (yeye ne bantu bende) ditekemena. Kadi pamutu pa diandamuna dia Balaka kuikaladi dileja butekete kampanda, diakaleja ne: uvua ne ditabuja dikole.
Tudi mua kufuanyikija diandamuna dia Balaka ne dia Mose, Gideona ne Yelemiya. Bantu aba pabu kabavua beyemena bukole buabu nkayabu bua kumona mua kukumbaja mudimu uvua Nzambi mubapeshe to. Kadi bua bualu abu kabakabangata bu bantu bavua ne ditabuja dikese to. (Ekesode 3:11–4:17; 33:12-17; Balumbuluishi 6:11-22, 36-40; Yelemiya 1:4-10) Netuambe tshinyi bua tshivua Debola muenze? Kakakeba bua kuludika to, kadi wakashala anu musadidi wa Yehowa muena budipuekeshi. Wakambila Balaka ne: ‘Bulelela, nenye nebe.’ (Balumbuluishi 4:9) Wakitaba bua kushiya nzubu wende (muaba uvua ditalala) bua kuya ne Balaka ku mvita ikavua pabuipi. Debola udi pende tshilejilu tshia ditabuja ne dikima.
Bua ditabuja bakalonda Balaka
Biluilu bia bena Isalele bivua ne bua kuya kusambakena ku mukuna kampanda mule uvua ne dîna dia Tabô. Bavua basungule muaba muimpe. Uvua muaba muimpe wa kusambakena wa bisa bia bena Nafatale ne bena Zebulona bavua basombele pabuipi apu. Nunku anu muvua Nzambi mutume dîyi, bena budisuile binunu dikumi pashishe ne Debola bakalonda Balaka baye batangile ku mukuna eu.
Bivua bikengela kuikala ne ditabuja bua kulonda Balaka. Yehowa uvua mulaye Balaka bua kutshimuna bena Kanâna, kadi bena Isalele bavua ne bia mvita kayi? Balumbuluishi 5:8 udi wamba ne: “Kakuvua kumueneka nansha ngabu, nansha difuma munkatshi mua binunu makumi anayi bia bena Israele.” (MMM) Bena Isalele bavua ne bia mvita anu bikese tshianana. Nansha nanku, mafuma ne ngabu bivua bia mvita bivua kabiyi ne bua kuenza tshintu nansha tshimuepele kumpala kua makalu a mvita a nkata mienza ne biamu to. Pakumvua Sisela ne: Balaka ukavua mubande ku mukuna wa Tabô, Sisela wakasangisha diakamue makalu ende onso a mvita ne biluilu biende mu tshibandabanda tshia Kishona. (Balumbuluishi 4:12, 13) Sisela kavua mujadike ne: uvua ne bua kuluangana ne Nzambi Wa-Bukole-Buonso to.
Balaka udi utshimuna biluilu bia Sisela
Pakafika tshikondo tshia kuluangana, Debola wakambila Balaka ne: ‘Bika biebe, bualu bua Yehowa wakafila Sisela mu bianza biebe lelu; Yehowa kêna mudianjile ku mpala kuebe, anyi?’ Balaka ne bantu bende bavua ne bua kupueka mukuna wa Tabô batangile mu bibandabanda, kadi kuine aku makalu a mvita a Sisela avua ne bua kubabutula kakuyi lutatu. Uvua mua kudiumvua munyi bu wewe muikale mu tshiluilu tshia Balaka? Uvuaku mua kutumikila, uvuluka ne: Yehowa ke uvua ulombola anyi? Balaka ne bantu bende binunu dikumi buobu bakatumikila. ‘Yehowa wakatatshisha Sisela ne makalu ende onso ne bantu bende bonso ku miele ya mvita ya Balaka.’—Balumbuluishi 4:14, 15.
Ne diambuluisha dia Yehowa, Balaka watshimuna biluilu bia Sisela. Muyuki wa mvita eu kawena umvuija muvua malu onso au menzeke to. Kadi musambu wa ditshimuna wa Balaka ne Debola udi wamba ne: ‘Diulu ne matutu akamatshisha mvula.’ Mbimueneke ne: mvula mukole wakapangisha makulu a mvita a Sisela bua kuenda mu bitotshi, bipetesha nunku Balaka mushindu wa kutshimuna kakuyi lutatu. Bia mvita binene bia bena Kanâna biakabapangisha bua kuluangana. Bua bitalu bia bantu ba Sisela, musambu udi wamba ne: ‘Musulu wa Kishona mene mene wakabapita bukole.’—Balumbuluishi 5:4, 21.
Muyuki eu mmulelela bua tuetu kuwitaba anyi? Tshibandabanda tshia Kishona ndijiba, muaba udi mâyi makese apueka pa tshibidilu. Panyima pa mvula ya bungi, tusulu tua nunku tudi mua kuwula diakamue ne kubanga kupueka ne nkuaka mukole udi mua kukebesha njiwu. Badi bamba ne: mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, mvula mukole wakaloka pa buloba bua dima bua muaba umue umue eu munkatshi mua minite 15 patupu wakapangisha mashinyi a basalayi bua kuendawu bimpe. Badi balonda bua mvita ivua pankatshi pa Napoléon ne bena Turquie mu dituku dia 16 ngondo muinayi tshidimu tshia 1799 ku mukuna wa Tabô ne: “[Bena Turquie] ba bungi bakaselemuka pavuabu bakeba kunyemena muaba uvua mâyi a Kishona kaayi masapalale.”
Mufundi wa malu a kale muena Yuda, Flavius Josèphe udi wamba ujadika ne: pakavua biluilu bia Sisela ne bia Balaka pa kutuilangana, “tshipepele tshikole tshiakafumina mu diulu, ne mvula ya mabue yakaloka ya bungi, ne tshipepele tshikole tshivua tshituma mvula mu mpala mua bena Kanâna tshibapangisha bua kumona, ne mafuma abu ne ndundu yabu yakuela nayi nsoka kabivua kabidi ne mudimu, kabivua kabidi ne dikuatshisha to.”
Balumbuluishi 5:20 udi wamba ne: ‘Mitoto ya mu diulu yakaluangana, mitoto ya mu njila yayi yakaluangana ne Sisela.’ Mmunyi muvua mitoto miluangane ne Sisela? Bantu bakuabu badi bamona tshiambilu etshi anu bu badi bakula bua diambuluisha dia kudi Nzambi. Bakuabu pabu badi bamba ne: divua diambuluisha dia kudi banjelu, dikuluka dia bintu bia mu diulu anyi dieyemena dia Sisela mu lubuku lua mitoto luvua lua mashimi. Bu mudi Bible kayi umvuija mushindu uvua mitoto ya mu diulu miluangane mu mvita eyi, mbimueneke patoke ne: tudi ne bua kuangata tshiambilu etshi bu tshikale tshileja diambuluisha kampanda dia Nzambi bua kusungila tshiluilu tshia bena Isalele. Nansha biobi bikale munyi, bena Isalele bakatshimuna. ‘Balaka wakalonda ku nyima kua makalu; bantu bonso ba Sisela bakafua ku miele ya mvita; nansha umue wabu kakapanduka.’ (Balumbuluishi 4:16) Ntshinyi tshiakenzekela Sisela munene wa tshiluilu etshi?
Mukengeshanganyi udi upona ‘mu bianza bia mukaji’
Bible udi wamba ne: ‘Kadi Sisela [wakashiya mvita] wakanyema ku makasa ende ku ntenta wa Yaele, mukaji wa Hebê, Muena Kena; bualu bua ditalala diakadi pankatshi pa Yabina, mukalenge wa Hasô, ne nzubu wa Hebê, Muena Kena.’ Yaele wakabueja Sisela mupungile bikole mu ntenta wende, kumupesha mabela a kunua ne kumubuikila tshilamba, nunku Sisela wakalala bu mufue. Pashishe Yaele wakangata ‘mutshi wa mutondo wa ntenta, ne marteau mu tshianza tshiende,’ bintu bivua muntu uvua usombela mu ntenta wenza nabi mudimu pa tshibidilu. ‘Wakaya kudiye bitekete bitekete, wakamukumina mutshi au pa lupupu luende; ne mutshi wakapatuka, wakabuela mu buloba; bua yeye wakadi mulale tshipuka, mutambe kupungila, nunku wakafua.’—Balumbuluishi 4:17-21.
Pashishe Yaele wakapatuka pambelu bua kusambakena ne Balaka ne wakamuambila ne: ‘Lua biebe, nenkuleje muntu uudi ukeba.’ Muyuki udi utungunuka, wamba ne: ‘Yeye wakaya kudiye, wakatangila Sisela mulale panshi mufue ne mutshi wa mutondo wa ntenta pa mpupu yende.’ Bualu abu buvua ne bua kuikala bukoleshe ditabuja dia Balaka bikole, ki mmuomu anyi? Kumpala muprofete mukaji Debola wakamuambila ne: ‘Luendu luudi uya kaluena lukuvuija butumbi bualu bua Yehowa neafile Sisela mu bianza bia mukaji.’—Balumbuluishi 4:9, 22.
Tudiku mua kumona bualu budi Yaele muenza ebu bu tshitungu anyi? Yehowa kavua mubuangate nanku bu tshitungu to. Musambu wa ditshimuna wa Balaka ne Debola wakamba ne: ‘Yeye neikale ne disanka ku mutu kua bakaji badi bashikame mu ntenta.’ Musambu au udi utuambuluisha bua kumona lufu lua Sisela mu mushindu mulelela. Badi beleja mamuende windila dipingana diende ku mvita ne muoyo kuulu kuulu. Udi ukonka ne: ‘Dikalu diende didi dijanguluka musangu mule nunku bualu kayi?’ ‘Bakaji benji ba mudimu wende ba lungenyi’ badi benza muabu muonso bua kutuyishaku dipampakana diende bamuambila ne: uvua mua kuikala mushale wabanya bintu bivuabu banyenge mu mvita: bilamba bilenga ne nsongakaji bua balume. Bakaji aba badi bakonka ne: ‘Kabena basangana bintu biakunyengabu kudi bena lukuna anyi? Kabena babiabanyangana: mushikankunde umue anyi ibidi kudi mulume yonso, bilulu bia mekala mimpe bia kupa Sisela, tshilulu tshimpe tshimue anyi bibidi bizola, bia kuela mu nshingu mua mutshimunyi, anyi?’—Balumbuluishi 5:24, 28-30.
Tshidi muyuki eu utulongesha
Muyuki wa Balaka udi utulongesha malu a mushinga mukole. Kakuyi mpata, ntatu ne tunyinganyinga tukole nebikuate bantu bonso badi babenga Yehowa mu nsombelu wabu. Bantu badi banyingalala balekela mibi yabu ne bashala batekemene bionso kudi Nzambi, ntatu ya mishindu yonso kayakubatatshisha to. Tuetu petu katuenaku mua kuikala anu tutumikila Nzambi anyi? Nansha padi malu adi Yehowa ulomba amueneka abengangana ne meji a bantu, tudi anu mua kuikala bashindike ne: mêyi ende adi anu bua diakalenga dietu dia kashidi. (Yeshaya 48:17, 18) Balaka ‘wakatshimuna biluilu bia bukua matunga’ anu bualu uvua muitabuje Yehowa ne mutumikile mêyi a Nzambi.—Ebelu 11:32-34, MMM.
Mêyi a ndekelu adi alenga ku muoyo a musambu wa Debola ne Balaka adi amba ne: ‘Yehowa, bantu bonso badi nebe lukuna bafue nunku; kadi bantu badi bakusue bikale bu dîba pabandadi ne bukole buadi buonso.’ (Balumbuluishi 5:31) Bualu ebu nebuikale menemene bulelela pabutula Yehowa bantu babi badi mu bulongolodi bua Satana!
[Tshimfuanyi mu dibeji 29]
Yehowa wakatuma Debola bua kubikila Balaka
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Musulu wa Kishona wakuula e kusapalala
[Mêyi a dianyisha]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Mukuna wa Tabô