Tunemeke mêyi a mu Bible mu bikondo bia madilu: Tshitupa 3
Bena Kristo badi bajikangana mu mushindu muimpe udi uleja kanemu
1. (a) Bua tshinyi bantu badi kabayi bena Kristo batu bajikangana mu mushindu wa tuyayi tukamone? (b) Ntshinyi tshitu bakuabu benza bua bantu ba bungi kuluabu dituku dia kujika mufue?
1 Bantu badi kabayi bamanye bimpe tshitu tshienzekela muntu padiye ufua batu benza malu a bungi dituku dia kujika muntu bua kumusankisha ne kubenga kunyingalaja bena mu dîku diende badi bashale. Bantu badi kabayi Bantemu batu benza malu a bungi anu bua ‘kudisua’ bua muanzu anyi bubanji buvua nabu udi mufue anyi bua dîku diende. (1 Yone 2:16) Misangu ya bungi, bantu bavule batu ne lungenyi lubi lua ditembangana bualu batu benza malu a bungi kumpala kua kujika mufue bua kupita bakuabu. Nunku bua kukoka ntema ya bantu ba bungi, batu bafunda pa mabeji malu adibu balongolole bua dijika udi mufue, belapu foto wende ne baalamika miaba mishilashilangane. Bamue batu bindila matuku a bungi anyi lumingu lujima kumpala kua kujika muntu bua bamone mua kupeta makuta a kuenzeja nawu madilu a tuyayi tukamone. Bu mutubu bangata dijikangana ne mushinga wa bungi, too ne bena mu mêku a bapele batu benza muabu muonso bua kupeta makuta a kuenzeja nawu madilu manene anu bua kusankisha balela babu ne bantu ba muaba udibu.
2. (a) Mmushindu kayi udi dijikangana dia bena Kristo dishilangane ne dia bena panu? (b) Bilondeshile Yone 17:16 ne Nsumuinu 11:2, bua tshinyi mbimpe basadidi ba Nzambi bajikangane mu mushindu muimpe udi uleja kanemu?
2 Kadi tuetu bena Kristo tudi bamanye ne: mufue ki mmumanye bualu, nansha bionso bidibu bamuenzela kumpala kua kumujika bua kumunemeka anyi kumutumbisha. Bena Kristo balelela kabena mua kuenza malu a kukema kumpala kua kujika mufue anu bua bantu babamone to. Tuetu bidikije bilele ebi, netushilangane ne bena panu ku tshinyi? (Yone 17:16) Nebamone ne: tuetu petu tutu tutshina bafue. Bu mutudi bamanye ne: bantu ba muaba utudi batu batshina bafue, tudi ne bua kuikala ne budimu ne kujikangana mu mushindu muimpe udi uleja kanemu. (Nsu. 11:2) Mmushindu kayi utudi mua kuenza bualu ebu?
3. (a) Ntshinyi tshitu bantu bakuabu benza bua kupeta makuta a kujika nawu mufue? (b) Bantemu ba Yehowa badi ne bua kumona bualu ebu mushindu kayi?
3 Makuta a kujikangana nawu: Miaba mikuabu, bana betu badi balonda tshilele tshia kutuilangana bua kusangisha makuta bua kumona mua kujika mufue. Batu batumina bisumbu bikuabu mikanda bua kulomba makuta adi mua kubambuluisha bua kujika mufue. Bakuabu mbalongolole mu bobu makuta a pa buawu anu bua dijikangana. Kumpala kua kuyabu kujika mufue, bakulu batu basungula muanetu wa balume kampanda bua aye ku nzubu ya bana betu wenda ulomba makuta anyi kuasangishila anu ku Nzubu wa Bukalenge. Imue misangu batu bateka tushete tua mapa bua bantu badi muaba au belamu makuta. Mu madilu a bantu badi kabayi bena Kristo, batu bafunda mêna a bantu anyi a bisumbu bia bantu ne batela bungi bua makuta adibu bafile. Bena madilu batu bafila biakudia ne maluvu bua kukankamija badi bafile makuta. Mmushindu kayi utudi ne bua kumona malu aa? Bena Kristo balelela kabena ne bua kusangisha makuta mushindu eu bua kujika mufue to.
4. (a) Nnganyi udi ne bujitu bua kutula makuta a kujika nawu mufue? (Tangila mêyi adi kuinshi kua dibeji.) (b) Bikala bena mu dîku dia mufue kabayi ne mushindu, nkuepi kudibu mua kupeta makuta? (Tangila mêyi adi kuinshi kua dibeji.) (c) Njiwu kayi itu imueneka patudi tuitaba diambuluisha dia kudi balela badi kabayi Bantemu? Mmushindu kayi utudi mua kutumikila mubelu udi mu Nsumuinu 27:12?
4 Bena Kristo ba mu dîku dia mufue badi ne bua kumanya ne: bobu ke badi ne bujitu bua kutula makuta bua kuya kujika mufue wabu.a Bikalabu kabayi ne makuta makumbane bua kujika nawu udi mufue, balela babu bakuabu badi mua kubambuluisha.b (1 Tim. 5:3; od dib. 132, tshik. 1) Kadi bikala balela ba udi mufue kabayi pabu ne mushindu, bantu bakuabu anyi bena mu tshisumbu badi mua kubambuluisha. (1 Yone 3:17, 18) Tshidibi mbimpe kuikala ne budimu. Patudi tulomba diambuluisha kudi balela badi kabayi Bantemu, batu bela meji ne: badi pabu ne dîyi dia kuamba bua mushindu udi malu ne bua kuenzeka. Nunku badi mua kuenza muabu muonso bua kubuejamu bilele bidi Bible ukandika. Abi kabiena bisua kumvuija ne: muena Kristo udi ne bua kubenga diambuluisha dia balela bende badi kabayi Bantemu to. Kadi yeye mumone ne: kuitaba diambuluisha diabu kudi mua kubasaka bua kukeba bua kulombola amue malu, udi mua kudibenga ne budimu buonso.—Nsu. 27:12.
5. (a) Bala Efeso 4:17-19 ne Lomo 12:2. Mmushindu kayi udi mvese eyi mua kutuambuluisha patudi tukeba kujika mufue? (b) Bavua bajike Yezu bishi? Bualu ebu budi butuambuluisha mushindu kayi? (c) Bala Luka 14:28 ne 2 Kolinto 8:12. Bua kubenga kulomba makuta kudi bakuabu anyi kubatekela bujitu peshi kubuela mabanza, bena Kristo ba mu dîku dia mufue badi ne bua kulongolola dijikangana dia mushindu kayi?
5 Dimanya dilelela dia tshidi tshienzekela muntu padiye ufua didi ditupesha dikima dia kujika balela betu katuyi tuenza bilele bibi bidibu batamba kuenza kudi bantu badi ne dimanya dikese dia Bible. (Ef. 4:17-19) Nansha mutudi katuyi ne bua kulenduisha bakuabu pa kuela kalela mu dijika muntu mu mushindu mubi, katuena ne bua kuidikija bantu badi kabayi bamanye Dîyi dia Nzambi to. (Lomo 12:2) Tuvuluke ne: Yezu uvua muntu munene wa katshia ne katshia, kadi bavua bamujike mu mushindu muimpe uvua uleja kanemu. (Yone 19:40-42) Bua bantu badi ne ‘meji a Kristo,’ kuidikija mushindu uvuabu bajike Yezu ki nkubi to. (1 Kol. 2:15, 16) Kadi bua kubenga kulomba diambuluisha anyi kutekela bakuabu bujitu pa makaya peshi kubuela mabanza, bena Kristo ba mu dîku dia mufue badi ne bua kulongolola malu bilondeshile tshidibu bakokeshe bua kujika mufue wabu mu mushindu muimpe udi uleja kanemu.—Luka 14:28; tangila 2 Kol. 8:12.
6. (a) Bua tshinyi kabiena ne mushinga bua kufundila bisumbu bikuabu bua kubimanyisha lufu lua muntu anyi mushindu udibu balongolole bua kumujika? (b) Bua tshinyi ki mbimpe kubenga kuenza bisangilu bia tshisumbu anyi bia mudimu wa buambi peshi kushintulula mêba abi bua madilu? Bala Matayo 6:33, 34 ne umvuija.
6 Muyuki wa dijikangana: Lumu lua lufu lua muntu lutu lutangalaka lukasa, nunku pa kumbusha tshisumbu tshivuaye, kabiena ne mushinga bua bisumbu bikuabu kumanyishabi lufu luende anyi mushindu udibu balongolole bua kumujika to. Kabiena bikengela kutumina bisumbu bikuabu mikanda bua kubimanyisha bualu ebu to. Katuena ne bua kubenga kuenza bisangilu anyi kubiteka dituku dikuabu anu bua madilu to. Patudi tuteka malu a Nzambi pa muaba wawu, bidi bituambuluisha bua kuikala ne mmuenenu muimpe bua lufu ne kuteka Bukalenge bua Nzambi pa muaba wa kumpala.—Mat. 6:33, 34.
7. (a) Mmalu kayi adi akengela kuenza bua muyuki wa dijika nawu mufue? (b) Ntshinyi tshidi ngamba-malu kayi ne bua kuenza?
7 Pikala bakulu banyishe, badi mua kuenzela muyuki wa dijika nawu mufue ku Nzubu wa Bukalenge. Kadi pikala bena mu dîku dia mufue basue, badi mua kuwenzela mu lubanza luabu anyi muaba mukuabu. Ngamba-malu wasungulabu kudi bena mu dîku dia mufue udi ne bua kuenza muyuki bilondeshile plan wa bulongolodi bua Yehowa. Muyuki eu udi ne bua kukankamija bantu ne kukolesha ditabuja diabu. Ngamba-malu udi ne bua kuimanyina anu pa malu adi mu plan, kena ne bua kubuejakajamu malu adi mangatshila mu malongesha a dishima to. Tshilejilu, kuamba ne: muntu mmufue bualu mbamudie ku buloji anyi mbamukaye kakuena kupetangana ne tshidi Bible ulongesha to, ne kudi kuleja ne: Yehowa kena ne bukole bua kukuba basadidi bende to. (Nsu. 18:10) Ngamba-malu udi kabidi ne bua kuikala ne budimu bua malu adiye wamba mu muyuki anyi mu disambila kaaleji bu ne: udi uambila mufue bienze bu ne: udi ne muoyo to. (Muam. 9:5, 10) Padi udi mufue muikale musadidi wa Yehowa wa lulamatu, ngamba-malu udi mua kulonda mu tshikoso mushindu uvuaye muenzele Nzambi mudimu. (Eb. 6:12) Kabiakuikala bimpe bua kulekela bantu bakuabu bimana bua kuela mufue nsanzu anyi kumutua makumbu kumpala kua kuenza muyuki anyi munkatshi muawu peshi panyima pawu to.
8. (a) Ntshilele kayi tshikadi natshi bamue bana betu? Bua tshinyi tudi ne bua kutshilekela? (b) Muyuki wa dijikangana nawu udi ne bua kuenza minite bungi kayi? Ntshinyi tshidibu mua kuenza bua disambila? (c) Koku kuikale mulombodi, ntshinyi tshidiye kayi ne bua kuenza?
8 Bana betu mbatuadije tshilele tshia kudisangisha ku Nzubu wa Bukalenge dituku didibu ne bua kuenza muyuki wa dijikangana bua kuimba misambu ya Bukalenge mêba a bungi kumpala kua muyuki too ne muatuadijawu. Tudi ne bua kuimba musambu kumpala kua kutuadija muyuki ne mukuabu padi muyuki ujika. Kadi kudisangisha bua kuimba misambu mêba a bungi kumpala kua muyuki nkuidikija bena mu bitendelelu bia dishima. Muyuki wa dijikangana utu wenza minite 30, ne udi ne bua kutuadija pa dîba. Badi mua kuenza disambila kumpala kua muyuki anyi kubenga kudienza. Kabiena ne mushinga bua kuikala mulombodi udi ne bua kubikila ngamba-malu ne kuamba mêyi a ndekelu padi muyuki ujika to. Kadi bikalaku mulombodi, mêyi ende adi ne bua kuikala mu tshikoso ne masunguluke. Kena ne bua kuambulula mu tshikoso malu avua ngamba-malu muambe mu muyuki anyi kuela bantu badi muaba au tuasakidila to. Padibu bela mufue mu tshina, bikala bena mu dîku diende basue, muanetu wa balume umue udi mua kuamba mêyi a ndekelu ne kuenza disambila. Tudi tunuvuluija ne: muntu udi kayi Ntemu kena mua kulombola anyi kuakula padibu benza muyuki eu ku Nzubu wa Bukalenge anyi ku nkita to.—2 Kol. 6:14-18.
9. Ntshinyi tshitudi ne bua kuenza patudi tuya mu muyuki wa dijikangana nawu?
9 Tuikale ne meji mimpe: Mmeji kayi atudi ne bua kuikala nawu patudi tuya kuteleja muyuki udibu benza kumpala kua kujika muanetu? Bu mutudi ne kanyinganyinga ka bungi, tudi basue bua batukoleshe ne mibelu ya mu Bible. Ke bualu kayi patudi tuya kuteleja muyuki eu, muntu yonso udi ne bua kuambula Mukanda wende wa Nzambi. Patudi tulondesha mu Bible yetu mvese idi ngamba-malu ubala ne tuteleja diumvuija diayi, bidi bikolesha ditabuja dietu mu dilaya didi Nzambi mulaye dia kubisha bantu bua ‘lufu kaluikadiku kabidi.’ (Buak. 21:4) Tudi kabidi mua kukolesha bena mu dîku dia mufue ne bantu bakuabu badi balue kubasamba ku muoyo ne mêyi a mu Bible. Tuetu bikale ne meji mimpe aa, netupete mushindu wa kusamba bakuabu ne kutuyisha kanyinganyinga ketu bualu netuimanyine pa masanka atuapeta pikala lufu kalutshiyiku.—Yesh. 25:8.
10. (a) Mmushindu kayi udi bantu badi kabayi bamanye Dîyi dia Nzambi baleja kanyinganyinga kabu? (b) Kadi bantu badi badimanye batu benza tshinyi? Bua tshinyi? Bala 1 Tesalonike 4:13 ne umvuija.
10 Bantu ba bungi batu bela meji ne: padi muntu unyingalala bikole menemene udi uleja mudiye utua mufue mushinga, umunemeka ne mudiye mumunange. Ke bualu kayi patu tshitalu panshi, padibu benza muyuki anyi padibu baya ku nkita, bantu ba bungi batu badila bela mbila mikole, babunguluka panshi anyi bakula malu ku lukita bienze bu ne: mufue udi ne muoyo. Bamue batu bafika too ne ku didiela pambidi pa tshitalu, kubuela mu mushete anyi kudiela mu tshina tshidibu bumbule bua kuela tshitalu. Nansha mudi lufu lutunyingalaja tuetu buonso bikole, basadidi ba Nzambi kabena ne bua kuleja kanyinganyinga kabu mu dienza malu mushindu eu to. Bua tshinyi? Bualu katuena ‘bapange kumanya bualu bua badi balala tulu mu lufu’ to. Tudi bamanye bimpe tshidi tshienzekela muntu padiye ufua. Tudi bajadike ne: bafue nebabike. (Yone 5:28, 29) Malu adi Bible utulaya aa adi atukolesha ku muoyo ne katuena ‘tunyingalaja mitshima yetu bu mudi bakuabu benza badi kabayi ne ditekemena.’—1 Tes. 4:13.
Bilele bitubu benza panyima pa dijika mufue
11. (a) Ntshinyi tshitudi mua kuenza bua kuleja mutudi tuditatshisha bua bena mu dîku dia mufue kunyima kua dimujika? (b) Ntshinyi tshitudi katuyi mua kukeba bua batupeshe kudi bantu badi bafuishe? Mmushindu kayi utudi mua kutumikila mubelu udi mu Bienzedi 20:35 mu bualu ebu?
11 Dijika mufue didi dijika anu padibu bajibikila tshitalu. Kakuena kabidi bualu nansha bumue bua kuenzela mufue to. Padibu bumbuka ku nkita, bantu badi mua kujinga kusombesha bena mu dîku dia mufue ne kubakolesha. Dîba adi, tudi ne mushindu wa kuela meji bua mudi muoyo muikale wa tshitupa tshîpi ne mudi ‘dituku dia lufu dipite dia kuledibua bulengele.’ (Muam. 7:1) Nebikale bimpe bu tuetu mua kunyingalala ne badi bafuishe pamutu pa kubakumbajila bujitu pa kubalomba biakudia, maluvu anyi muaba wa kulala. Basadidi ba Yehowa mbamanye ne: ‘Kupa kudi kutamba kuangata kusankisha muntu.’ (Bien. 20:35) Mbimpe tuele meji ku mibelu ya mu Bible itudi mua kupesha badi bafuishe ne bintu bitudi mua kubambuluisha nabi pamutu pa kukeba bua batupeshe bintu bu mudi biakudia, maluvu anyi bintu bia kujikija nabi lutetuku. Patudi tubenga kutekela bena mu dîku dia mufue bujitu, tudi tuleja mutudi babanange ne mutudi tubumvuila luse.—Gal. 6:2.
12. (a) Ntshinyi tshitu bantu badi kabayi bamanye Dîyi dia Nzambi benza panyima pa bamane kujika mufue? (b) Bua tshinyi batu benza malu aa? Ndilongesha kayi dia dishima didibu bitaba?
12 Tuepuke malu atubu benza panyima pa dijika mufue: Bantu badi kabayi bamanye Dîyi dia Nzambi batu benza malu mu mushindu mukuabu patubu bajikija kujika mufue. Batu badisangisha ne balela, bena mutumba ne bantu bakuabu bua kudia, kunua, kuimba bisanji ne mêyi makole ne kuja maja. Ke tshitu ba bungi babikila ne: madilu a bushuwa. Misangu ya bungi bantu badi muaba au batu badia bapitshisha, bakuatshika ne baja maja mabi anyi benza malu makuabu a bundu. Mijiki itubu bimba ne dîyi dikole itu ikoka bantu ba bungi bua kuditua mu masanka au nansha kabayi bamanye udi mufue anyi bena mu dîku adi. Bantu bakuabu batu bela meji ne: kuenza nunku kudi kuambuluisha badi bafuishe bua kupua kanyinganyinga kabu muoyo. Kadi bena Kristo balelela badi ne bua kumanya ne: bantu ba bungi batu benza malu a mushindu eu bua kunemeka mufue ne kutuma mukishi wende ku bajangi kudi bankambua bende.
13. (a) Malu adibu benza panyima pa dijika mufue lelu mmafuanangane ne adibu balonde mu Ekesode 32:1-6 ku tshinyi? (b) Bala Muambi 3:1, 4. Bua tshinyi basadidi ba Nzambi kabena mua kuenza malu a mushindu eu? (c) Bilondeshile Yone 17:16 ne 1 Kolinto 10:7, bua tshinyi bena Kristo balelela kabena mua kulongolola malu aa anyi kudituamu?
13 Bantu ba bungi batu bamona malu aa bu bilele bia bankambua babu. Kadi katuena ne bua kushiminyina bilele bia kuetu bua kuenza malu adi Bible ukandika bena Kristo to. Tshilejilu, bena Isalele bavua ne tshilele tshia kuimba misambu ne kuja maja. Kadi pavuabu bayimba ne baja maja bua kuenza malu avua Nzambi mubakandike, bivua bibanyangila malanda abu ne Yehowa. (Ekes. 32:1-6) Ke mudibi bua maja ne malu makuabu adibu benza lelu eu mu madilu. Patudi tufuisha mulela wetu, ki ntshikondo tshia kuditua mu bisankasanka ne kuseka kuleja too ne dibole to. (Muam. 3:1, 4) Bible udi utuambila ne: ‘Kanyinganyinga kadi kapita tuseku buakane; mpala wa majiya udi uvuija mutshima disanka.’ (Muam. 7:3) Bu mutubu misangu ya bungi babuejakaja malu atubu benza kunyima kua dijika mufue ne bilele bibi ne malu a mîdima, bena Kristo balelela kabena ne bua kulongolola bua kubienza anyi kudituamu to. Patudi tubenga kuenza bilele bia mushindu eu, tudi tuleja mutudi ‘katuyi ba pa buloba,’ ne mutudi tunemeka Nzambi wa bulelela ne tunemeka kondo ka muoyo ka bakuabu.—Yone 17:16; 1 Kol. 10:7.
14. (a) Mbibilu kayi bitubu benza pakadibu bamane kujika mufue? Batu babienza panyima pa matuku anga? (b) Bua bantu badi kabayi bena Kristo malu aa atu umvuija tshinyi?
14 Ditangalaja madilu ne dienza dia mufikilu wa lufu: Bobu bamane kujika mufue, bena mu mêku bakuabu batu badilongolola bua kutangalaja madilu kunyima kua matuku. Bakuabu batu benza mufikilu wa lufu lua muntu bua kumunemeka ne kumuvuluka. Mu bikondo abi, batu badia, banua, bimba bisanji ne basangisha makuta. Nansha mutubu benza bibilu ebi kunyima kua matuku bungi bushilangane bobu bamane kujika mufue, batu batamba kubienza panyima pa matuku 40 anyi kupita apu. Bantu ba bungi batu bamona kutangalaja madilu ne kuenza mufikilu wa lufu lua muntu bu malu a mushinga wa bungi bualu batu bela meji ne: bua mukishi wa mufue kuyawu ku bajangi, badi ne bua kuenza malu aa.
15. (a) Bua tshinyi bamue bantu batu badisangisha kunyima kua matuku bobu bamane kujika mufue? (b) Ndukonko kayi lutudi ne bua kudiela?
15 Kudisangisha kunyima kua mbingu anyi ngondo bobu bamane kujika mufue kudi mua kumueneka bu mushindu muimpe wa kukankamijangana ne badi bafuishe. Bidi mua kumueneka bu mushindu muimpe wa kuambuluisha bantu bavua kabayipu pavua muntu mufue bua kumonabu pabu mua kulayangana ne mufue. Bakuabu batu benza nunku bua kuela balela ne balunda babu bavua babambuluishe mu madilu tuasakidila. Tudiku mua kuamba ne: bu mutubu kabayi benzamu bilele bidi Bible ukandika, bena Kristo badi mua kubikidisha bena mu mêku abu anyi ne bena mu tshisumbu bua kubienza anyi?
16. (a) Nansha mudibi kabiyi bibi bua kuya kusombesha badi bafuishe, ntshinyi tshidi bena Kristo balelela kabayi ne bua kuenza? (b) Bilondeshile 1 Kolinto 10:32, 2 Kolinto 6:17 ne Musambu wa 97:10, bua tshinyi katuena mua kudisangisha kunyima kua bamane kujika mufue?
16 Bena mu dîku dia mufue badi mua kutuilangana pa nkayabu bobu bamane kumujika bua kutangila tshilumbu tshia makuta adibu batule ne malu makuabu adi atangila lufu alu bilondeshile mikenji ya mbulamatadi. Bakuabu badi mua kukeba bua kuambuluisha badi bafuishe ne bintu kampanda anyi ne mibelu ya mu Bible. Aa ki mmalu adi atangila bena mu tshisumbu bonso to. Kadi ntshinyi tshidi mua kuenzeka bu bena mu dîku dia mufue mua kudisangisha ne bena mu tshisumbu, balela babu ne balunda panyima pa bobu bamane kujika mufue? Kuenza nunku kudi mua kufikisha bantu bakuabu ku diela meji ne: Bantemu ba Yehowa badi ne wabu mushindu wa kutangalaja madilu anyi kuenza tshibilu tshia mufikilu wa lufu. Kudi mua kulenduisha bantu bakuabu badi bamanye tshitu Bantemu ba Yehowa bitaba ne balongesha bua tshilumbu tshia lufu. (1 Kol. 10:32) Bu mudi kutangalaja madilu ne kuenza tshibilu tshia mufikilu wa lufu lua muntu kupetangana bikole ne dilongesha dia ne: bakishi batuku, batendeledi balelela ba Nzambi kabena mua kuenza bualu nansha bumue budi bufuanangane ne malu atu bena panu benza bobu bamane kujika mufue to. (2 Kol. 6:17) Tuetu babenge kuenza malu aa, tudi tuleja mutudi ‘bakine malu mabi’ ne muoyo mujima ne banange malu adi makezuke, mimpe ne makane ne baalamate. (Mus. 97:10; Lomo 12:9) Yonso wa kutudi yeye mutumikile ne muoyo mujima mibelu ya mu Bible itudi bakonkonone kulu eku, netujike bena Kristo netu mu mushindu muimpe udi uleja kanemu katuyi tuenza bilele bidi Bible ukandika to.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bena mu dîku batudi tuakuila muaba eu mbena mu dîku dia mufue, bu mudi baledi bende, bana bende anyi bana babu.
b Balela batudi tuakuila apa mbalela bakuabu ba udi mufue, bu mudi bamamuende mukuabu, batatu mukaji, batatuende mukuabu, bamansebende, bana ba bana babu ne balela bakuabu.