Nshapita 2
Mukanda udi usokolola dimanya dia Nzambi
TUDI anu mua kutekemena se: Mutufuki wetu wa dinanga uvua ne tshia kupesha bukua-bantu mukanda wa bushidimunyi ne buludiki. Ne kuena witaba se: bantu badi bakengela buludiki anyi?
2 Kukadi bidimu bipite pa 2 500, muprofete ne mushikuluji kampanda wa malu a kale wakafunda ne: “Muntu udi wenda kêna ne bukokeshi bua kulombola tshidia tshiende.” (Yelemiya 10:23, NW) Lelu’eu, bulelela bua dîyi edi mbujadikibue kupita bikondo bionso. Nunku, mushikuluji wa malu a kale William H. McNeill, udi wamba ne: “Nsombelu wa bantu pa buloba mmuenza pa kuamba ne mulongolongo kauyi ukoseka wa makenga ne dikondakana dia bulongame bujadika mu nsangilu wa bantu.”
3 Bible udi ukumbaja bionso bitudi tukengela bua kuikala ne bulombodi bua meji. Bulelela, bavule badi bashikila lungenyi padibu bakonkonona Bible musangu wa kumpala. Mmukanda munene, ne bimue bitupa ki mbipepele bua kubijingulula. Kadi, buobu bakupeshe mukanda wa mbulamatadi udi uleja tshiudi ne bua kuenza bua kupeta bumpianyi bua mushinga, kuakudisumbila tshikondo bua kuulonga ne ntema yonso anyi? Bu wewe mua kumona bimue bitupa bia mukanda eu bikukolele mua kubiumvua, newikale pamu’apa mua kupeta diambuluisha kudi muntu kampanda udi mupiluke mu malu au. Bua tshinyi kubenga kukonkonona Bible ne mmuenenu wa muomumue? (Bienzedi 17:11) Tshipeta tshidiku ntshipite bumpianyi bua bintu bia ku mubidi. Amu mutuvua balonge mu nshapita mushale, dimanya dia Nzambi didi mua kufikisha ku muoyo wa kashidi.
4 Tuanjayi kukonkonona mukanda udi usokolola dimanya dia Nzambi. Netufile kumpala tshikepeshilu tshia Bible. Kunyima netuyukidilangane pa tubingila tudi tufikisha bantu bavule bashidimuke ku ditabuja se: n’Dîyi dia Nzambi difundisha ku spiritu.
TSHIDI MU BIBLE
5 Bible udi ne mikanda 66 idi mu bitupa bibidi, bidi pa tshibidilu bibikidibua ne: Dipungila Dikulukulu ne Dipungila Dipiadipia. Mikanda 39 ya mu Bible yakafundibua nangananga mu tshiena-Ebelu ne 27 yakafundibua mu tshiena-Greke. Mifundu ya tshiena-Ebelu mmiangatshile ku Genese too ne ku Malaki, idi yakula bua difuka ne malu a bantu mu bidimu 3 500 bia kumpala. Patudi tukonkonona tshitupa etshi tshia Bible, tudi tumanya ngenzelu ya Nzambi kudi bena Izalele—bituadijile ku diledibua diabu bu tshisamba mu siekele wa 16 K.B.B. too ne mu siekele 5 K.B.B.a Mifundu ya tshiena-Greke, idi ituadija ne mukanda wa Matayo too ne ku wa Buakabuluibua, mmishindamene pa malongesha ne midimu bia Yezu Kristo ne bayidi bende mu siekele wa kumpala B.B.
6 Bamue badi bela meji ne: “Dipungila Dikulukulu” [anyi “Tshiovo tshia kale”] ndia bena-Yuda ne “Dipungila Dipiadipia” [anyi “Tshiovo tshipiatshipia”] ndia bena-nkristo. Kadi bilondeshile 2 Timote 3:16 (NW), “Mufundu wonso mmufunda ku spiritu wa Nzambi ne udi ne mushinga.” Nunku, dilonga diakanyine dia Mifundu didi ne bua kukongoloja Bible mujima. Bushuwa, bitupa bibidi bia Bible bidi bikumbajangana ne bikuatakane mu diumvuangana pa kumvuija tshiena-bualu tshimue.
7 Imue misangu ukadi mumane kubuela mu masangisha a bitendelelu munkatshi mua bidimu ne mumvue babala bimue bitupa bia Bible ne dîyi dikole. Anyi udi mua kuikala mumane kubala bitupa biende wewe nkayebe. Uvua mumanye se: Bible udi ne tshiena-bualu tshimue kutuadijila ku Genese too ne ku Buakabuluibua anyi? Eyowa, mu Bible mujima mudi tshiena-bualu tshiakanangane. Ntshiena-bualu kayi atshi? Ndibingisha dia bukenji bua Nzambi bua kukokesha bukua-bantu ne dikumbaja dia dilongolola diende dia dinanga ku butuangaji bua Bukalenge buende. Kunyima, netumone mushindu mene wakumbaja Nzambi dilongolola edi.
8 Kusakidila ku dilongolola dia Nzambi mu ka-bujima, Bible udi utusokoluela bu-muntu buende. Tshilejilu, tudi tulongela mu Bible se: Nzambi udi ne nyanji, kabidi se: masungula atudi tuenza adi ne mushinga kudiye. (Musambu wa 78:40, 41; Nsumuinu 27:11; Yehezekele 33:11) Musambu wa 103:8-14 udi wamba ne: Nzambi udi “ne luse ne dinanga, kena ukuata tshiji lubilu, udi mûle tente ne dinanga dijalame.” Udi utuleja luse mu ngenzelu yende, ‘uvuluka se: tudi benza ne lupuishi lua patupu’ ne tupinganaku patudi tufua. (Genese 2:7; 3:19) Nngikadilu kayipu ya mpatshi idiye uleja! Nzambi wa mushindu’eu ki ng’utudi basue kutendelela anyi?
9 Bible udi utupa mmuenenu mutokesha wa mêyi-makulu a Nzambi. Adi imue misangu abikidibua ne: mikenji. Kadi, misangu mivule mêyi-makulu aa adi amueneka mu mêyi-maludiki malongesha ku diambuluisha dia bilejilu bia mu nsombelu. Nzambi wakafundisha amue malu akenzekela bena Izalele wa kale bua diakalenga dietu. Miyuki eyi milelela idi ileja tshidi tshienzeka padi bantu batumika mu diumvuangana ne dilongolola dia Nzambi, ne bipeta bibi bia dilonda njila wa budikadidi. (1 Bakelenge 5:4; 11:4-6; 2 Kulondolola 15:8-15) Dibala miyuki eyi ya malu menzeke nekulenga kabiyi mpata mitshima yetu. Tuetu batete kufuanyikija mu lungenyi malu mafunda, tudi mua kuditeka pa muaba wa aba bavua malu aa menzekele. Nunku, tudi mua kupetela bulenga ku bilejilu bimpe ne kuepuka mateyi avua makuate benji ba bibi. Kadi, lukonko lua mushinga elu ludi lukengela diandamuna: Mmunyi mutudi mua kujadika se: bitudi tubala mu Bible mbifundisha bulelela ku spiritu wa Nzambi?
UDI MUA KUEYEMENA BIBLE ANYI?
10 Pamu’apa ukadi mudijinguluile se: mikanda mivule idi ifila mibelu idi imueka kayitshiyi miakanyine anu bidimu bikese kunyima kua diyifunda. Tudi mua kuamba tshinyi bua Bible? Ng’wa kale menemene, ne miaku yende ya ndekelu yakafundibua kukadi bidimu bitue ku 2 000. Nunku bamue badi bela meji se: kêna kutumikila mu tshikondo tshietu tshia buena-lelu. Kadi bikala Bible mufundisha kudi Nzambi, mibelu yende misangu yonso idi ne bua kuakanyina tshikondo tshionso nansha mudiye wa kale. Mifundu idi ne bua kuikala “ne mushinga bua kulongesha, bua kubela, bua kululamija malu, bua kubela ne kunyoka mu buakane, bua muntu wa Nzambi ikale mukumbane tshishiki, mulongolola menemene bua mudimu wonso muimpe.”—2 Timote 3:16, 17, NW.
11 Dikonkonona ne ntema didi disokolola se: mêyi-maludiki a mu Bible adi apetesha bipeta bimpe lelu anu bu pakafundibuawu musangu wa kumpala. Tshilejilu, pa bidi bitangila bu-muntu bua ku tshilelelu, Bible udi uleja bujinguludi buondoke budi buakanyine tshipungu tshionso tshia bukua-bantu. Tudi mua kubimona kabiyi lutatu mu Muyuki wa pa Mukuna wa Yezu, udi mu mukanda wa Matayo, nshapita 5 too ne wa 7. Muyuki eu uvua ne buenzeji bukole kudi ntunga-mulongo wa bena Inde ukadi mumane kufua Mohandas K. Gandhi wakandamuna muena mbulamatadi wa Grande-Bretagne ne: “Tshikondo tshikala ditunga diebe ne dianyi mafikile wonso ku ditumikila malongesha majadika kudi Kristo mu Muyuki wende wa pa Mukuna, netuikale bajikije bilumbu ki ng’anu bia matunga etu kadi ne bia buloba bujima.”
12 Kabiena bikemesha padi bantu bakatshila bua malongesha a Yezu! Mu Muyuki wa pa Mukuna, wakatuleja njila wa kufika ku diakalenga dilelela. Wakumvuija mushindu wa kujikija matandu. Yezu wakafila dishidimuna pa mushindu wa kusambila. Wakaleja mmuenenu wa meji matambe wa kuikala nende pa majinga a bintu bia ku mubidi ne wakafila Dîyi-diludiki dinene bua kuikala ne malanda mimpe ne bakuabu. Mushindu wa kujingulula mashimi a malu a Nzambi ne mushindu wa kupeta nsombelu wa dikubibua mu matuku atshilualua bivua kabidi ku malu akatelaye mu muyuki eu.
13 Mu Muyuki wa pa Mukuna ne mu mabeji ende makuabu, Bible udi wamba mu mushindu mutokesha tshia kuenza ne tshia kuepuka bua kuakaja nsombelu wetu mu matuku etu a muoyo. Ditamba kukuatshisha dia mibelu yende mu nsombelu diakasaka mushidimunyi kampanda bua kuamba ne: “Nansha mundi mufidi wa mibelu mu tshilongelu tshia bikadilu ne muena mapoloma a bidimu binayi ne bitanu bia université ne nansha mundi mubale mikanda mivule pa ngikadilu wa tshieledi tshia lungenyi ne bushikuluji bua bienzedi bia muntu, ngakajingulula ne: mibelu ya Bible pa malu bu mudi kuikala ne nsombelu wa nsongo mu dîku, kuepula bansonga ku dibunda bibawu ne mushindu wa kupeta ne kulama balunda idi kule kutamba mipite malu wonso ankadi mumane kubala anyi mulonge mu université.” Kusakidila ku dikala muambuluishi ne muakanyine ditumikila mu nsombelu wa lelu, Bible udi wa kueyemena.
MUJALAME NE WA KUEYEMENA
14 Nansha mudi Bible kayi mukanda wa malu a sianse, udi mujalame pa bidi bitangila bushikuluji mu malu a sianse. Tshilejilu, mu tshikondo tshivua bantu bavule bitabuja se: buloba budi tshipapu, muprofete Yeshaya wakabutela bu “tshijengu” kampanda (muaku wa tshiena-Ebelu, chugh, udi apa ne ngumvuilu wa “dibulunge”). (Yeshaya 40:22, NW) Lungenyi lua dibulunge buloba kaluvua luitabijibue bikole bidimu binunu ne binunu kunyima kua matuku a muprofete Yeshaya. Kabidi, Yobe 26:7 (MMM)—mufunda kukadi bidimu bipite pa 3 000—udi wamba ne: Nzambi udi “mulembeleje buloba kabuyi bukuata kudi tshintu.” Mushikuluji kampanda wa Bible udi wamba ne: “Mmunyi muvua Yobo mumanye bulelela, budi bujadika kudi bushikuluji bua mabulunge, se: buloba mmbulembelele kabuyi ne tshieyemenu mu tshibuashibuashi, ndukonko ludi kaluyi lutekete bua kuandamuna kudi aba badi bavila ne: Mifundu Minsantu ki mmifundisha ku spiritu wa Nzambi.”
15 Mfundilu udi usanganyibua mu Bible udi kabidi ukolesha dieyemena dietu mu mukanda eu wa kale. Bishilangane ne mianu, malu malonda mu Bible mmasuikakaja ku bantu ne matuku ne bidimu bisunguluke. (1 Bakelenge 14:25; Yeshaya 36:1; Luka 3:1, 2) Ne nansha muvua bafundi bakulukulu ba malu a kale pamue ne misangu yonso banekesha pa matshimuna a bamfumu babu ne basokoka matshimunyibua ne bilema biabu, bafundi ba Bible bavua bamba malu ne mpoko ne bujalame—nansha pa bidi bitangila mpekatu minene yabu buobu bine.—Nomba 20:7-13; 2 Samuele 12:7-14; 24:10.
MUKANDA WA MILAYI
16 Dikumbana dia milayi didi difila tshijadiki tshidi tshikomesha se: Bible mmukanda mufundisha ku spiritu wa Nzambi. Mu Bible mudi milayi mivule ikadi mimane kukumbana mu bitupa biayi bionso. Bushuwa, ki mmifume kudi bantu patupu. Nanku, ntshinyi tshidi kunyima kua milayi eyi? Bible nkayende udi wamba ne: “Muaku wa buprofete ki mmufume ku disua dia muntu, apo bantu bavua bakule mu dina dia [Nzambi basaka kudi spiritu munsantu, NW],” peshi bukole buenzeji bua Nzambi (2 Petro 1:21, MMM) Tangila bimue bilejilu.
17 Dikuluka dia Babilone. Yeshaya ne Yelemiya bakadianjila kuakula bua dikuluka dia Babilone ku bianza bia bena Mede ne bena Perse. Bia kukatshila, mulayi wa Yeshaya pa bualu ebu wakafundibua bidimu bu 200 kumpala kua Babilone kutshimunyibuaye! Bitupa bia mulayi bidi bilonda ebi bidi ne bijadiki bifunda bu malu a kale menzeke: diumisha Musulu wa Efrate pa kutshingulula mâyi au kuatuma mu dijiba dienza (Yeshaya 44:27; Yelemiya 50:38); dipangika dia dikubibua difumine ku kalengu ku biibi bia Babilone bia ku musulu (Yeshaya 45:1); ne ditshimunyibua kudi mfumu mubikidibue ne: Cyrus.—Yeshaya 44:28.
18 Dijuka ne dikuluka dia “mukalenge wa Grèce.” Mu tshikena-kumona, Danyele wakamona mbuji wa mpumbu kampanda ututa panshi tshimpanga kansanga, utshibula nsengu yatshi ibidi. Kunyima, lusengu lunene lua mbuji luakatshibuka, ne nsengu inayi yakapingana pa muaba walu. (Danyele 8:1-8) Bakumvuija Danyele ne: “Tshimpanga tshiuvua mumone ne nsengu ibidi atshio, mbamfumu ba bena Madayi ne bena Persa. Mbuji wa mpumbu ke mukalenge wa bena Yavane [Grèce]. Lusengu luvua pa mpala pende; ke mukalenge wa kumpala. Lusengu luvua lutshibuke, mikuabo inayi kuasa pavua[lu], mmuomumue ne: makalenge anayi neafumine ku tshisamba etshi, kadi kaakuikala ne bukole [bu buende, NW] nansha.” (Danyele 8:20-22, MMM) Mu diumvuangana ne mulayi eu, siekele bu ibidi kunyima, “mukalenge wa Grèce,” Alexandre le Grand, wakakulula Bukalenge bua nsengu ibidi bua bena Médo-Perse. Alexandre wakafua mu 323 K.B.B., ne pashishe bakamupingana kudi banayi ba ku bamfumu bende ba masalayi. Kadi, nansha bumue bua ku makalenge aa akalonda kabuvua ne bukokeshi bu bua ampire wa Alexandre nansha.
19 Muoyo wa Yezu Kristo. Mu Mifundu ya tshiena-Ebelu mudi milayi mipite bungi yakakumbana mu diledibua, mudimu, lufu, ne dibiishibua bia Yezu. Tshilejilu, bidimu bipite pa 700 kumpala, Mika wakadianjila kumanyisha bua se: Masiya, anyi Kristo, uvua ne bua kuledibua ku Beteleme. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Muena mu tshikondo tshia Mika Yeshaya wakadianjila kumanyisha se: Masiya uvua ne bua kututshibua ne kuedibua mata. (Yeshaya 50:6; Matayo 26:67) Bidimu nkama itanu kumpala, Zekâya wakenza mulayi se: bavua ne bua kutungila Masiya ku mpalata 30 ya argent. (Zekâya 11:12; Matayo 26:15) Bidimu bipite pa tshinunu kumpala, Davidi wakadianjila kumanyisha mianda misuikakaja ku lufu lua Yezu Masiya. (Musambu wa 22:7, 8, 18; Matayo 27:35, 39-43) Ne siekele bu itanu kumpala, mulayi wa Danyele wakasokolola tshikondo tshivua Masiya ne bua kumueneka ne lupolo luvua mudimu wende ne bua kunenga ne tshikondo tshia lufu luende. (Danyele 9:24-27) Ebi mbilejilu bisungula bia milayi ivua mikumbanyine Yezu Kristo. Neumone se: bidi ne dikuatshisha bua kubala malu mavule ende kunyima.
20 Mikuabu milayi mivule ya mu Bible ivua ne bua kukumbana kunyima kua tshikondo tshile ikadi mikumbane. Udi mua kuebeja ne: ‘Kadi, mmunyi mudibi ne buenzeji pa muoyo wanyi?’ Eyowa, bikala muntu kampanda ukuambila bulelela kukadi bidimu bivule, neumuele mpata diakamue pakuambilaye bualu bupiabupia anyi? Tòo! Nzambi mmuambe bulelela mu Bible mujima. Ebi kabiena ne bua kuibaka dieyemena diebe ku tshidi Bible ulaya, bu mudi milayi yende idi itangila mparadizu wa pa buloba utshilualua anyi? Bushuwa, tudi mua kuikala ne dieyemena dia muomumue ne Paulo, umue wa ku bayidi ba Yezu ba mu siekele wa kumpala, wakafunda ne: ‘Nzambi kêna mua kudinga.’ (Tito 1:2, NW) Kabidi, patudi tubala Mifundu ne tutumikila mibelu yayi, tudi tuleja meji adi bantu kabayi mua kudipetela, bualu Bible mmukanda udi usokolola dimanya dia Nzambi didi difikisha ku muoyo wa kashidi.
“ZUKILAYI” DIMANYA DIA NZAMBI
21 Bu muudi ulonga Bible, udi pamu’apa mua kulonga malu adi mashilangane ne avuabu bakulongeshe kale. Udi mene mua kumona se: bimue bilele bia ntendelelu biuvua munange kabiena bisankisha Nzambi. Neulonge se: Nzambi udi ne mêyi-makulu pa tshidi tshibi ne tshimpe mapite adi matangalake mu bulongolodi ebu buena dilekelela dinekesha. Ebi bidi mua kumueneka bikukolele ku ntuadijilu. Kadi ikala ne lutulu! Konkonona Mifundu ne muoyo umue bua kupeta dimanya dia Nzambi. Ikala mudiakaje bua kuandamuna ku muanda wa se: mibelu ya mu Bible idi mua kukulomba dishintulula ngeledi webe wa lungenyi ne bienzedi biebe.
22 Balunda ne balela bakujingidi ba diakalenga badi mua kukuluisha mu dilonga diebe dia Bible, kadi Yezu wakamba ne: “Yonso wajadika bualu buanyi ku mesu kua bantu, meme kabidi nemmujadikile ku mesu kua Tatu wanyi udi mu diulu. Kadi muntu wamvila ku mesu a bantu, meme kabidi nemmuvile ku mesu a Tatu wanyi udi mu diulu.” (Matewuse 10:32, 33, MMM) Bamue badi mua kumvua buôwa bua se: neubuele mu ntendelelu mukodiakane anyi neulue muena bitabataba. Kadi, mu bulelela, udi wenza anu madikolela bua kupeta dimanya dijalame dia Nzambi ne dia bulelela buende. (1 Timote 2:3, 4) Bua kuambuluisha bakuabu bua bajingulule bualu ebu, ikala ne butshintshikidi, kuikadi muena milandu, paudi uyukila nabu pa biwudi ulonga. (Filipoi 4:5) Vuluka ne: bavule batu “bapetshibua kakuyi dîyi” padibu bamona tshijadiki tshia se: dimanya dia mu Bible didi bushuwa dipetesha bantu bipeta bilenga.—1 Petelo 3:1, 2, NW.
23 Bible udi utukankamija ne: “Bu bana ba tutoto, zukilayi mabele adi kayi matuke a dîyi.” (1 Petelo 2:2, NW) Muoyo wa muana mmusuikibue ku tshiakudia tshia kudi mamuende ne udi ufiatutuka bua dijinga diende dikumbajibue. Bia muomumue, muoyo wetu mmusuikibue ku dimanya didi difuma kudi Nzambi. ‘Zukila’ Dîyi diende pa kutungunuka ne dilonga diebe. Eyowa, difundile tshipatshila tshia kubala Bible ku dituku dionso. (Musambu wa 1:1-3) Ebi nebikutuadile mabenesha mavule, bualu Musambu wa 19:11 (NW) udi wamba bua mikenji ya Nzambi ne: “Kuyilama kudi ne difutu dinene.”
[Mêyi adi kuinshi]
a K.B.B. mbuena kuamba ne: “kumpala kua Bikondo Bietu ebi,” miaku idi mipite K.K. (“kumpala kua Kristo”) bujalame. B.B. mbuena kuamba ne: “Bikondo Bietu ebi,” tshiambilu tshibikila pa tshibidilu ne: A.D., maleta a ntuadijilu a miaku anno Domini, idi yumvuija ne: “mu tshidimu tshia Mukalenge wetu.”
TETA DIMANYA DIEBE
Nku tshinyi kudi Bible mukanda wa pa buawu?
Bua tshinyi udi mua kueyemena Bible?
Ntshinyi tshidi tshikujadikila se: Bible n’Dîyi dia Nzambi difundisha ku spiritu?
[Nkonko ya dilonga]
1, 2. Bua tshinyi tudi tukengela buludiki bua Mufuki wetu?
3, 4. (a) Mmunyi mutudi ne bua kumona dilonga dia Bible? (b) Mmunyi mutuenza dikonkonona dia Bible?
5. (a) Mmalu kayi adi mu Mifundu ya tshiena-Ebelu? (b) Mmalu kayi adi mu Mifundu ya tshiena-Greke?
6. Bua tshinyi tudi ne bua kulonga Bible mujima?
7. Bible udi ne tshiena-bualu kayi?
8. Ntshinyi tshidi Bible usokolola pa bu-muntu bua Nzambi?
9. Mmunyi mudi Bible utupesha mmuenenu mutokesha wa mêyi-makulu a Nzambi, ne munyi mutudi mua kupetela bulenga ku dimanya dia mushindu’eu?
10. (a) Bua tshinyi bamue badi bela meji se: Bible kêna muakanangane ne tshikondo tshietu etshi? (b) Ntshinyi tshidi 2 Timote 3:16, 17 utuambila bua Bible?
11-13. Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: Bible udi ne diambuluisha mu matuku etu aa?
14. Ntshinyi tshidi tshileja se: bidi Bible wamba pa malu a sianse mbijalame?
15. Mmunyi mudi dieyemena Bible dikoleshibue kudi mfundilu wende wa mianda?
16. Ntshijadiki kayi tshitambe bunene tshidiku tshia se: Bible mmufundisha ku spiritu wa Nzambi?
17. Mmilayi kayi ivua midianjile kumanyisha dipona dia Babilone, ne mmunyi muakakumbanayi?
18. Mmunyi muvua milayi ya mu Bible mikumbane pa bidi bitangila dijuka ne dikuluka dia “mukalenge wa Grèce”?
19. Mmilayi kayi yakakumbana pa bidi bitangila Yezu Kristo?
20. Muyuki mupuangane wa mu Bible pa milayi ikadi mikumbane udi ne bua kutupa dieyemena kayi?
21. Udi ne bua kuenza tshinyi bikala amue malu audi ulonga mu Bible amueneka bu makukolele?
22. Bua tshinyi udi ulonga Bible, ne mmunyi muudi mua kuambuluisha bakuabu bua kujingulula bualu ebu?
23. Mmunyi muudi mua ‘kuzukila’ dimanya dia Nzambi?
[Kazubu mu dibeji 14]
IBIDILANGANA NE BIBLE WEBE
Kuibidilangana ne Bible ki mbualu bukole to. Tumika ne tshikebelu tshiende bua kumanya dilondangana ne mabeji a mikanda ya mu Bible.
Mikanda ya mu Bible idi ne nshapita ne mvese bua kuyifunkuna bipepele. Bakasakidila dikosolola dia nshapita mu siekele wa 13, ne mbimueneke se: mupatudi muena France wa mu siekele wa 16 ke wakabuluja Mifundu ya tshiena-Greke mu mvese mu mushindu mumanyike lelu. Bible wa kumpala mujima uvua ne dikosolola dia nshapita ne mvese uvua Bible wa mu fransé mupatula mu 1553.
Padi mifundu mitedibue mu mukanda eu, tshishiferi tshia kumpala tshidi tshileja nshapita ne tshidi tshilonda mmvese. Tshilejilu, ditela “Nsumuinu 2:5” didi diumvuija mukanda wa Nsumuinu, nshapita 2, mvese 5. Pa kukeba mvese mitela, neupepeje lukasa dipeta dia mvese ya mu Bible.
Mushindu mutambe buimpe wa kuibidilangana ne Bible nkumubala dituku dionso. Kumpala, bidi mua kumueneka bu bualu bukole. Kadi biwikala ubala nshapita isatu, inayi, anyi itanu ku dituku, bilondeshile bule buayi, neujikije dibala dia Bible mujima mu tshidimu tshimue. Bua tshinyi kubenga kutuadija lelu’eu?
[Kazubu mu dibeji 19]
BIBLE—MUKANDA WA PA BUAWU
• Bible “mmufundisha ku spiritu wa Nzambi.” (2 Timote 3:16, NW) Nansha muvua bantu bafunde miaku, Nzambi uvua ulombola ngenyi yabu, bua Bible ikale bushuwa “dîyi dia Nzambi.”—1 Tesalonike 2:13, NW.
• Bible wakafundibua munkatshi mua siekele 16, kudi bambuluishi batue ku 40 ba nsombelu mishilangane. Nansha nanku, Bible mujima udi mu diumvuangana kubangila ku ntuadijilu too ne ku ndekelu kuende.
• Bible mmupanduke ku milandu mikole mitambe kupita mukanda kayi wonso. Mu tshikondo tshia Moyen Âge, bantu bavule bavua buoshibua ku mutshi anu bualu bavua ne Mifundu.
• Bible mmukanda wa kumpala mupite mikanda yonso idi isumbibua bikole pa buloba. Ukadi mukudimunyibue, yonso mujima anyi tshitupa, mu miakulu mipite pa 2 000. Miliyare ya Bible ikadi mipatula, ne mbikole bua kupeta muaba pa buloba udi Bible kayi mua kusanganyibua.
• Tshitupa tshikulukulu tshia Bible ntshifunda mu siekele wa 16 K.B.B. Ntshia kumpala ku dipatuka dia mukanda wa Rig-Veda wa ba-Hindu (wa pabuipi ne 1300 K.B.B.), anyi mukanda wa “Kanon ka Bibondo bisatu” wa bena Buddha (siekele muitanu K.B.B.), anyi mukanda wa Koran wa ba-Mizilma (siekele wa muanda-mutekete B.B.), ne kabidi mukanda wa Nihongi wa bena Shinto (720 B.B.).
[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji 20]