TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • dp nshap. 2 dib. 12-29
  • Mukanda wa Danyele udi ku Tshilumbuluidi

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Mukanda wa Danyele udi ku Tshilumbuluidi
  • Tutumayi ntema ku mulayi wa Danyele!
  • Tumitu tua bualu
  • Bintu bia muomumue
  • TSHILUMBU TSHIA MUKALENGE UDI KAYI MUMANYIKE
  • DAYAWESHA MUENA MADAI UVUA NGANYI?
  • BUKOKESHI BUA YEHOYAKIMA
  • TUNUNGU TUA MALU ADI AMBULUISHA
  • MALU A TSHIANANA ADIKU AJADIKA NE: DANYELE MMUKANDA MUFUIKAKAJA ANYI?
  • BIJADIKI BIA TSHIANANA BIDI BITUA KU TSHIA DANYELE
  • MUJADIKI MUTAMBE BUNENE
  • Mushinga udi nawu Mukanda wa Danyele Kuudi
    Tutumayi ntema ku mulayi wa Danyele!
  • Malu manene a mu mukanda wa Danyele
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2007
  • Yehowa udi Ulaya Danyele Difutu Dilenga
    Tutumayi ntema ku mulayi wa Danyele!
  • Teyayi ntema ku dîyi dia mulayi dia Nzambi bua matuku etu aa
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2000
Tangila bikuabu
Tutumayi ntema ku mulayi wa Danyele!
dp nshap. 2 dib. 12-29

Nshapita Muibidi

Mukanda wa Danyele udi ku Tshilumbuluidi

1, 2. Mmu ngumvuilu kayi mudibu bafunde mukanda wa Danyele ku tshilumbuluidi, ne bua tshinyi udi wela meji ne: mbimpe kukonkonona bijadiki bidi biwubingisha?

FUANYIKIJABI ne: udi musombe mu tshilumbuluidi ubandila mudibu balumbuluisha tshilumbu kampanda tshinene. Mbafunde muntu mukuabu bamuamba mudiye mushime. Nzuji udi usumisha wamba ne: muntu eu mmupile. Pabi muntu eu mmumanyike bimpe kuonso eku mutuye muena malu malelela. Kuakujingaku bua kuteleja bijadiki bidiye ufila bua kudibingisha anyi?

2 Etshi ke tshilumbu tshiudi umona muaba eu bua mukanda wa Danyele. Muntu wakaufunda uvua mumanyike bimpe muvuaye muena malu malelela. Munkatshi mua bidimu bia bungi bantu mbanyishe bikole mukanda eu udi ne dîna dia wakaufunda. Udi udimanyisha bu mukanda wa miyuki milelela mifunda kudi Danyele, muprofete muena Ebelu uvua ne muoyo mu bidimu bia 600 too ne bia 500 K.B.B. Malu malelela a mu Bible adibu balondolole adi aleja ne: mukanda wende udi ulonda mianda ya kubangila mu 618 too ne mu 536 K.B.B. ne bakajikija diufunda mu tshidimu tshia ndekelu etshi tshia 536. Kadi mbafunde mukanda eu ku tshilumbuluidi. Bimue bibungu ne mikuabu mikanda minene bidi bisua kuamba anyi bijadika mene ne: mukanda eu udi wamba malu a dishima.

3. Ntshinyi tshidi tshibungu kampanda tshiamba bua bulelela bua mukanda wa Danyele?

3 Tshilejilu, tshibungu kampanda tshidi tshiamba ne: munga musangu bavua bangata mukanda wa Danyele “kudi bantu bonso bu mukanda wa miyuki milelela, muikale ne milayi ya bushuwa.” (The New Encyclopædia Britannica) Tshibungu etshi tshidi tshiamba kabidi ne: mu bulelela, mukanda wa Danyele “bavua baufunde panyima, mu tshikondo tshivua ntatu mikole mikale mu ditunga, tshivuabu bakengesha bena Yuda bikole kudi [Mukalenge wa Sulia] Antiyokuse IV Epifane.” Tshibungu atshi tshidi tshileja ne: mukanda eu mmufunda pankatshi pa tshidimu tshia 167 ne tshia 164 K.B.B. Mukanda umue-umue eu udi wamba ne: mufundi wa mukanda wa Danyele kêna wamba milayi ya malu atshilualua to, kadi udi ulonda patupu “malu a mu miyuki ya kale adiye yeye umona bu milayi ya malu a matuku atshilualua.”

4. Ndîba kayi diakatuadijabu kuela mukanda wa Danyele mpata, ne ntshinyi tshidi tshijudije mpata ya buena eyi mu nkama ya bidimu yashadi eyi?

4 Ngenyi ya nunku mmifumine kuepi? Diela mukanda wa Danyele mpata ki ndituadije lelu to. Ndituadije kale mu bidimu bia 200 mu bikondo bietu ebi (B.B.) ne muena nkindi mukuabu diende Porphyre. Anu bu bantu bakuabu ba bungi ba mu Ampire wa bena Lomo, ditangalaka dia Buena-Kristo divua dimutshingisha bikole. Wakafunda mikanda 15 bua kunyanga lumu lua tshitendelelu “tshipiatshipia” etshi. Wa 12 uvua muufundile mukanda wa Danyele. Porphyre wakamba mudi mukanda eu mufunda kudi muena Yuda mukuabu mu bidimu bia 100 K.B.B. ne: ngua malu mafuikakaja. Bakamba malu a muomumue mu bidimu bia 1700 ne bia 1800. Bilondeshile bedi ba mpata ne bakonkononyi ba bulelela bua malu a bitendelelu, milayi (malu atshilualua adibu badianjile kumanyisha) kayitu kuoku to. Nanku Danyele ke wakamonabu wa kutua mutu. Bushuwa, bivua bienze anu bu se: yeye ne mukanda wende bavua babafunde ku tshilumbuluidi. Bedi ba mpata abu bakamba muvuabu ne bijadiki bivule bidi bileja se: mukanda eu uvua mufunda kudi muntu mukuabu kunyima kua nkama ya bidimu, kadi ki nkudi Danyele pavua bena Yuda mu bupika mu Babulona to.a Bakabanga kuamba malu a mushindu’eu bikole, ke mufundi mukuabu kufika too ne ku difunda mukanda wa dibingisha nawu Danyele uvua ne tshiena-bualu tshia se: Danyele mu buina bua bedi ba mpata.

5. Bua tshinyi tshilumbu tshia bulelela bua mukanda wa Danyele tshidi ne mushinga?

5 Kudiku tshidi tshijadika malu adi bedi ba mpata aba bamba anyi? Peshi malu akadi menzeke nkayawu adi akosa tshilumbu etshi? Malu a bungi a mushinga adi mu tshilumbu etshi. Ki ng’anu lumu lua mukanda eu wa kale ludi mua kunyanguka to, nansha kabidi muoyo wetu wa matuku atshilualua udi mu njiwu. Bikala mukanda wa Danyele wamba malu a mashimi, nanku milayi idimu idi yakula bua muoyo wapeta bantu matuku atshilualua mmêyi adi kaayi ne mushinga nansha mukese to. Kadi wowu muikale ne milayi ya bushuwa, kakuyi mpata, neujinge bua kulonga tshidiyi yumvuija buetu tuetu lelu’eu. Tuetu bamane kumvua bualu ebu, mpindieu tukonkononayi amue malu adibu babande nawu Danyele.

6. Mbualu kayi butubu imue misangu babanda nabu miyuki idi mu Danyele?

6 Tshilejilu, badi babanda mukanda eu mu tshibungu kampanda bamba ne: mu mukanda wa Danyele “mbakonyangaje bikole malu a bungi a mu bikondo bia kale [bu mudi ebu bua diya mu bupika mu Babulona].” (The Encyclopedia Americana) Bualu ebu mbua bushuwa anyi? Tumonayi bilema bisatu bidibu bamba, tshimue ku tshimue.

TSHILUMBU TSHIA MUKALENGE UDI KAYI MUMANYIKE

7. (a) Bua tshinyi ditela dia dîna dia Beleshasâ mu Danyele divua bualu buvua busankishe bedi ba Bible mpata kuonso aku? (b) Ntshinyi tshiakafikila lungenyi luvua bantu bela lua se: Beleshasâ uvua muntu mufuikakaja patupu?

7 Danyele wakafunda ne: Beleshasâ “muana” wa Nebukadenesâ uvua ukokesha mu Babulona pakatonkolabu tshimenga atshi. (Danyele 5:1, 11, 18, 22, 30) Kukadi bidimu bia bungi, bedi ba mpata mbaluishe mêyi aa, bualu pa kumbusha mu Bible, dîna dia Beleshasâ kadivua muaba mukuabu to. Pamutu pa Beleshasâ, bafundi ba miyuki ya kale badi bamba ne: Nabonide, eu wakapingana Nebukadenesâ, ke uvua mukalenge wa ndekelu mu Babulona. Ke bualu kayi mu 1850, Ferdinand Hitzig wakamba ne: Beleshasâ uvua bushuwa muntu mufuikakaja anu mu lungenyi lua mufundi. Kadi kuenaku umona ne: Hitzig mmukuatshile bualu ebu pankatshi anyi? Tuamba eku tuela eku, dibenga kutela dîna dia mukalenge eu (nangananga mu tshikondo tshivua mikanda ya miyuki ya kale mikese) didi dijadika bushuwa ne: mukalenge eu kavuaku muanji kuikala ne muoyo anyi? Mu 1854 bakakalula imue mbungulu mikese ya dima mu bibundu bia Ula, tshimenga tshia kale tshia mu Babulona tshidi lelu ku sude kua ditunga dia Iraq. Mifundu eyi ya maleta mafuane misonso (cunéiforme) ya kudi Mukalenge Nabonide ivua ne disambila divuaye muenze wamba ne: “Bel-sar-ussur, muananyi muanabute.” Nansha bedi ba mpata bavua ne bua kuitaba se: Eu uvua Beleshasâ wa mu mukanda wa Danyele.

8. Mmunyi muakamuenekabi ne: diumvuija divua Danyele mufile bua se: Beleshasâ uvua mukalenge ukokesha divua dilelela?

8 Nansha nanku, bedi ba mpata kabavua batuishibue to. Muedi wa mpata mukuabu diende Fox Talbot, wakafunda ne: “Muanda eu kawena ujadika bualu nansha bumue to.” Yeye uvua wamba ne: muana udibu batele mu mifundu eyi uvua ne bua kuikala muana mutekete, pabi Danyele yeye udi wamba bua muana eu mudiye mukalenge mujima muikale ukokesha. Kadi, tshidimu tshimue patupu kunyima kua bamane kupatula malu avua Talbot muambe mu mukanda wende, bakangula muinshi mua buloba mabue a bungi a mifundu ya maleta mafuane misonso avua amba bua Beleshasâ ne: uvua ne ba sekretere anyi bafundi ne bantu bavua benza mudimu ku nzubu kuende. Eu kavua muana to! Ndekelu wa bionso, mabue makuabu akakosa tshilumbu etshi, akamba ne: umue musangu Nabonide wakenza bidimu bia bungi kayi mu Babulona to. Mabue aa akaleja kabidi ne: munkatshi mua bidimu bionso ebi, uvua “mufile bukalenge” bua mu Babulona kudi muanende muanabute (Beleshasâ). Mu bikondo abi, Beleshasâ uvua mukalenge tshia bushuwa, uvua tshindondi tshia tatuende.b

9. (a) Ntshinyi tshivua Danyele musue kumvuija pakambaye ne: Beleshasâ uvua muana wa Nebukadenesâ? (b) Bua tshinyi bedi ba mpata mbashime padibu bamba ne: Danyele kêna nansha wakula bua Nabonide?

9 Kabayi anu batuishibue, bamue bedi ba mpata badi badiabakena bamba ne: Bible udi ubikila Beleshasâ ne: muana wa Nebukadenesâ, kadi ki muana wa Nabonide to. Kadi bamue badi bashindika ne: Danyele kêna wamba bualu nansha bumue budi buleja ne: Nabonide uvua ne muoyo tshikondo kampanda to. Kadi, milandu yonso eyi idi ijika patudi tukonkonona bualu ebu bimpe bimpe. Bidi bimueneka ne: Nabonide wakasela muana wa Nebukadenesâ. Bualu ebu buvua buvuija Beleshasâ munkana wa Nebukadenesâ. Muakulu wa tshiena-Ebelu peshi wa tshiena-Alama kayitu ne muaku “kaku-mulume” anyi “munkana” to; padibu bamba ne: “muana wa,” bidi mua kumvuija “munkana wa” anyi mene “ndelanganyi wa.” (Bala Matayo 1:1.) Kabidi, muyuki wa mu Bible udi witaba bua kubikila Beleshasâ ne: muana wa Nabonide. Pakumvua Beleshasâ buôwa bua tshianza tshivua tshifunda miaku ku tshimanu ivua imanyisha bualu bubi, bua dishikila, wakalaya bua kupesha muntu yonso uvua mua kumumvuija miaku eyi muaba muisatu mu bukalenge. (Danyele 5:7) Bua tshinyi muaba muisatu pamutu pa muibidi? Bidi bileja ne: muaba wa kumpala ne muibidi ikavua ne benayi. Bushuwa, benayi aba bavua Nabonide ne muanende Beleshasâ.

10. Bua tshinyi muyuki wa Danyele udi wakula bua bakokeshi bakalondangana mu Babulona mmusulakaja bimpe kupita wa bafundi bakuabu ba kale?

10 Nenku padi Danyele utela Beleshasâ abi kabiena bileja ne: ki mmumanye “bimpe menemene” muyuki wa malu a kale to. Kadi nansha muvuaye kayi ufunda muyuki wa malu a Babulona, Danyele udi utupesha mumvuija masulakaja bimpe a bakokeshi ba mu Babulona kupita bafundi ba kale ba miyuki ya tshianana bu mudi Hérodote, Xénophon ne Bérose. Bua tshinyi Danyele wakafunda malu avuabu bobu bapangile bua kufunda? Bualu uvua mu Babulona. Mukanda wende ngua muntu uvua mudimuene malu ne ende abidi, kadi ki ngua mudipampamiki uvua ne muoyo mu bidimu biakalonda panyima nansha.

DAYAWESHA MUENA MADAI UVUA NGANYI?

11. Bilondeshile Danyele, Dayawesha muena Madai uvua nganyi, kadi ntshinyi tshidibu bambe bua bualu buende?

11 Danyele udi wamba ne: pakatonkolabu Babulona, mukalenge mukuabu diende “Dayawesha, muena Madai” wakadia bukalenge. (Danyele 5:31) Kabatu banji kusangana dîna dia Dayawesha muena Madai mu mikanda ya tshianana peshi mu bishadile bia ku bintu bia kale. Ke bualu kayi mukanda mukuabu (The New Encyclopædia Britannica) udi wamba ne: Dayawesha eu udi “muntu mufuikakaja.”

12. (a) Bua tshinyi bedi ba Bible mpata badi batupakana bikole padibu bamba bajadika ne: Dayawesha muena Madai kavuaku muanji kuikala ne muoyo? (b) Mmushindu umue kayi utudi mua kufika ku dijadika bumuntu bua Dayawesha muena Madai, ne mbijadiki kayi bidi bileja bualu ebu?

12 Bamue bashikuluji ba malu bavua ne budimu bua bungi menemene. Tshidibi katupu muoyo bua se: umue musangu bedi ba mpata bakamba Beleshasâ ne: uvua “muntu mufuikakaja.” Kakuyi mpata, tshilumbu tshia Dayawesha netshibatuishe mushindu wa muomumue. Katshia kuonso aku, mabue avua ne mifundu ya maleta mafuane misonso akavua maleje ne: Kolesha muena Pelasa kavua mudipeshe muanzu wa ‘Mukalenge wa Babulona’ diakamue kunyima kua yeye mumane kukuata tshimenga etshi. Mukebuludi mukuabu udi wamba ne: “Muntu yonso uvua ne muanzu wa ‘Mukalenge wa Babulona’ uvua tshilolo tshivua muinshi mua Kolesha, kadi kavua Kolesha to.” Dîna dia Dayawesha divuaku mua kuikala dia bumfumu peshi dia munene kampanda muena Madai uvuabu bashiye bua kulombolaye Babulona anyi? Bamue badi bamba ne: Dayawesha uvua mua kuikala muntu uvua ne dîna ne: Gubaru. Kolesha wakateka Gubaru ngovena mu Babulona, ne mikanda ya tshianana idi ijadika ne: wakakokesha ne bukole bua bungi. Dimue dibue dia mifundu ya maleta mafuane misonso didi diamba ne: wakateka bangovena bindondi mu Babulona. Katupu muoyo tshidi Danyele uleja bua se: Dayawesha wakateka milopo 120 bua kulombola bukalenge bua mu Babulona.—Danyele 6:1.

13. Leja bualu bumue bua meji budibu batelele Dayawesha muena Madai mu mukanda wa Danyele, kadi budibu kabayi bamutelele mu mikanda mikuabu.

13 Mu bungi bua matuku, nekumueneke malu adi ajadika bimpe menemene bumuntu bulelela bua mukalenge eu. Nansha nanku, katuena mua kuamba ne: Dayawesha mmuntu “mufuikakaja” anu bualu bishadile bia ku bintu bia kale kabiena biakula bua bualu buende, ne katuena mua kubenga mukanda mujima wa Danyele ne kuwamba mudiwu ushima bantu to. Mbitambe kuikala bia meji bua kuangata muyuki wa Danyele bu malu malonda kudi muntu uvua muamone ne ende abidi, muasulakaje bimpe kupita mudiwu mu miyuki ya mu mikanda ya tshianana idiku lelu’eu.

BUKOKESHI BUA YEHOYAKIMA

14. Bua tshinyi Danyele ne Yelemiya ki mbapangakane pa bidi bitangila bidimu bia bukokeshi bua Mukalenge Yehoyakima?

14 Danyele 1:1 udi wamba ne: ‘Mu tshidimu tshisatu tshia bukokeshi bua Yehoyakima, mukalenge wa Yuda, Nebukadenesâ, mukalenge wa Babulona, wakafika ku Yelushalema, wakautshintshimika.’ Bedi ba mpata badi bamba mudi mvese eu muikale ne tshilema bualu kêna umueneka umvuangana ne Yelemiya, udi wamba ne: tshidimu tshinayi tshia bukokeshi bua Yehoyakima tshivua tshidimu tshia kumpala tshia bukokeshi bua Nebukadenesâ. (Yelemiya 25:1; 46:2) Mêyi a Danyele avua abengangana ne a Yelemiya anyi? Mumvuija makuabu adi atokesha tshilumbu etshi ne lukasa. Tshia kumpala pakamuteka Palô Neko mukalenge mu 628 K.B.B., Yehoyakima wakalua anu muena mudimu wa mukalenge au wa bena Ejipitu. Biakenzeka nanku bidimu bisatu kumpala kua Nebukadenesâ kupinganaye tatuende mu bumfumu mu Babulona, mu 624 K.B.B. Katupa kakese kunyima (mu 620 K.B.B.), Nebukadenesâ wakakuata Yuda ne kutekaye Yehoyakima tshilolo tshivua muinshi mua mukalenge wa Babulona. (2 Bakelenge 23:34; 24:1) Bua muena Yuda uvua musombele mu Babulona, tshidimu “tshisatu” tshia Yehoyakima tshivua ne bua kuikala tshidimu tshisatu tshia bu-tshilolo bua mukalenge eu pavuaye ukuatshila bena Babulona mudimu. Mu ngumvuilu au ke muvua Danyele mufunde muyuki wende. Kadi Yelemiya yeye wakafunda mu ngumvuilu wa bena Yuda bavua basombele mu Yelushalema. Nunku wakamba muvua bukokeshi bua Yehoyakima butuadije pakamuteka Palô Neko mukalenge.

15. Bua tshinyi tshijadiki tshidibu bapisha natshi mbadilu wa matuku mu Danyele 1:1 ki ntshikole to?

15 Bushuwa, dibenga kumvuangana didibu bamba edi didi dikolesha tshijadiki tshia se: Danyele wakafunda mukanda wende mu Babulona, pavuaye munkatshi mua bapika bena Yuda. Kadi kudi tshilema tshinene tshidi tshimueneka mu bualu ebu budibu babanda nabu mukanda wa Danyele. Vuluka ne: mufundi wa Danyele uvua ne mukanda wa Yelemiya ne uvua mene utela malu a mu mukanda eu. (Danyele 9:2) Bu mufundi wa Danyele muikale mufuikakaji munene wa malu mudi bedi ba mpata bamba, uvuaku mua kudidinga bua kuamba mêyi abengangana ne a Yelemiya uvuabu banemeka bikole, anu mu mvese wa kumpala wa mukanda wende anyi? Nansha kakese!

TUNUNGU TUA MALU ADI AMBULUISHA

16, 17. Mmunyi mudi bishadile bia ku bintu bia kale bijadika bulelela bua muyuki wa Danyele wa (a) lupingu luvua Nebukadenesâ muase bua bantu bende bonso balutendelele? (b) lutambishi lua Nebukadenesâ bua nzubu ivuaye muibakishe mu Babulona?

16 Mpindieu tuanji kulekela malu a bedi ba mpata ne tutangile malu mimpe adi mu mukanda eu. Tangila amue mumvuija a mu mukanda wa Danyele adi aleja ne: mufundi uvua mumanye bimpe malu a mu tshikondo tshiakafundaye mukanda wende.

17 Dimanya divua nadi Danyele dia tunungu ne tunungu tua malu a mu Babulona wa kale didi dijadika se: muyuki wende mmujalame. Tshilejilu, Danyele 3:1-6 udi wamba ne: Nebukadenesâ wakasa lupingu lule bua bantu bonso balutendelele. Balongi ba bishadile bia ku bintu bia kale mbapete bijadiki bikuabu bidi bileja ne: mukalenge eu wakenza bua bantu ba mu ditunga diende batambe kudifila mu malu a ditunga diabu ne a ntendelelu wabu. Bia muomumue, Danyele udi mene wamba ne: Nebukadenesâ wakaditambisha bua nzubu mivule ivuaye muibake. (Danyele 4:30) Anu mu bikondo bidi panshi ebi ke mudi balongi ba bishadile bia ku bintu bia kale bitabe bua se: Nebukadenesâ uvua muibakishe nzubu ya bungi mu Babulona. Bua kujadika muvua muntu eu uditambisha, uvua mufundishe dîna diende too ne pa madioto! Bedi ba Danyele mpata kabena mua kumvuija mudi muntu eu udibu bamba ne: mufuikakaji wa malu wa mu tshikondo tshia bena Makabeye (167-163 K.B.B.) mua kuikala mufike ku dimanya malu a nzubu eyi, kunyima kua bidimu bitue ku 400 bamane kuyibaka ne bidimu bia bungi mene kumpala kua balongi ba bishadile bia ku bintu bia kale kusokololabu bualu ebu.

18. Mmunyi mudi muyuki wa Danyele wa manyoka mashilangane avuabu bapesha bantu mu bukokeshi bua bena Babulona ne bua bena Pelasa uleja mudi mukanda eu muikale wa malu a bushuwa?

18 Mukanda wa Danyele udi kabidi uleja amue malu manene a dishilangana divua pankatshi pa mikenji ya bena Babulona ne ya bena Madai ne bena Pelasa. Tshilejilu, mu tshikondo tshia mikenji ya bena Babulona bakela balunda basatu ba Danyele mu tshikutu tshia kapia kakole bualu bavua babenge bua kutumikila dîyi dia mukalenge. Bidimu bivule pashishe, bakela Danyele mu buina bua ntambue bualu uvua mubenge kutumikila mukenji wa bena Pelasa uvua ubengangana ne kuondo kende ka muoyo. (Danyele 3:6; 6:7-9) Bamue batu bakebe bua kujibakaja muyuki eu wa tshikutu tshia kapia kakole baubikila ne: mmuanu, kadi balongi ba bishadile bia ku bintu bia kale mbapete mukanda wetu wa bushuwa eu wa mu Babulona wa kale udi wakula bimpe bua dinyoka edi. Kadi bua bena Madai ne bena Pelasa, kapia kavua tshintu tshia tshijila. Ke bua tshinyi bavua basue manyoka makole a mushindu mukuabu. Nenku kabiena bitukemesha bua mushindu wakasungulabu buina bua ntambue.

19. Ndishilangana kayi didi mukanda wa Danyele uleja pankatshi pa mikenji ya bena Babulona ne ya bena Madai ne bena Pelasa?

19 Dishilangana dikuabu didi dimueneka. Danyele udi uleja ne: Nebukadenesâ uvua mua kuela mikenji ne kuyishintulula muvuaye musue. Dayawesha kavua mua kuenza tshintu nansha tshimue bua kushintulula ‘mikenji ya bena Madai ne bena Pelasa’ to, nansha ivuaye yeye nkayende muele! (Danyele 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Mufundi wa miyuki ya kale John Whitcomb udi wamba ne: “Miyuki ya kale idi ijadika muvuaku dishilangana edi pankatshi pa malu a mu Babulona, muvua mukalenge muikale ku mutu kua mikenji, ne a mu Madai ne mu Pelasa, muvua mikenji mikale ku mutu kua mukalenge.”

20. Mmalu kayi adi atangila difesto dia Beleshasâ adi aleja muvua Danyele mumanye bimpe bibidilu bia mu Babulona?

20 Muyuki udi ukoka ntema wa difesto dia Beleshasâ, udibu bafunde mu Danyele nshapita 5, udi ne mumvuija a bungi. Bidi bimueneka ne: difesto edi diakatuadija ne biakudia ne bia kunua bungi tshianana, bualu badi bamba ne: muvua mvinyo. (Danyele 5:1, 2, 4) Bushuwa, bimfuanyi bivule bia ku bimanu bidi bileja mafesto a buena aa bidi bileja anu bantu banua mvinyo. Bidi bimueneka ne: mvinyo uvua ne mushinga wa bungi menemene mu mafesto aa. Danyele udi wamba kabidi ne: bakaji bavua mu didia edi, mbuena kuamba ne: bakaji bakuabu ba mukalenge ne bandumba bende. (Danyele 5:3, 23) Bishadile bia ku bintu bia kale bidi bijadika bualu ebu. Bena Yuda ne bena Gelika ba mu tshikondo tshia Makabeye kabavua bitaba bua bakaji bikale ne bantu balume mu difesto kampanda to. Pamu’apa ke tshidi Bible ya ntuadijilu ya nkudimuinu wa tshiena-Gelika wa Septante ibengela kuakula bua bakaji aba mu Danyele.c Kadi, muntu eu udibu bamba mudiye mufuikakaje malu adi mu Danyele uvua mua kuikala musombele mu muaba umue-umue eu uvua bantu bikale ne bibidilu bia bena Gelika, ne pamu’apa mene mu tshikondo tshiakakudimunabu Bible wa Septante!

21. Ndiumvuija kayi ditambe buimpe ditudi mua kufila bua muvua Danyele mumanye bimpe menemene bikondo ne bilele bia dîba divua bena Yuda mu bupika mu Babulona?

21 Patudi tutangila mumvuija aa, bidi bimueneka bikole bua kuitaba mudi mukanda wa Britannica wamba mufundi wa mukanda wa Danyele ne: uvua anu ne dimanya dia “pa mutu pa mutu ne kadiyi dijalame” dia malu a mu tshikondo tshivua bena Yuda mu bupika. Mmunyi muvua mufuikakaji wa malu uvua ne muoyo kunyima kua nkama ya bidimu mua kuikala mumanye bilele bia kale bia bena Babulona ne bia bena Pelasa bimpe nunku? Vuluka kabidi ne: ampire ibidi eyi ikavua mijimije bukole buayi bidimu bia bungi kumpala kua bidimu bia 100 K.B.B. Kakuyi mpata, mu tshikondo atshi kakuvua balongi ba bishadile bia ku bintu bia kale to; ne bena Yuda ba mu tshikondo atshi kabavua baditambisha bua muvuabu bamanye bibidilu ne miyuki ya matunga makuabu to. Anu Danyele muprofete, eu wakadimuena ne ende abidi mianda ya mu tshikondo tshiakenzeka malu akafundaye, ke uvua ne bua kuikala mufunde mukanda wa mu Bible udi ne dîna diende.

MALU A TSHIANANA ADIKU AJADIKA NE: DANYELE MMUKANDA MUFUIKAKAJA ANYI?

22. Mmalu kayi adi bedi ba mpata bamba bua muaba wa mukanda wa Danyele mu mikanda mianyisha ya Mifundu ya tshiena-Ebelu?

22 Bumue bua ku malu atubu batamba kubanda nawu mukanda wa Danyele budi butangila muaba udiwu mu Mikanda ya tshiena-Ebelu. Ba-rabbi ba kale bakakosolola Mikanda ya tshiena-Ebelu mu bitupa bisatu: Mikenji, Baprofete ne Mifundu. Bakatela Danyele munkatshi mua Mifundu, pamutu pa kumutela munkatshi mua Baprofete. Ebi bidi bileja ne: bedi ba mpata badi bakokangana bamba ne: mukanda eu kauvua ne bua kuikala mumanyike dîba divuabu basangisha mikanda ya baprofete bakuabu to. Mbauteke mu Mifundu bualu bavua balue kuyisangisha panyima.

23. Mmunyi muvua bena Yuda ba kale bangata mukanda wa Danyele, ne mmunyi mutudi bajadike bualu ebu?

23 Nansha nanku, bakebuludi bonso ba malu a mu Bible kabena bitaba bua se: ba-rabbi ba kale bavua batapulule mikanda mianyisha mushindu’eu mukolesha to, anyi kabidi ne: bavua bumbushe Danyele munkatshi mua Baprofete to. Kadi nansha bikala ba-rabbi bavua batele Danyele munkatshi mua Mifundu, abi bidiku bijadika ne: bavua balue kufunda mukanda eu panyima anyi? Tòo. Bamanyi banene mbaleje malu a bungi avua ba-rabbi mua kuikala bumbushile Danyele munkatshi mua Baprofete. Tshilejilu, badi mua kuikala benze nunku bualu mukanda eu uvua ubatonda anyi bualu bavua bamona Danyele mushilangane ne baprofete bakuabu bua muvuaye muenze mudimu mu mbulamatadi wa ditunga dia ku ba bende. Mu mishindu yonso, tshidi ne mushinga menemene ntshia se: bena Yuda ba kale bavua bangata mukanda wa Danyele ne mushinga wa bungi ne bavua bawangata bu mukanda muanyisha. Kabidi, bijadiki bidi bileja ne: bakavua bajikije Mikanda [mianyisha] ya tshiena-Ebelu mutantshi mule kumpala kua lukama luibidi lua bidimu K.B.B. Kabakitaba bua kusakidila mukanda mukuabu to, bu mudi imue mikanda mifunda mu bidimu bia 100 K.B.B.

24. Mmunyi mudibu bangate mukanda kauyi muanyisha wa Siraside bua kubipisha nawu mukanda wa Danyele, ne ntshinyi tshidi tshileja ne: meji a nunku mmabi?

24 Pabi, bavua bangate umue wa ku mikanda eyi ya ku ndekelu ivuabu babenga bua kubipisha nawu mukanda wa Danyele. Mukanda kauyi muanyisha wa Siraside (anyi Ecclésiastique), wa Yezu Ben Sirake, kakuyi mpata bavua baufunde bu mu 180 K.B.B. Bedi ba mpata mbasue kuleja bantu ne: ki mbatelamu dîna dia Danyele mu mulongolongo wa mêna a bantu bakane nansha. Badi bamba ne: Danyele kavua mumanyike dîba adi to. Bashikuluji ba bungi badi bitaba muanda eu. Kadi tangila bualu ebu: mu mulongolongo muine eu wa mêna ki mbatelamu Ezela ne Môdekai (bonso babidi bavua bilobo binene ku mêsu kua bena Yuda ba kunyima kua bupika), Mukalenge muimpe Yehoshafata; ku balumbuluishi bonso udi utela anu Samuele.d Bu mudibu kabayi batele mêna a bantu aba mu mulongolongo eu wa mêna udi kauyi nansha ne mêna onso, kabidi muikale mu mukanda kauyi muanyisha, tudiku mua kuamba bantu bonso aba ne: mbantu bafuikakaja anyi? Lungenyi lua mushindu’eu ndujibale.

BIJADIKI BIA TSHIANANA BIDI BITUA KU TSHIA DANYELE

25. (a) Mmunyi muakajadika Josèphe ne: miyuki ya mu Danyele nya bushuwa? (b) Mmu mushindu kayi mudi muyuki wa Josèphe udi wakula bua Aleksandre Munene ne mukanda wa Danyele bipetangana ne malu a mu miyuki mimanyike ya malu a kale? (Bala diumvuija kuinshi kua dibeji.) (c) Mmunyi mudi malu adi atangila muakulu ajadika bulelela bua mukanda wa Danyele? (Tangila dibeji dia 26.)

25 Tuakulayi kabidi bua bualu bukuabu buimpe. Batu bambe ne: kakuena mukanda mukuabu wa mu Mikanda ya tshiena-Ebelu udibu bafidile bijadiki bimpe bu mudi wa Danyele to. Tshilejilu, Josèphe, mufundi wa miyuki ya kale muena Yuda muende lumu udi ujadika mudiwu mukanda wa malu malelela. Udi wamba ne: Aleksandre Munene, mu mvita ivuaye uluangana ne bena Pelasa mu bidimu bia 300 K.B.B., wakalua mu Yelushalema, muakamulejabu mukanda wa Danyele kudi bakuidi. Aleksandre nkayende wakamba ne: mêyi a mulayi wa Danyele avua akula buende yeye avua amba bua mvita ivuaye ne bua kuluisha bena Pelasa.e Bivua mua kuikala bienzeke bidimu bitue ku lukama ne makumi atanu kumpala kua “difuikakaja” didi bedi ba mpata bamba. Bushuwa, bedi ba mpata batu bambe Josèphe mambavi bua mêyi aa. Badi bamuamba kabidi bua mudiye muleje ne: imue milayi ya mu mukanda wa Danyele yakakumbana. Kadi, anu muakaleja mufundi wa miyuki ya kale Joseph Wilson ne: “[Josèphe] uvua pamu’apa mumanye bimpe tshilumbu etshi kupita bedi ba mpata bonso ba pa buloba.”

26. Mmunyi mudi Mivungu ya ku Mbuu Mufue mijadike payi bulelela bua mukanda wa Danyele?

26 Diangula Mivungu ya ku Mbuu Mufue mu mbuebue ya mu Qoumrân, mu ditunga dia Israël, ndijadike kabidi bulelela bua mukanda wa Danyele. Munkatshi mua bintu bivuabu bangule mu 1952 mudi mivungu ne bipese bia mukanda wa Danyele. Tshia kale menemene ntshia ku ndekelu kua bidimu bia 100 K.B.B. Tshia kumanya ntshia se: mu tshikondo atshi mukanda wa Danyele ukavua mumanyike bimpe ne bantu ba bungi bavua baunemeka. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Mpindieu tudi ne bua kulekela diamba mudi [mukanda wa] Danyele wa mu tshikondo tshia bena Makabeye, anu bualu kakuvua lupolo lukumbane pankatshi pa difunda dia mukanda wa Danyele ne dipatuka diawu mu mikanda mitentula mu tshilaminu tshia mikanda tshia kasumbu ka nzambi ka bena Makabeye.”—The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible.

27. Ntshijadiki kayi tshia kale menemene tshidi tshileja ne: Danyele uvua muntu mulelela uvua mumanyike bimpe pavua bena Yuda mu bupika mu Babulona?

27 Kadi kudi tshijadiki tshia kale menemene ne tshia kutamba kueyemena tshidi tshibingisha mukanda wa Danyele. Umue wa ku bantu ba mu tshikondo tshia Danyele uvua muprofete Yehezekele. Yeye pende uvua muprofete mu tshikondo tshivua bena Yuda mu bupika mu Babulona. Misangu mivule, mukanda wa Yehezekele utu utela dîna dia Danyele. (Yehezekele 14:14, 20; 28:3) Mvese eyi idi ileja ne: nansha mu tshikondo tshivua Danyele ne muoyo, mu bidimu bia 500 K.B.B., ukavua mumanyike bimpe bu muntu muakane ne wa meji, mukumbane bua kumutelabu munkatshi mua batshinyi bakuabu ba Nzambi bu mudi Noa ne Yobo.

MUJADIKI MUTAMBE BUNENE

28, 29. (a) Ntshijadiki kayi tshidi tshipite bionso tshidi tshileja se: mukanda wa Danyele mmulelela? (b) Bua tshinyi tudi ne bua kuitaba bujadiki bua Yezu?

28 Kadi bua kujikija, tumonayi mujadiki mutambe bunene kupita bajadiki bakuabu bonso badi bakule bua bulelela bua Danyele: Yezu Kristo. Pavuaye wakula bua matuku a ku nshikidilu, Yezu wakatela “Danyele muprofete” ne wakakula bua umue wa mu milayi ya Danyele.—Matayo 24:15; Danyele 11:31; 12:11.

29 Mpindieu bua lungenyi lua bedi ba mpata lua se: mukanda wa Danyele mmufunda mu tshikondo tshia bena Makabeye kuikalalu lulelela, bidi bikengela bua bumue bua ku malu abidi aa buikale bulelela. Peshi Yezu bavua bamushime kudi muyuki mufuikakaja eu anyi katshia kavuaku muanji kuamba mêyi ende adi Matayo mutele. Kakuena tshidi tshimpe ku bibidi ebi to. Bituikala katuyi mua kueyemena muyuki wa mu Evanjeliyo wa Matayo, mmunyi mutudi mua kueyemena bitupa bikuabu bia Bible? Tuetu bumbushe biambilu ebi, mmêyi kayi makuabu atumbusha kabidi mu Mifundu Minsantu? Mupostolo Paulo wakafunda ne: ‘Meyi onso adi mafunda mu Mukanda wa [Nzambi] adi mafume ku meji a [Nzambi], adi ambuluisha bua kulongesha . . . ne kuludika mu njila muakane.’ (2 Timote 3:16, Muanda Mulenga Lelu [MML]) Nenku bikala Danyele uvua mushime, nanku Paulo uvua pende muena mashimi mukuabu! Bavua mua kuikala bashime Yezu anyi? Nansha kakese. Uvua ne muoyo mu diulu pavuabu bafunda mukanda wa Danyele. Yezu wakamba mene ne: “Kabayi banji kulela Abrahame, meme mvuaku.” (Yone 8:58, MMM) Ku bantu bonso bavua ne muoyo, Yezu ke uvua mutambe kukumbana bua tuetu kumuebeja malu adi atangila bulelela bua mukanda wa Danyele. Kadi kabiena ne mushinga bua tuetu kumuebeja to. Anu mutudi bamone, bujadiki buende mbutoke menemene.

30. Mmunyi muakajadika kabidi Yezu bulelela bua mukanda wa Danyele?

30 Yezu wakajadika kabidi bulelela bua mukanda wa Danyele mu tshikondo tshia batismo wende. Dîba adi ke diakaluaye Masiya, bua kukumbaja mulayi wa mu Danyele uvua wakula bua mbingu ya bidimu 69. (Danyele 9:25, 26; bala Nshapita wa 11 wa mukanda eu.) Nansha biobi bilelela bua se: mbalue kufunda mukanda wa Danyele panyima, mufundi uvua anu mumanye malu a matuku atshivua alua bidimu bitue ku 200 kumpala. Bushuwa, Nzambi kavua mua kusaka muena mashimi muikale ne dîna dia mafi bua kumanyishaye milayi milelela nansha. Tòo, bantu badi ne lulamatu kudi Nzambi badi bitaba bujadiki bua Yezu ne muoyo mujima. Bu bamanyi bonso ne bedi ba mpata bonso badi pa buloba mua kudienza tshintu tshimue bua kupisha Danyele, bujadiki bua Yezu nebubapishe, bualu yeye udi “mujadiki wa lulamatu ne mulelela.”—Buakabuluibua 3:14, MML.

31. Bua tshinyi bedi ba Bible mpata ba bungi ki mbanji kutuishibua pa bidi bitangila bulelela bua mukanda wa Danyele?

31 Nansha bujadiki ebu kabuena butuisha menemene bedi ba Bible mpata ba bungi to. Kunyima kua bamane kukonkonona tshiena-bualu etshi mu buondoke buatshi, tudi anu mua kudiebeja bikalabi bikengela kusangisha bijadiki bionso bia pa buloba bua kushisha kubatuisha. Mulongeshi mukuabu wa mu Iniversite wa Oxford wakafunda ne: “Kabiena bipetesha tshintu nansha tshimue patudi tufila mandamuna bua kumana mpata ya bantu padibu anu batungunuke ne kuela meji mabi a se: ‘milayi idi mifumine kudi Nzambi kayituku to.’” Nenku meji mabi adibu bela ke adi abafofomija. Bu mudibu basungule bualu ebu, bobu ke bajimija.

32. Mmalu kayi atuamona mu dilonga dietu dia mukanda wa Danyele?

32 Kadi bidi munyi buebe wewe? Biwikala umona ne: kakuena tshiudi mua kubengela kuitaba bulelela bua mukanda wa Danyele, nanku udi pabuipi bua kuenza luendu luimpe lutambe luakumuenesha malu malenga. Neumone mudi miyuki ne milayi idi mu Danyele isankisha. Tshidi ne mushinga wa bungi ntshia se: nshapita yonso neakoleshe ditabuja diebe. Kuakunyingalala bua muudi mutume ntema mikole ku mulayi wa Danyele!

[Mêyi adi kuinshi]

a Bamue bedi ba mpata badi batekesha kakese bualu budibu babanda nabu Danyele ne: mmukanda wa malu mafuikakaja, bamba bobu ne: mufundi wakangata dîna dia Danyele bu tshidingishilu, anu muvua imue mikanda ya kale idi kayiyi mianyishibue mifunda mu mêna a bantu bafuikakaja patupu. Kadi muedi wa Bible mpata diende Ferdinand Hitzig wakamba yeye ne: “Tshilumbu tshia mukanda wa Danyele, bobu batshipeshe mufundi wa tshianana tshidi tshilua mushindu mukuabu. Dîba adi udi ulua mukanda wa malu mafuikakaja, ne tshipatshila tshiawu tshivua tshia kushima babadi bavua pabuipi, nansha muvuabi bua diakalenga diabu.”

b Nabonide kavuapu to pakakuluka Babulona. Ke bualu kayi dîba adi bavua babikila Beleshasâ ne: mukalenge. Bedi ba mpata badi batontolola bamba ne: mikanda ya tshianana kayena yamba ne: Beleshasâ uvua ne muanzu wa mukalenge to. Nansha nanku, bijadiki bia kale bidi bileja ne: bantu ba mu tshikondo atshi bavua mua kubikila nansha ngovena ne: mukalenge.

c Mushikuluji muena Ebelu mukuabu diende Carl Keil udi ufunda bua Danyele 5:3 ne: “Muaba eu mu Bible wa LXX. ne kabidi mu mv. wa 23, mbabenge kuakula bua bakaji, bilondeshile tshilele tshia bena Makedonia, bena Gelika ne bena Lomo.”

d Pabi mulongolongo wa mêna a balume ne bakaji uvua mupostolo Paulo mufunde ku bukole bua nyuma wa Nzambi mu Ebelu nshapita wa 11 udi umueneka wakula malu adibu bafunde mu Danyele. (Danyele 6:16-24; Ebelu 11:32, 33) Nansha nanku, mulongolongo eu wa mêna udi mupostolo mutele kawena pawu ne mêna onso to. Kudi bantu ba bungi badibu kabayi batelamu bu mudi Yeshaya, Yelemiya ne Yehezekele, kadi ebi kabiena bijadika ne: kabavua ne muoyo to.

e Bamue bafundi ba miyuki ya malu a kale mbaleje ne: bualu ebu ke budi buenzeje bua Aleksandre kusombaye bimpe ne bena Yuda, bavua katshia kuonso aku balunda ba bena Pelasa. Tshikondo atshi, Aleksandre uvua munkatshi mua diluangana mvita bua kubutula balunda bonso ba bena Pelasa.

MMALU KAYI AUDI MUMVUE?

• Mmalu kayi adibu babande nawu mukanda wa Danyele?

• Bua tshinyi malu adi bedi ba mpata babanda nawu mukanda wa Danyele ki mmalelela to?

• Mmalu kayi adi ajadika bulelela bua muyuki wa mu Danyele?

• Ntshijadiki kayi tshidi tshipita kutuisha bua se: mukanda wa Danyele mmulelela?

[Kazubu mu dibeji 26]

Tshilumbu tshia muakulu

DIFUNDA mukanda wa Danyele diakajika bu mu tshidimu tshia 536 K.B.B. Bavua baufunde mu tshiena-Ebelu ne mu tshiena-­Alama, belamu miaku mikese ya tshiena-Gelika ne ya tshiena-Pelasa. Disambakaja miakulu dia mushindu’eu ditu dienzeka mu Bible, kadi mu mikanda mikuabu mbualu butu kabuyi buenzeka to. Nansha mukanda wa mu Bible wa Ezela bavua baufunde pawu mu tshiena-­Ebelu ne mu tshiena-Alama. Kadi, bamue bedi ba mpata badi bamba basuminyina ne: difunda dia mukanda wa Danyele mu miakulu eyi didi dileja ne: mufundi uvua muufunde panyima pa tshidimu tshia 536 K.B.B. Muedi wa mpata mukuabu utubu batamba kutela udi uleja ne: difunda miaku ya tshiena-Gelika mu Danyele didi dilomba bua se: bikale balue kuufunda kunyima. Udi wamba kabidi ne: tshiena-Ebelu tshidi tshijadika ne tshiena-Alama patshi tshidi tshitaba lungenyi elu lua se: mbalue kuufunda kunyima, kunyima mene kua pabuipi apa mu bidimu bia 100 K.B.B.

Kadi, bamanyi bonso ba malu a miakulu kabena bitaba bualu ebu to. Bamue banene mbambe ne: tshiena-Ebelu tshidi mu Danyele ntshifuanangane ne tshia mu Yehezekele ne mu Ezela, ne ntshishilangane ne tshidi mu mikanda idi kayiyi mianyisha ya matuku adi panshi aa bu mudi wa Siraside. Bua difunda dia Danyele mu tshiena-Alama, tangila mikanda ibidi idibu bapete munkatshi mua Mivungu ya ku Mbuu Mufue. Yoyi payi idi mu tshiena-Alama ne nya mu bidimu bia 100 ne muinshi K.B.B., bidimu bikese kunyima kua difuikakaja dia Danyele didibu bamba edi. Kadi bamanyi mbamone dishilangana dinene pankatshi pa tshiena-Alama tshidi mu mikanda eyi ne tshidi mu Danyele. Ke bualu kayi bamue badi bamba ne: mukanda wa Danyele udi ne bua kuikala wa kale mu nkama ya bidimu ya bungi kupita mudi bedi ba mpata bamba.

Netuambe tshinyi bua miaku ya tshiena-Gelika idi mu Danyele idi mijudije “milandu” eyi? Mbasangane ne: imue ya kudiyi nya mu tshiena-Pelasa, ki nya mu tshiena-Gelika nansha! Miaku imuepele itudi tuela meji ne: idi anu ya mu tshiena-Gelika mmêna a biombelu bisatu bia mijiki. Dikala dia miaku eyi isatu mu Danyele didiku bushuwa dilomba bua tuetu kuamba ne: mukanda eu mmufunda bidimu bia bungi kunyima anyi? Tòo. Balongi ba bishadile bia ku bintu bia kale mbasangane ne: bibidilu bia bena Gelika bikavua bitangalake bikole kumpala kua Gelika kuluaye bukokeshi bua bukole. Kabidi, bikala mukanda wa Danyele uvua mufunda mu bidimu bia 100 K.B.B., pavua bibidilu ne muakulu wa bena Gelika bitangalake bikole, uvuaku mua kuikala anu ne miaku ya tshiena-Gelika isatu patupu anyi? Nansha kakese. Uvua ne bua kuikala nayi ya bungi. Nenku malu adi atangila miakulu adi ajadika menemene bulelela bua mukanda wa Danyele.

[Tshimfuanyi dibeji dijima mu dibeji12]

[Bimfuanyi mu dibeji 20]

(Kuinshi) Mbungulu wa mu ntempelo wa mu Babulona udi utela dîna dia Mukalenge Nabonide ne muanende wa balume Beleshasâ

(Kulu) Mifundu eyi idi ne mêyi a lutambishi akamba Nebukadenesâ bua nzubu ivuaye muibakishe

[Tshimfuanyi mu dibeji 21]

Bilondeshile kulondolola kua Nabonide, basalayi ba Kolesha bakabuela mu Babulona kabayi baluangane

[Bimfuanyi mu dibeji 22]

(Ku dia balume) “Kasala ka Nabonide” kadi kamba ne: Nabonide wakapesha muanende muanabute bukokeshi

(Ku dia bakaji) Muyuki wa bena Babulona udi ulonda mushindu uvua Nebukadenesâ mukuate Yuda

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu