Bua tshinyi buivi budi anu buenda buvulangana?
RIO DE JANEIRO—dia lumingu dia 18 Octobre 1992. Bielelu bia mâyi biende lumu bia Copacabana ne Ipanema bivua biuwule tente ne bantu. Mu katupa kakese, bisumbu bia bansonga biakafika miaba ayi, batuta bantu ne banyenga bintu bia mushinga. Bampuluishi pabu batangila anu mêsu, kabayi ne tshia kuenza mu bualu ebu. Bena mu Rio ne bena ngendu bavua bu badi balota tshilota tshibi munkatshi mua munya mutoke too.
Eyowa, buivi mbulue tshilele tshimuangalake. Mu bimenga binene, misangu mikuabu, bantomboji batu bashipa bansonga anu bua kuangata bisabata biabu. Bivi batu babuela mu nzubu ya bantu, pabu bikalaku anyi kabayiku. Kunyima kua dijingulula dia miaba, aba batu batumika ne bipatshila bibi mu nzubu ya bantu batu biba bintu bia mu mulongo wa bikanu peshi mfranga, pashishe kunyemabu. Bisumbu bia bantu ba bungi bitu biba mu nzubu ya dienda mushinga. Bisumbu bidilongolole bitu bikuata ne bisokoka bantu, bu mudibi bimueneka ku divula dia disokoka dia bantu ne tshipatshila tshia kupetelaku mfranga mu Brezile. Misangu mikuabu, udi mua kufila bilejilu bikuabu biebe nkayebe anyi bia malu mamane kuenzeka mu muaba wudi musombele. Kadi, bua tshinyi buivi buapitshi?
Bua tshinyi bantu badi biiba?
Mbikole bua kuandamuna ku lukonko elu, nansha mudi dipitshisha dia bupele ne bilele bia kudia anyi kunua diamba bikale tubingila tubidi tudi tulela bubi ebu. Tshibungu tshia Nouvelle Encyclopédie britannique tshidi tshileja ne: “Mbalekele dikeba dia kabingila kamuepele kadi kalela buntomboji bualu kakuena tshipeta nansha.” Kadi, anu wowo mukanda eu udi umvuija ne: buenzavi bu mudi buivi “mbilamatangane ne kudiumvua bu muntu wa tshianana ne kudimona bu muntu kayi mua kupeta bintu bia ku mubidi bidi muntu yonso ukengela ku dituku ne ku dituku.” Eyowa, mu matunga mudibu bamba ne kudi mushindu wa muntu kuikala ne tshintu kampanda, bua bakuabu kuiba ke kudi kubambuluisha bua kupeta bidibu nabi dijinga.
Bidi tshibungu tshia The World Book Encyclopedia tshiamba ebi bidi ne mushinga: “Bungi bua bantomboji mbuimane pamue miaba idi bantu badi bela meji ne: nsombelu wabu neatungunuke ne kuikala mudiye. Kadi budi bubanda miaba idi bantu bashintulula misangu ya bungi nzubu anyi midimu, ne mu miaba mudi nsombelu yenda ishintuluka.” Mukanda eu udi usakidila ne: “Bansonga badi ne ntatu ya bungi bua kupetabu mudimu. Midimu idi kayiyi yikengela malonga a bungi idibu bapeta idi imueneka tshianana kumpala kua bia lukasa ne bionso bia disanka bidibu bapeta ku buivi. Bu mudibu kabayi ne bintu bidi mbulamatadi mua kubanyenga, bansonga kabatu batshina bua kukuatshibua to.”
Kadi, balofu bavule ne bena mafutu makese bakuabu kabatu biiba to, pabi, bena mafutu a bungi buobu badi biiba bua kusakidila pa mafutu abu. Eyowa, buivi bukuabu budi bukengela kuikala muntu wa muaba mubandile ku mudimu. Ukadi mumvue bakula bua buivi bua kalanda musenga buenjibue kudi bena politike banene, bena mudimu ba mbulamatadi banene, ne kudi ba ngenda-mushinga anyi? Kabiyi mpata, biivi kabena anu bapele nansha.
Tuvulukayi kabidi ne: film ne programme ya ku televizion bitu bileja buivi bu dinaya (tshimankinda udi mua kuikala muivi), bionsu ebi bidi bitua buivi nyama ku mikolo. Manaya aa adi mua kuikala ne tshipatshila tshia kujikija lutetuku, kadi adi pawu aleja bantu mushindu wa kuiba. Nudi nuamba munyi, kanuena bamone ne: lungenyi lua se: buenzavi butu buambuluisha ludi lubuela ku kakese ku kakese mu mutu anyi? Kabiyi mpata, lukuka, lulengu ne meji a se: bantu buonso badi babienza kakuyi bualu bidi bivudija bienzedi bibi. Mbimueneke patoke se: tudi mu “tshikondo tshia njiwu” mudi budinangi ne dinanga dia mfranga bivulangane.—2 Timote 3:1-5.
Kuibi
Nansha mudi mmuenenu wa bulongolodi ebu mubi, bidi bia mushinga kulonda mukenji eu: “Muivi alekele buivi buende.” (Efeso 4:28) Muntu udi upesha bintu anyi masanka mushinga mupite udi udidinga mu diela meji ne: kuiba kudi mua kumupesha bidiye nabi dijinga. Kanupu muoyo ne: bualu ebu mbunenanenayi ku mesu kua Nzambi ne budi buleja dipanga dia dinanga kudi muntu nebe. Manyayi ne: nansha kuiba kua kantu kakese kudi mua kupapisha mutshima. Nnganyi udi ujinga kudileja muenji wa malu mabi? Nnganyi udi mua kueyemena kudi muivi? Dîyi dia Nzambi didi dituambila ne meji wonso ne: “Nansha umue wa kunudi kakengi bu mushipianganyi, bu muivi, bu muenzavi.”—1 Petelo 4:15.
Nudi nudila bua divula dia buivi, kadi mmunyi mutu bantu basombele mu miaba mibi benza? Mmunyi mudi bivi bakuabu bashintulula mmuenenu wabu? Buivi nebujike anyi? Suayi nubale tshiena-bualu tshidi tshilonda etshi: “Bulongolodi budi kabuyi ne biivi.”