Diambuibua: Ndilongesha disokolola kudi Nzambi anyi?
DIAMBUIBUA—dilongesha didi dimanyisha ne: Mariya, mamuende wa Yezu, wakabanda mu diulu ne mubidi wende—ndia mushinga mukole mu mitshima ya miliyo ne miliyo ya bena ekleziya Katolike wa bena Roma. Mufundi wa malu a kale, George William Douglas udi wamba ne: “Diambuibua, anyi diya mu diulu, dia Virgo Mariya ndinemekibue bu difesto ditambe bunene dia ku mafesto ende wonso ne ndimue dia ku mafesto manene a mu tshidimu tshia ekleziya.”
Bashikuluji ba malu a Nzambi bena Katolike, badi bitaba ne: Bible kêna wakula muaba nansha umue bua diya dia mushindu’eu dia Mariya mu diulu. Bushuwa, bena Katolike bakese mbajingulule se: dilongesha edi dinangibue ntshiena-bualu tshiledi tshia milandu ne mayoyi kukadi bidimu nkama ne nkama. Nenku, mmushindu kayi wakafika ekleziya ku ditaba Diambuibua dia Mariya bu dilongesha?a Kudi kabingila kampanda kadi kaleja se: Nzambi ke wakadisokolola anyi? Mandamuna ku nkonko eyi ki ndilongesha patupu. Kadi mmatangile buonso badi banange bulelela.
Muakadiunda dilongesha edi
Bidi mua kukukemesha bua kumanya se: mu siekele wa kumpala, kunyima kua lufu lua Yezu, lungenyi lua Diambuibua dia Mariya mu diulu luvua luenyi mu tshieledi tshia lungenyi tshia bena nkristo. Mushikuluji wa malu a Nzambi muena Katolike, Jean Galot, wakafunda mu L’Osservatore Romano ne: “Ku mbangilu, kakuvua bantu bavua bavuluka lufu lua Mariya munkatshi mua bena nkristo.”
Kunyima kua dilongesha dia Busatu-Bunsantu dimane kuvuijibua dilongesha dia ekleziya, apo, bakatuadija kuteya ntema kudi Mariya ne kumuangata ne mushinga munene. Miaku ya kanemu bu eyi: “Mamuende wa Nzambi,” “Wakimitshibua kayi mpekatu,” “Mutuangaji,” “Mukalenge mukaji wa mu diulu,” bakatuadija kumupeshayi. Kunyima kua matuku, ke mudi Galot mushikuluji wa malu a Nzambi wela meji, “dibenga kuakula dia bena nkristo ba ntuadijilu bua bidi bitangila lufu lua Mariya kadivua mua kusankisha menemene bena nkristo aba bavua bangata Mariya bu mupuangane bavua bajinga kumukukuila. Nenku, mumvuija avua akula bua Diambuibua, avua afumina mu bingenyingenyi bia bantu, akaditua mu tshialu.”
Pabuipi ne siekele muinayi B.B., mikanda kayiyi mifundisha ku spiritu munsantu ivua yakula bua tshivuabo babikila ne: ndiambuibua dia Mariya yakatuadija kuendakana. Mikanda eyi ivua ifuanyikija malu a diya dia Mariya mu diulu. Tshilejilu, mukanda udi ubikidibua ne: “Dipona mu tulu dia Munsantu Mamuende wa Nzambi.” Bakawangata bu uvua mufundibue kudi mupostolo Yone, kadi, mbimueneke se: bakawufunda bidimu pabuipi ne 400 kunyima kua lufu lua Yone. Bilondeshile miyuki eyi ya dishima, bapostolo ba Yezu Kristo bavua badisangishe, banyungulula Mariya mu tshishima, e kumumonabo wondopa bampofu, tumama ne balema. Ndekelu wa bionso, bapostolo e kumvua Mukalenge wambila Mariya ne: “Tangila, bituadije lelu, mubidi webe wa mushinga mukole neutumibue mu mparadizu, ne anyima webe munsantu neaye mu mawulu, mu muaba udi bintu bia Tatuanyi bia mushinga mukole, mu bukenke butambe bunene, mudi bupole ne disanka bia banjelu bansantu, ne kushalamu.”
Tshiakenza bena kuitabuja ntshinyi bua mikanda ya mushindu’eu? René Laurentin, mushikuluji wa malu adi akula bua Mariya, udi umvuija se: “Mmuenenu ivua kabukabu. Bena bitabataba bavua kabayi bela meji bakadingibua anu bua mianu patupu mimpe. Bakuabo bavua bapepeja miyuki ayi ivua kayiyi mishindame, mikale misangu mivule ibengangana ne kayiyi ne bukokeshi nansha bumue.” Nenku, dilongesha dia Diambuibua diakanji kupetangana ne buluishi bukole kumpala kua kutabuibuadi patoke. Tshiakavudija tshimvundu tshivua muanda wa se: mu imue miaba, bavua bakukuila bintu bivuabo bela meji se: mbishadile bia mubidi wa Mariya. Bivua bikole bitambe bua kutuangaja muanda eu ne ditabuja dia se: mubidi wende muena-dîna wakaya mu diulu.
Mu siekele wa 13, Thomas Aquinas, amu bu bashikuluji bakuabo ba malu a Nzambi, wakajadika ne: kakuvua mushindu wa kuangata Diambuibua bu muanda wa kulongesha, bualu “Mifundu kayena idilongesha.” Kadi, dilongesha divua dienda didiunda mu bantu, ne kutuadijabo kufuanyikija mazola aleja diambuibua dia Mariya. Raphaël, Corrège, Titian, Carracci ne Rubens ke bazodi abu ba dilambu bakavudija mazola.
Tshilumbu etshi tshiakashala katshiyi tshikosa too ne matuku adi panshi aa. Bilondeshile Giusepe Filograssi, kiré wa ba-Jésuite, too ne mu tshitupa tshia kumpala tshia siekele wetu eu, bamanyi ba bena Katolike bavu’amu batungunuka ne kupatula “malongesha ne miyuki bivua kabiyi pa tshibidilu bikuatshisha” dilongesha dia Diambuibua. Nansha ba-Papa bu mudi: Léon XIII, Pius X, ne Benoît XV, “kabavua batamba kuakula bua bualu ebu.” Kadi, mu dia 1 Kasuabanga 1950, ekleziya wakangata dipangadika dia ndekelu. Papa Pius XII wakamanyisha ne: “Tudi tumvuija Diambuibua bu dilongesha disokolola kudi Nzambi ne: Mamuende wa Nzambi kayi katoba, Mariya virgo wa kashidi, pakafikaye ku ndekelu kua muoyo wende pa buloba, wakambuibua mubidi pamue ne anyima wende mu butumbi bua mu diulu.”—Munificentissimus Deus.
Ditabuja dia diya dia Mariya ne mubidi wende mujima mu diulu kadivua kabidi muanda wa kuelakana nansha munkatshi mua bena Katolike—diakalua mpindieu dilongesha dia ekleziya. Papa Pius XII wakamba ne: “Eu yonso . . . wateta kuvila anyi kuela mpata ku budisuile bualu ebu butudi bafunde, amanye se: kêna utumikila mêyi-makulu a Nzambi ne ditabuja dia ekleziya katolike.”
Tshidi Mifundu yamba menemene
Kadi, mpenyi padi ekleziya muashile bualu ebu bua dikamakama? Papa Pius XII wakamba se: dilongesha dia Diambuibua didi “ne tshishimikidi tshiadi tshinene mu Mifundu Minsantu.” Imue ya ku mvese idibo batele bu bijadiki bia Diambuibua dia Mariya ke Luka 1:28, 42. Mvese eyi idi yamba bua Mariya ne: “Muoyo webe, muwule tente ne ngasa, Mfumu udi nebe: udi mubeneshibue munkatshi mua bakaji [buonso] . . . , ne kabidi tshimuma tshia munda muebe ntshibeneshibue.” (Douay [Dy]) Bitabuji ba Diambuibua badi bela meji se: bu muvua Mariya “muwule tente ne ngasa,” kavua nansha kakese ne bua kufua. Muikale “mubeneshibue” mushindu wa muomumue ne ‘tshimuma tshia munda muende,’ uvua ne bua kuikala ne masanka a muomumue ne a Yezu—kusangishamu ne dibanda diende dia mu diulu. Udi wela meji se: bidi bia meji menemene anyi?
Bua bualu bumue, bamanyi bakulu ba miakulu badi bamba se: miaku “muwule tente ne ngasa” nkudimuinu udi kayi mujalame, kabidi ne: mu Mifundu ya tshiena-Greke ya ku ntuadijilu idi Luka mutumike nayi mmikudimunyibua mushindu mujalame ne: “tshintu tshia buimpe bua Nzambi.” Pa nanku, Bible wa Yeruzaleme wa bena katolike udi ukudimuna Luka 1:28 ne: “Sankaku, mutambe kuangatshibua bimpe kudi Nzambi!” Kakuena kabingila nansha kamue bua kufila nkomenu wa se: Mariya wakambuibua ne mubidi wende mu diulu anu bualu uvua “mutambe kuangatshibua bimpe” kudi Nzambi nansha. Muena nkristo wa kumpala wakashipibua kayi mubunde bualu, Etienne, mbakule bualu buende mushindu wa muomumue mu Bible wa Douay wa bena katolike bu mutambe kuangatshibua bimpe, anyi “muwule tente ne ngasa”—ne kabatu banji kuakula musangu nansha umue bua dibishibua diende ku lufu ne mubidi wende mujima.—Bienzedi 6:8.
Kadi, Mariya kavua mubeneshibue anyi mutambe kuangatshibua bimpe anyi? Eyowa, kadi muanda udi ulenga ku muoyo udi wakula bua mukaji kampanda mubikidibua Yaele, mu matuku a balumbuluishi ba Izalele uvua muangatshibue muvuaye “mubeneshibue munkatshi mua bakaji.” (Balumbuluishi 5:24, Dy) Bushuwa, kakuena muntu nansha umue udi mua kuamba se: Yaele pende wakambuibua ne mubidi wende mujima mu diulu. Ku lukuabo luseke, lungenyi luonso lua Diambuibua nduashila pa bualu ebu bua se: Yezu mene wakabanda mu diulu ne mubidi wende mujima. Kadi, Bible udi wamba se: Yezu wakabishibua ku lufu “mu nyuma.” (1 Petelo 3:18, Dy; fuanyikija ne 1 Kolinto 15:45.) Mupostolo Paulo wakamba pashishe se: “mubidi ne mashi kabiena mua kupiana Bukalenge bua Nzambi.”—1 Kolinto 15:42-50, Dy.
Bulelela, Bible udi wakula bua dibiishibua ku lufu dia bena nkristo ba lulamatu bela manyi a mu nyuma bua kuya mu diulu. Kadi 1 Tesalonike 4:13-17 udi umvuija patoke se: dibiishibua ku lufu edi kadivua ne bua kuenzeka kumpala kua “dikalaku dia Mukalenge,” mu matuku a ndekelu a tshikondo etshi tshibi. Too ne ku tshikondo atshi, Mariya uvua ne bua kushala mulale tulu mu lufu, pamue ne binunu ne binunu bia bena nkristo bakuabo ba lulamatu.—1 Kolinto 15:51, 52.
Mariya—Mukaji muena lulamatu
Ikala ne dishindika dia se: pa kuamba malu wonso aa katuena tupepeja Mariya nansha. Kakuyi mpata, Mariya uvua mukaji wa tshitembu—muena ditabuja dia kuidikija! Wakitaba kakuyi dielakana disanka dia kuvuijibua mamuende wa Yezu, pamue ne mateta ne ngikadilu ya didibudisha amue masanka bivua bisuikakajeku. (Luka 1:38; 2:34, 35) Pamue ne Yozefe, wakakolesha Yezu mu diumvuangana ne meji a Nzambi. (Luka 2:51, 52) Wakashala pepi ne Yezu munkatshi mua makenga ende pa mutshi wa tshinyongopelu. (Yone 19:25-27) Ne bu mulongi muena lulamatu, mu butumike buonso, wakashala muindile mu Yeruzaleme muakapetaye spiritu wa Nzambi mu dituku dia Pentekoste.—Bienzedi 1:13, 14; 2:1-4.
Mushindu mubi udibu bangata Mariya kawena upesha ni Mufuki ni Mariya muine butumbi. Dilongesha dia Diambuibua didi dikolesha dilongesha dikena nshindamenu didi diamba se: Mariya mmuakuidi [wa bantu] kudi Nzambi. Kadi, Yezu Kristo wakitaba dilongesha dia mushindu’eu anyi? Apo, udi wamba ne: “Ndi njila, bulelela ne muoyo. Muntu nansha umue kêna uya kudi Tatu kayi mupitshile kundi. Binualomba tshintu kayi tshionso mu dîna dianyi, Meme nentshienze.” (Yone 14:6, 14; fuanyikija ne Bienzedi 4:12.) Eyowa, Yezu Kristo nkayende, ki Mariya nansha, udi utuakuila kudi Nzambi. Nku butuangaji bua Yezu—apo ki mbua Mariya to—kutudi mua kusemena pepi ne Mutupeshi-wa-muoyo bua [kupeta] “diambuluisha mu tshikondo tshididi dikengedibua.”—Ebelu 4:16, Revised Standard Version, Catholic Edition.
Ditaba bulelela pa bidi bitangila Mariya, didi mua kuikala bualu bua lutatu kudi bamue bantu. Bualu, bidi mua kumvuija dilekela bitabataba bivuabo nabi munkatshi mua bidimu bivule pamue ne ngenyi ivuabo banange bikole. Kadi, nansha mudibi biumvuija bisama [mu mitshima] bua bikondo kampanda, bulelela budi ku mutu kua bionso “bupikula bantu.” (Yone 8:32) Yezu wakamba se: Tatuende udi ukeba aba badi bamutendelela “mu nyuma ne mu bulelela.” (Yone 4:24, Mukanda wa Nzambi) Kudi bena Katolike ba muoyo mulenga, miaku eyi nya kutshimuna.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mu ntendelelu wa bena Katolike, dilongesha, bishilangane ne ditabuja, mbulelela bupangadija kudi tshisangilu tshia bukua-bitendelelu anyi kudi “ngikadilu ukena utupakana” wa Papa [wa ku Roma]. Nenku, munkatshi mua malongesha adi ekleziya Katolike mumvuije, dia matuku aa menemene ndia Diambuibua dia Mariya.
[Kazubu mu dibeji 27]
MARIYA WAKAFUA ANYI?
Bushuwa, Mariya wakafua kumpala kua dibanda diende mu diulu didibo bafuanyikija anyi? Bashikuluji ba malu a Nzambi bena Katolike badi kumpala kua malu abidi a ntatu mikole pa bualu ebu. Nuovo dizionaro di teologia udi wamba se: “mbikole bua kupesha Mariya disanka dia kubenga kufua, divua Kristo mene kayi mupete.” Ku lukuabo luseke, kuamba se: Mariya wakafua kudi kujula lutatu lukuabo lua muomumue. Mushikuluji wa malu a Nzambi Kari Børreseu udi ufunda se: “lufu ndinyoka bua mpekatu wa ntuadijilu, bilondeshile [dilongesha dia “Dimitshibua dikena mpekatu”], dinyoka edi kadivua mua kulenga Mariya nansha.” Nenku, mbua bualu kayi budiye mufuila? Kabiena bikemesha nansha kakese bua pavua Papa Pius XII musesuke bua kuakula pa bidi bitangila lufu lua Mariya tshikondo tshiakumvuijaye dilongesha dia Diambuibua.
Diakalenga, dilongesha dia mu Bible ndidikadile ku dikondakaja malu dia mushindu’eu. Kadiena muaba nansha umue didilongesha—anyi difila lungenyi—lua se: Mariya uvua muledibua “ku dimitshibua dikena mpekatu.” Kadi, Bible udi uleja se: Mariya uvua muntu mupange bupuangane uvua mu dikengedibua dia dipikudibua. Bua bualu ebu, kunyima kua diledibua dia Yezu, wakaya mu ntempelo ne kulambulaye mulambu kudi Nzambi bua mpekatu. (Lewitiki 12:1-8; Luka 2:22-24) Mushindu umue ne bantu buonso bakena bapuangane, ndekelu wa bionso, Mariya wakafua.—Lomo 3:23; 6:23.
Bulelela bupepele mbubengangane mu mishindu yonso ne nkonko idi mandamuna kaayi apeteka mijula kudi dilongesha dia Diambuibua.
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
‘Diambuibua dia Virgo,’ dizola kudi Titian (c.1488-1576)
[Mêyi a dianyisha]
Giraudon/Art Resource, N.Y.
[Tshimfuanyi mu dibeji 28]
Pa kutuala mulambu bua mpekatu mu ntempelo kunyima kua diledibua dia Yezu, Mariya wakadisokolola nkayende muvuaye muena mpekatu muikale ukengela dipikudibua