Ditunga diatuke dialu dia bufuke
AMU BU MUDIBI BILONDA KUDI ARTHUR MELIN
Bivua dituku dia kuulu kutoke mu muvu wa disampila [printemps] mu 1930, ne mvua musombe pa dibungù mu tshimenga tshia Prince Rupert, mu Colombie Britannique. Pa kutangila muinshi mazuwa malelama pa mutu pa njila wa mâyi a mbuu, ngakadiebeja ne: ‘Nkuepi kuayi mâyi wonso aa?’ Ebi bivua buanyi meme musangu wa kumpala wa kudimuenena dipueka dia buondoke bua mâyi a Mbuu wa Pasifike ku muelelu udi ku Ouest wa Canada kuvua mâyi mapueke ne buondoke butue ku metre 7 mu mêba asambombo patupu. Kadi mmunyi muakafika nsongalume mukolesha mu bidiminu, mu mpata ya Canada ku mielelu ya Mbuu wa Pasifike?
NGAKABIKIDIBUA bua kualabaja disanka dianyi dia pa buadi dia mudimu wa ku dîba ne ku dîba bua Yehowa pa kulonda bena mudimu ba mazuwa a Charmian. Mudimu wetu mutomekela uvua wa kupanda-njila mu mudimu wa bumanyishi ku muelelu muditola kule udi ku Ouest kumbukila ku Vancouver too ne ku Alaska. Tshipâpu atshi tshia buloba tshivua tshienza ne kilometre mivule ku muelelu wa Colombie Britannique, uvua kawuyi ne basamunyi ba Yehowa ba tshisumi. Diumusha dimuepele divua anu tshisumbu tshikese tshia bamanyishi ba Bukalenge mu tshimenga tshia Prince Rupert.
Mvua ne kanyinganyinga bua kutuadija mudimu wa buambi, nunku pangakatuluka mu kawulu, diakamue ngakatuadija luendu mutangile ku dibungù dia mazuwa bua kutangila mazuwa a Charmian ne kupetangana ne bena mudimu bawu: Arne ne Christina Barstad. Nansha umue kavuamu, nunku ngakumbuka. Mu dialukila dianyi ku ndekelu kua dituku, mvua mumvua bibi bitambe. Bivua bimueneka anu bu se: mbuu uvua wenda ukama!
Kadi ntshinyi tshiakamfikisha too ne ku mudimu wa disanka eu?
Bumpianyi bua mu nyuma
Dianyisha dianyi bua malu a mu nyuma diakatuadija ku mbelu mu mpata ya Alberta, ku Canada. Tatu wakapeta trakte wa Zion’s Watch Tower Tract Society mufunda kudi Charles Taze Russell, trakte awu wakashintulula mu buondoke buonso nsombelu wende. Tatu wakatuadija kumanyisha bena mutumba nende, nansha muvuaye ne mudimu uvua umuangata dîba dia bungi wa bu-tshidime mu Calmar, mu Alberta. Ebi biakenzeka kukadi bidimu bu lukama, ku ntuadijilu wa bidimu bia 1890.
Bivua mu dîku edi ditshinyi dia Nzambi mungakaledibua mu dia 20 Luishi 1905, bu muana wa muanda-mukulu wa dîku diakavua kukumbaja bana basangisha dikumi ba balume ne ba bakaji. Tatu, bia muomumue ne tshinsanga tshia bena ditunga dia Suède, bakashemesha bulunda ne Balongi ba Bible ba Bukua-matunga. Kunyima, bakiibaka muaba wa bisangilu wakabikilabu pashishe ne: Nzubu wa Bukalenge. Uvua umue wa ku [Nzubu ya Bukalenge] ya kumpala mu Canada.
Mudimu wa bu-tshidime kawuvua nansha musangu umue utupumbisha dibuela mu bisangilu bia bena nkristo, mu bimue bia kudibi muvua muenjibua miyuki kudi bangamba-malu bakumbudi batuma kudi Société Watch Tower. Miyuki eyi ivua iibaka mutudi dijinga dilelela dia kudifila mu mudimu wa buambi. Bu tshipeta, pabuipi ne buonso mu dîku dietu mbendele ne dishimata dionso mu butoke bua bulelela bua Bible.
Didifila mu mudimu wa buambi
Ku ntuadijilu wa bidimu bia 1920, ngakapeshibua mudimu wanyi wa kumpala wa buambi. Mvua ne bua kuabanya mabeji a dibikila nawu bantu ku muyuki wa patoke ku tshiibi ne ku tshiibi mu tshimenga tshia Edmonton. Bu mungakashala kuinaku dituku adi meme nkayanyi, ngakalonga dilesona dia mushinga mukole: Kueyemena Yehowa. (Nsumuinu 3:5, 6) Mmushindu kayipu umvua ne disanka bua kukumbaja mudimu awu wa kumpala ne diambuluisha dia Yehowa!
Dieyemena dianyi kudi bulongolodi bua Yehowa budi bumueneka ne kudi mupika wende wa lulamatu ne wa budimu divua dienda didiunda bu muvua bujinguludi buvule buenda bufidibua pa Dîyi diende dia bulelela. Bivule bia ku bienzedi ne bibidilu bia Bukua-buena-nkristo, bu mudi bibilu bia Diledibua ne mifikilu, biakimanshibua. Lupandu lua muntu pa nkayende kalutshivua kabidi bualu bua kutamba kusumpakena nansha, pamutu pa nunku, bumanyishi bua Bukalenge buakatuadija kupeshibua mushinga muakanyine. Bionso ebi bivua ne buenzeji buondoke pa nsombelu wanyi. Nunku, katupa kakese kunyima kua dilambula muoyo wanyi kudi Yehowa mu dia 23 Tshisanga 1923, ngakadifundila bu tshipatshila, mudimu wa ku dîba ne ku dîba.
Mu mashika makole a degré selsiuse 18 kuinshi kua tshijengu a mivu ya mashika [hiver] ya mpata, tuvua tumanyisha mu misoko ya ku bamfumu ne mashinyi makoka kudi kabalu. Musangu kampanda ngakapitshisha mbingu ibidi ne tshisumbu kansanga mu tshivua tshimanyike bu mudimu wa nzubu-mashinyi. Mashinyi a pa buawu aa akadijadika makuatshishi mu dimanyisha mu miaba mialabale, mibasame, ikena mitshi ya mpata ya Canada. Pa kumbusha ntatu ya mfranga, nsombelu mikole ya muvu, ne ngendu ya mitantshi mile, ngakadiakaja bua kunanukila mu mudimu wa bumpanda-njila mu Alberta misangu ne misangu munkatshi mua bidimu bu bisatu too ne pakalua dituku adi dia tshivulukidi mu 1930 pangakabikidibua bua kusadila ku Muelelu udi ku Ouest wa Mbuu wa Pasifike. Bu mumvua tshiyi mumanye tshintu nansha tshimue pa bidi bitangila mbuu ne mazuwa, dibikidibua edi diakampampakaja.
Eyowa, katupa kîpi kunyima kua difika dianyi mu Prince Rupert ngakadiumvua bimpe bitambe ne bena mudimu nanyi bapiabapia pa mazuwa. Muanetu wa balume Barstad wakavua muendeshi wa mazuwa ku diambuluisha dia dimonamona malu, bualu wakadibueja mu mudimu wa bu-ngenda bua mishipa munkatshi mua bidimu bivule. Bidimu bisambombo biakalonda bivua tshikondo tshia dimanyisha divule, pa kuenda ne mazuwa pa mâyi a muelelu wa Colombie Britannique kumbukila ku Vancouver too ne ku Alaska. Dilesona dikuabo dilonga divua dia: Kuitaba misangu yonso mudimu wa kudi Yehowa, ne kubenga kuelakana mu diwitaba.
Dikuna mamiinu ku diambuluisha dia mbuu
Dibungù dietu dia kumpala dia kutudila mu muvu awu wa disampila [printemps] wa mu 1930 divua dia tshimenga tshia Ketchikan, mu Alaska, kutuakatenteka turton 60 tua mikanda miumvuiji ya Bible. Munkatshi mua mbingu bungi kampanda, tuakakumbula nzubu yonso ya mu bimenga bia: Ketchikan, Wrangell, Petersburg, Juneau, Skagway, Haines, Sitka, ne ya mu misoko mikuabo miditola kule umue ne mukuabo. Pashishe tuakenza bumanyishi kudi bantu bavua ku muelelu mujima wa Colombie Britannique, tuakabikumbaja kumpala kua ndekelu wa muvu wa luya [été]. Tumponya tua kulekule, tumponya tua bena tshiapu tshia diela mishipa mu makopo, misoko ya bena Inde ba ku Amerike, bimenga bikese, bia muomumue ne ba-kolon ne bilembi baditola kule, bakakumbudibua. Imue misangu bivua bikole bua kushiyangana ne bankaya balami ba tshibumba tshia muendu wa dilombola nawu mazuwa bakakidila muntu kampanda bua kuyukidilangana.
Kunyima, Société wakatupetesha fono ya kuambula ne miyuki ya mu Bible mikuata pa matadi. Tuvua tubiambula, pamue ne mikanda, Bible, ne bibejibeji. Misangu ya bungi tuvua anu ne bua kubiambula nansha patuvua tubanda ne tupueka pa mabue a ku muelelu. Dîba dia dikepela dia buondoke bua mâyi a mbuu, tuvua imue misangu ne bua kubikoka ne tshibandilu tshinyanguke too ne ku miaba mitumbuke ya dibungù dia mazuwa. Mvua ne disanka bua dibidija mubidi dingakapeta mu ditumika dianyi dia ku bunsonga mu tshidiminu.
Ndongoluelu wa bibandishi bia mêyi uvua pa mazuwa etu wakambuluisha bu tshiamu tshikole mu dimuangalaja lumu lua Bukalenge. Bu muvua mêyi apingajibua kudi mâyi, miyuki mikuata pa matadi ivua yumvuika misangu mivule kudi bantu bavua ku mutantshi wa kilometre bungi kampanda. Dimue edi patuakatudila ne mazuwa mu lubinga kampanda luditola kule pa Tshidiila tshia Vancouver, tuakela umue wa ku miyuki ya mu Bible mikuata pa ditadi. Dituku diakalonda bantu badi baasemu ne dikatshila dionso bakatuambila ne: “Malaba tuvua bumvue muyuki ufumina buludiludi mu diulu!”
Musangu mukuabo bena dibaka babidi bakulakaje bakamba ne: bakumvua misambu ipatukila mu mumbunda wabo [wa nzubu], kadi pakapatukabo pambelu, kabakumvua kabidi tshintu nansha tshimue. Pakapinganabo mu nzubu, bakumvua dîyi kampanda. Bua tshinyi bivua nunku? Bualu, pavuabo pambelu, tuvua tushintulula ditadi. Tuvua tuela diambedi misambu bua kukoka ntema ya bantu, pashishe tuvua tuela muyuki wa mu Bible.
Umue musangu kabidi, patuakatudila ne mazuwa pabuipi ne tshidiila kampanda tshia musoko wa bena Inde ba ku Amerike, bansongalume babidi ba muaba awu bakalua mu buatu bua kumona kuvua mêyi awu apatukila. Bamue pa tshidiila bavua bela meji ne: avua mêyi a bafue babo bakalukila ku muoyo!
Pa tshibidilu kuvua kufidibua mikanda bu lukama dituku dionso kudi aba bavua batumika ku tshiapu tshiditola kule tshia diela mishipa mu makopo. Bu muvuabo ne bintu bikese bia kujikija nabi lutetuku, bavua ne dîba dia kueleela meji pa bintu bia mu nyuma. Kunyima bavule ba ku baditola kule aba bakavua Bantemu. Mu ngendu ivua ilonda, tuvua tukeba mushindu wa kubakumbula tshiakabidi bua “dikoleshangana ku muoyo.”—Lomo 1:12, Muanda Mulenga Lelu.
Ditungunuka mudimu ne muena kuanyi
Mu 1931, ngakasela Anna, muakunyi wa bakaji wa Christina Barstad. Pashishe tuakatungunuka pamue mudimu wetu wa kupanda-njila pa mazuwa ne tuakalabula malu mamonamona mavule a difutu mu kupita kua bidimu. Mishipa minene ya balene, ntambue ya mu mbuu, nyama ya mu mâyi ya foke, ngulube ya mu mbuu, ngulungu, nyama ya wurse, ne mikanku bivua balunda betu ku miaba ya mikuna mitumbuke, ku misapa miditola kule ya mbuu, ne ku mâpa mabuikila ne mapole a mâyi a mbuu, manyungulula kudi dîtu dia mitshi ya sedre, pin, ne mitshi milemile ya Douglas. Misangu mivule tuvua tubandila ngulungu mizengela ne bana bayi pavuayi iteta mua kuombela miaba miondoke ya mbuu idi mâyi apueka ne lubilu lukole bua kuepuka tshintu kayi tshionso tshiena mupawu.
Dilolo kampanda tuakamona mukanku ubuuka panshipanshi pa kusambuka mâyi, nzadi yawu mikuate bikole tshikela tshinene tshia somon wa Chinook. Mushipa uvua mutambe bunene bua kuupatula wonso mu mâyi, nunku mukanku uvua uya mutangile ku muelelu pa kukoka tshikele tshia somon etshi. Frank Franske, umue wa ku bena mudimu ba mazuwa, wakamona tshia mupawu etshi ne kunyemaye lubilu ku muelelu bua kupetangana ne mukanku muzengela eu ne kuwubambidika bua kulekela tshivuawu mukuate. Tuetu buonso bampanda-njila bena mudimu ba mazuwa tuakadia didia disheme dia tshikele tshia somon dilolo adi, ne mukanku eu wakalonga mua kuabanyangana ne bakuabo, nansha muakenzawu nunku ku tshifula muoyo.
Pa ka-tshidiila kamue ku ndekelu kua Nord wa Tshidiila tshia Vancouver, bena dibaka babidi bena dîna dia Thuot bakitabuja bulelela bua mu Bible. Mulume kavua mumanye mukanda to, uvua muena muoyo mushindike, mudikadile wa bidimu 90 ne bia mu njila, ne mukaji uvua ne bidimu 80 ne bia mu njila. Kadi, wakasankidila bikole bulelela e kumufikishabi too ne ku didipuekesha, kuanyisha bua mukajiende kumulongeshaye kubala. Katupa kîpi kunyima, wakakumbana mua kulonga nkayende Bible ne mikanda ya Société. Kunyima kua bidimu bishadile ku bisatu, mvua ne disanka dia kubatambuisha buonso babidi ku nzubu wabo wa ku tshidiila tshiditola kule, pa kutumika ne buatu buetu bu dijiba dia batismo!
Tuvua kabidi ne disanka dia kumona dîku dia Sallis mu tshimenga tshia Powell River diandamuna bimpe ku mukenji wa Bukalenge. Walter wakabala mukanda mukese wa War or Peace—Which? ne kujingululaye diakamue tshivuma tshia bulelela. Katupa kakese kunyima, dîku dijima diakalonda dikasa dia Walter mu milongo ya bumpanda-njila mu Vancouver, kutuvua mua kuela mabuki mu mazuwa a Charmian bua muvu wa mashika [hiver]. Wakadijadika muntu muena tshisumi tshikole, ne mu kupita kua bidimu wakadinangisha bikole kudi dîku dijima dia bana betu ba mu rejon wa Vancouver. Luendu luende lua pa buloba luakajika mu 1976, pa kushiya kunyima kuende dîku dinene dia Bantemu.
Ditshimuna buluishi
Bamfumu ba Ekleziya mu misoko ya bena Inde ba ku Amerike bavua misangu ya bungi bateka njiya bua mudimu wetu, pa kutuangata bu bazombi anyi bakuatshi ba nyama mu muaba wabo mujidika wa malu a mu nyuma. Ku musoko wa Port Simpson mfumu wa Ekleziya wa muaba awu wakalomba bua se: mfumu wa musoko atukandike dikumbula nzubu. Tuakaya kudi mfumu eu ne tuakamuebeja né uvua utua ku tshia mfumu eu wa Ekleziya uvua wangata bantu bende bu bapangi ba malu bua kudiangatshila nkayabu mapangadika. Tuakalomba bua se: bantu bende bapeshibue mushindu wa kuteleja dikonkonona dia Dîyi dia Nzambi ne kupangadijabu nkayabu pa bidibo basue kuitabuja. Bu tshipeta: Wakatupesha njila bua tuetu kutungunuka ne buambi mu musoko.
Mukuabo mfumu wa musoko munkatshi mua makumi a bidimu uvua wenza muende muonso bua kukandamena madikolela wonso a kupumbisha Bantemu diya kudi bantu menza kudi bafidi ba ngenyi ne bisumbu bia Ekleziya. “Pantshidi mfumu,” ke muakambaye, “Bantemu ba Yehowa nebikale anu babakidila biakane munemu.” Eyowa, ki nku miaba yonso kuvuabu batuakidila biakane to, kadi nansha muvuaku buluishi, kabavua nansha musangu umue batubambidika bua kumbuka mu rejon kampanda to. Nunku tuvua ne mushindu wa kukumbaja mudimu wetu musangu wonso utuvua tuya kuela anyi kupatula majitu mu mazuwa.
Dinanukila ntatu pa mbuu
Mu kupita kua bidimu, tuvua tuakamangana ne ntatu mikebesha kudi mpepele mikole, dipueka dia buondoke bua mâyi, mabue akena mamanyisha pa karte, ne imue misangu dinyanguka dia mazuwa. Dimue edi tuakasesuka pabuipi ne Tshidiila tshia Lasqueti, ku kilometre bu 160 ne ku Nord kua Vancouver. Bakatuimanyika kudi tshibuebue, bashitakajamu dîba dia dipueka dia buondoke bua mâyi, ne tuvua banyika ku nshintulukilu wa kuulu. Bu kuulu mua kubiipa, mazuwa avua mua kupandika tupese tupese pa mabue. Buonso buetu tuakabanda pa mabue ne tuakenza muetu muonso nansha muvuaku nsombelu mubiamubiayi. Tuvua tudia, ne tupitshisha dîba pa kuenza amue malonga, ne tuvua bindile dibanda dia buondoke bua mâyi dia tshiakabidi.
Pa kumbusha njiwu ne bipumbishi bivule, bivua nsombelu muimpe ne wa disanka. Kadi, diledibua dia bana betu babidi, diakafikisha dishintuluka dinene. Tuakatungunuka ne kusombela pa mazuwa, kadi dîba dionso dituvua tuenza luendu ne mazuwa too nansha ne ku Nord kulekule ku Musulu wa Oona, Anna ne bansongalume bavua bashala pa tshibidilu ne baledi bende eku bashadile ba kutudi batungunuka ne luendu batangile kulekule ku Nord, ku Alaska. Pashishe, patuvua tualukila ku Sud, Anna ne bana bavua batulonda kuinaku.
Tshiena mvuluka musangu nansha umue bana badiabakena anyi bikale basama. Bavua bavuala mikaba ya dikubibua misangu yonso, ne imue misangu tuvua nansha tubanyungulula muonji. Eyowa, kuvua bimue bikondo bia ntatu.
Mashintuluka manene
Mu 1936 tuvua ne bua kushiya mazuwa a Charmian, ne ngakapeta mudimu wa ku mubidi. Kunyima tuakapeta muana wa balume muisatu. Pashishe, ngakasumba mazuwa a diloba nawu, akambuluisha ki ng’anu bu mushindu wa kutungunuka ne muoyo kadi kabidi akatupetesha mushindu wa kutungunuka ne mudimu wa buambi ku muelelu [kua mbuu].
Tuakasa nzubu ku Tshidiila tshia Digby, dia muamua dia diâpa dia mbuu dia Prince Rupert, ne katupa kakese kunyima, tshisumbu tshikese tshiakenjibua. Munkatshi mua Mvita Mibidi ya Buloba bujima, pakakandikibua mudimu wa buambi wa Bantemu ba Yehowa mu Canada, tuvua mua kuangata mazuwa batangile ku Prince Rupert kunyima kua munda-nkulu mua butuku ne “kuenza kampanye” mu teritware pa kushiya mikanda ku nzubu yonso. Muntu nansha umue kavua umanyisha matambakana etu a munda-nkulu mua butuku mu diya kuabanya mikanda mikandika!
Ditunga dialu dia bufuke
Ku kakese ku kakese, bantu bakatuadija kudisangisha ne Bantemu ba Yehowa, ne mu 1948 dikengedibua dia Nzubu wa Bukalenge ku Prince Rupert diakamueneka. Kunyima kua disumba nzubu wa masalayi uvua muasa dia muamua dia dibungù, tuakamushimbula, tuakamusabula pa mitshi misuikakaja pa mâyi, ne pashishe tuakamutenteka pa mashinyi a tshiambula mabuki too ne ku muaba wa luibaku. Yehowa wakabenesha mudimu wetu mukole, ne tuakapeta Nzubu wetu nkayetu wa Bukalenge.
Mu 1956, ngakabuelulula mu milongo ya bumpanda-njila, ne Anna wakalonda dikasa dianyi mu 1964. Tuakatumika tshiakabidi ne mazuwa ku Muelelu wa Pasifike. Bua katupa kîpi, tuakadifila kabidi mu mudimu wa ngendu, tukumbula bisumbu kumbukila ku bidiila bia ku Est bia Queen Charlotte pa kusabuka mikuna too ne ku Dijiba dia Fraser, pashishe too ne ku bimenga bia kulekule bia Prince George ne Mackenzie. Mu kupita kua bidimu, tuakenza kilometre binunu ne binunu pa Pasifike wa ku Nord-ouest mu ngendu ya mashinyi, mazuwa ne ndeka.
Mu Prince Rupert tuakatungunuka ne kulabula masanka a malu mamonamona mu buambi. Bubidi buetu Anna ne meme tuakalonga ne bantu bakabuela pashishe mu Kalasa ka Bible ka Galaad ka Watchtower ne bakasadila kunyima bu ba-misionere mu matunga menyi. Ndisanka kayipu dia kumona bana betu ba mu nyuma batuala mukenji wa mushinga mukole wa Bukalenge mu matunga a kulekule!
Mpindieu, bubidi buetu tudi ne bidimu bipite pa 80 ne tudi tuakamangana ne dinyanguka dia makanda a mubidi, kadi tutshidi anu ne disanka mu mudimu wa Yehowa. Bulengele bua bintu bifuka bituakamona mu Alaska ne mu Colombie Britannique budi buvuluija malu a mushinga mukole. Kadi adi nansha atuala kabidi disanka dinenanenayi bua kumona tshipela etshi tshialabale tshia mu nyuma tshivua ku kale tshiatuke tshikale mpindieu tshipatula bisumbu bivule bia basamunyi ba Yehowa.
Tshivua nangananga tshitusankisha nkumona bana betu balela, bia muomumue ne bana betu ba mu nyuma, badiunda ne babenesha Yehowa. Tudi ne disanka bualu tudi bakumbaje tshietu tshitupa tshikese mu didiunda dia mu nyuma mu tshitupa etshi tshia buloba. Tshilejilu, Alaska, udi mpindieu ne biro biende nkayende bia filiale bidi bilombola mudimu wa bisumbu bipite pa 25.
Munemu mu Prince Rupert tuvua ne disanka dia pa buadi dia kubanjija Nzubu wa Bukalenge mulengele mu 1988, munkatshi menemene mua tshimenga. Eyowa, tudi tusanka, anu bu muakenza Yeshaya, pa kuamba ne: “Wewe wakuvudisha ba mu tshisamba tshietu, Yehowa, . . . wewe udi mutumbishibue; wakulehesha mikalu yonso ya buloba buetu.”—Yeshaya 26:15.
[Tshimfuanyi mu dibeji 21]
Disadila mu mudimu wa bijengu mu 1964-67
[Tshimfuanyi mu dibeji 24]
Mushindu wa mazuwa matumika nawu mu buambi ku muelelu [kua mbuu]