“Bu mutudi ne mudimu eu katuena tulekela to”

ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI RONALD TAYLOR

Mu muvu wa été wa 1963, mu tshimpitshimpi ngakatuadija kuluangana nkayanyi bua muoyo wanyi. Pamvua ngenda ne lutatu ku muelelu, ngakela tshidia mu dipoko dia busenù ne diakamue ngakimanshibua mu mâyi male. Bu mumvua tshiyi muombedi, nkavua ngamba kufua mu mâyi ku metre makese tshianana ne muelelu. Nkavua mumane kupueka muinshi misangu isatu ne munue mâyi a bungi a mbuu pakammona diakamue mulunda wanyi mu lutatu ne kumpatula ku muelelu. Ku dimfululula diende, ngakapanduka.

EBI kabivua musangu wa kumpala ungakafika ku dianyisha mushinga wa kubenga kulekela​—nansha mianda imueneka kayiyi ditekemena. Bituadijile ku buana, mvua ne bua kuluangana bua nsombelu wanyi wa mu nyuma.

Bua musangu wa kumpala, ngakapetangana ne bulelela bua buena nkristo mu matuku a dibungama a Mvita Mibidi ya Buloba Bujima. Mvua umue wa ku bana binunu bivule bakumbushabu ku Londres bua kuepuka njiwu ya bombe. Bu mumvua anu ne bidimu 12, mvita kayivua menemene ne diumvuija dia bungi kundi to; bivua anu bu dinaya.

Bena dibaka babidi bavua ku Weston-super-Mare, ku sud-ouest wa Angleterre, bakantabalela. Katupa kîpi kunyima kua difika dianyi ku nzubu wa bena dibaka babidi aba, bamue ba-ministre bampanda-njila bakatuadija kutukumbula. Divua dîku dia Hargreaves; buonso buabu banayi​—Reg, Mabs, Pamela, ne Valeri—​bavua bampanda-njila ba pa buabu. Baledi banyi badishi bakitaba bulelela, ne kunyima kua kulonga mukanda wa The Harp of God (Lunzenze lua Nzambi), ngakapangadija panyi bua kusadila Yehowa. Mbingu isambombo patupu ku shòò, bakandomba bua kudifila mu mudimu wa buambi.

Ntshidi mvuluka kabidi dituku adi dia kumpala dingakapatuka mu mudimu wa budimi. Kakuyi didilongolola nansha dimue, bakampesha ndambu wa broshire ne kungambilabu ne: “Tumika kuinshi kua luseke lualua lua musesu.” Ne ke mungakapitshisha dituku dianyi dia kumpala dia buambi. Tshikondo atshi, tuvua pa tshibidilu tutumika ne matadi a fono avua ne miyuki ya tshikuma. Bikondo bianyi bia disanka ditambe bunene bivua pamvua ntuala fono ku nzubu ne ku nzubu ne nnaya miyuki mikuata. Mvua mbiangata bu disanka dilelela dia mudimu bua kuambuluisha mu mushindu awu.

Ngakenza bumanyishi bua bungi mu tshilongelu, ne ndi mvuluka pamvua mfila mulongolongo wa mikanda pa biena-bualu bia mu Bible kudi mulombodi wa tshilongelu. Pamvua ne bidimu 13, bakambatiza ku mpuilu wakenzeka pabuipi mu tshimenga tshia Bath. Mpuilu mukuabu wa mu tshikondo tshia mvita undi tshiyi mua kupua muoyo uvua eu wakenjibua ku Leicester mu De Montfort Hall mu 1941. Ngakabanda ku tshiakuilu bua kupeta wanyi mukanda wa Children (Bana), uvua ne mukenji wa kudi muanetu Rutherford nkayende, uvua tshikondo atshi mulombodi wa Société Watch Tower. Muyuki uvua utua ku muoyo mufila bua bansonga buonso bavuaku wakavudija dijinga dianyi dia kusadila Yehowa kashidi.

Nunku ngakapitshisha bidimu bibidi bia disanka pa kukola mu bulelela ne baledi banyi badishi. Kadi pangakakumbaja bidimu 14, mvua ne bua kupingana ku Londres ne kutuadija kutumika bua kudikuatshisha. Nansha mungakapinganuna mu dîku dianyi dia ku mubidi, mvua mpindieu ne bua kudikadila mu nyuma, bualu muntu nansha umue ku mbelu kuetu kavua wabanyangana nanyi mitabuja. Kunyima kua katupa kîpi, Yehowa wakampetesha diambuluisha dimvua nkengela. Mbingu isatu tshianana kunyima kua difika dianyi ku Londres, muanetu kampanda wa balume wakakumbula nzubu wetu bua kulomba dianyisha dia tatu bua kuikala uya nanyi ku nzubu wa Bukalenge wa muaba awu. Muanetu wa balume eu uvua John Barr, udi mpindieu muena mu Kasumbu Kaludiki ka Bantemu ba Yehowa. Wakalua umue wa ku “ba-tatu” banyi ba mu nyuma munkatshi mua bidimu abi bikole bia bupiankunde.​—Matayo 19:29.

Ngakatuadija kubuela mu tshisumbu tshia Paddington, tshivua tshisangila ku Craven Terrace pabuipi ne Nzubu wa Betele wa ku Londres. Bu mumvua muan’a nshiya mu nyuma, muanetu wa balume mukulakaje muela manyi, “Papa” Humphreys, wakasungudibua bua kuntabalela mu mushindu wa pa buawu. Bivua bushuwa dibenesha dinene bua kushemeja malanda ne bana betu bavule ba balume ne ba bakaji bela manyi bavua basadila mu tshisumbu atshi. Ba kutudi bavua ne ditekemena dia pa buloba​—bavua babikidibua bu ba-Jonadabe—​bavua bakese. Eyowa, mvua “Jonadabe” umuepele mu Dilonga dia Mukanda dia Tshisumbu mumvua mbuela. Nansha mumvua tshiyi mushemeje malanda ne bena mulongo nanyi ba bungi, bulunda ebu bua mushinga mukole ne bana betu bapiluke buakampetesha malongesha mavule a mushinga. Pamu’apa didi dipite wonso mushinga divua edi dia kubenga kulekela mudimu wa Yehowa.

Mu matuku awu, tuvua ne tshibidilu tshia kudifila munkatshi mua ndekelu mujima wa lubingu mu mudimu wa buambi. Bakansungula bua kutabalelela “mashinyi a tshipuidi tshia mêyi,” avua dikalu dia nkata isatu dishintulula bua kuambula biamu bia mêyi ne bateri wa mashinyi. Disambombo dionso, mvua ngenza ngendu pa dikalu edi dia nkata isatu ne nya ku matengu mashilashilangane a misesu, kutuvua tuela imue mijiki ne pashishe tuela umue wa ku miyuki ya muanetu Rutherford. Matuku a disambombo avua kabidi atumikibua nawu bua kuenza mudimu wa mu misesu ne bibuta bietu bia bibejibeji. Matuku a dialumingu avua bua kudifila mu mudimu wa ku nzubu ne nzubu, bua kufila broshire ne mikanda ya bizubu.

Dishemeja dianyi dia malanda ne bana betu bakulakaje ba mitalu diakantemesha munda dijinga dia kupanda-njila. Dijinga edi diakakola pangakumvua miyuki pa bampanda-njila mu mpuilu ya distrike. Mpuilu umue uvua ne buenzeji buondoke pa nsombelu wanyi uvua eu wakenzeka mu Earl’s Court, mu Londres, mu 1947. Ngondo ibidi kunyima, ngakabuela mu mudimu wa bumpanda-njila, ne too ne ku lelu’eu ndi anu ngenza madikolela bua kulama mmuenenu wa kupanda-njila. Disanka dingakapetela ku dilombola malonga a Bible adi alubuluka diakanjadikilula ne: divua dipangadija diakane.

Mukaji muena Espagne ne mudimu ku Espagne

Mu tshidimu tshia 1957, pantshivua mpanda-njila ne tshisumbu tshia Paddington, ngakapetangana ne muanetu wa bakaji mulengele muena Espagne uvua ne dîna dia Rafaela. Kunyima kua ngondo mikese, tuakaselangana. Tshipatshila tshietu tshivua tshia kupanda-njila, kadi tuakaya diambedi ku Madrid nunku mvua mua kupetangana ne baledi ba Rafaela. Divua dikumbula diakashintulula nsombelu wanyi. Patutshivua ku Madrid, muanetu wa balume Ray Dusinberre, mulombodi wa filiale wa Espagne, wakebeja né mvua mua kuitaba bua kusadila ku Espagne, kuvua dikengedibua dinenanenayi dia bana betu bamonamona malu.

Mmunyi mutuvua mua kubenga dilomba dia mushindu’eu? Nunku, mu 1958 tuakatuadija mudimu wetu wa ku dîba ne ku dîba mu Espagne. Mu tshikondo atshi, ditunga divua ku bukokeshi bua Franco, ne mudimu wetu kawuvua muanyisha kudi mikenji ya mbulamatadi to, nsombelu eu uvua uvuija mudimu wa buambi bualu bukole butambe. Kupita apu, mvua ne bua kuditatshisha bua kulonga tshiena-Espagne mu bidimu bibidi bia kumpala. Bua musangu eu kabidi, buvua bualu bua kubenga kulekela, nansha mumvua imue misangu ndilakana bua dipanga mushindu wa kuyukidilangana bimpe ne bana betu mu tshisumbu.

Dikengedibua dia batangidi divua dipite bunene, ke bualu kayi nansha mumvua tshiyi ngakula bimpe tshiena-Espagne, kunyima kua ngondo umue mvua ntabalela kasumbu kakese. Bu muvua mudimu wetu muikale wa mu musokoko, tuvua badilongolole mu tusumbu tukese tuvua ne bamanyishi batuadijile pa 15 too ne ku 20, tuvua tutumika anu bu bisumbu bikese. Ku ntuadijilu, bivua binyunguluja mutu bua kulombola bisangilu bu mumvua tshiyi misangu yonso mua kujingulula tshivua mandamuna a bateleji umvuija. Kadi, mukajanyi uvua usombela munyima, ne biamonaye ne: mvua ngelakana, uvua mua kuitaba pa kundeja kamanyinu kampanda ne mbabi yonso bua kujadika se: diandamuna divua dimpe.

Tshiena ne tshipedi tshia ku tshilelelu bua miakulu to, ne misangu ne misangu mvua nsua kupingana ku Angleterre kumvua mua kuenza tshintu kayi tshionso kakuyi lutatu. Kadi, biangatshile ku ntuadijilu, dinanga ne bulunda bia bana betu basuibue ba bakaji ne ba balume bena Espagne bivua bipingana pa muaba wa ntatu yanyi imvua nayi ne muakulu. Ne Yehowa wakambenesha ne masanka a mudimu a pa buawu akavuija bionso abi biakanyine madikolela. Mu 1958, bakandomba bua kubuela mu mpuilu wa bukua-matunga ku New York bu muleji-mpala wa Espagne. Pashishe mu 1962, ngakapeta dishidimunyibua dikena kutua mushinga mu Kalasa ka Mudimu wa Bukalenge kakatulongoluelabu mu Tangier, ku Maroc.

Lutatu lukuabu lungakakamangana nalu, pa kumbusha muakulu, luvua lua buôwa bua munanunanu bua kukuatshibua kudi bampulushi. Bu mumvua muenyi, mvua mumanye se: kukuatshibua kuvua kumvuija dingipata mu tshimpitshimpi. Bua kukepesha njiwu, tuvua tutumika babidi babidi. Pavua umue umanyisha, mukuabu uvua utentekela bua kujingulula bimanyinu kayi bionso bia njiwu. Kunyima kua bamane kukumbula tshîbi tshimue anyi bibidi, misangu ya bungi ku musonga kua nzubu wa bisasa wa bibambalu bivule, tuvua tutupika nzubu ibidi anyi isatu ne tuya bua kukumbula nzubu mikuabu ibidi peshi isatu. Pa tshibidilu tuvua tutamba kutumika anu ne Bible, ne tuvua tutuala ndambu mukese wa broshire mibueja mu binkutu bua kufila kudi basankididi ba bulelela.

Kunyima kua tshidimu tshimue mu Madrid, bakatutuma ku Vigo, tshimenga tshinene ku nord-ouest kua Espagne, kuvua kakuyi Ntemu nansha umue. Bua ngondo wa kumpala, Société wakatuma dîyi ne: mukajanyi ikale wenza tshitupa tshinene tshia bumanyishi​—bua batuangate bu bendakanyi. Kadi nansha mutuvua ne ntumikilu wa mu musokoko, buambi buetu buakajula ntema. Kunyima kua ngondo umue bansaserdose ba ekleziya Katolike bakatuadija kutuela patoke ku kadiomba. Bakadimuija bena parwase babu ne: bena dibaka babidi bavua baya ku nzubu ne nzubu bakula bua Bible​—mukanda mukandika kudi mikenji tshikondo atshi. “Bena dibaka babidi badibu bakeba” mmuenyi kampanda ne mukajende muena Espagne, uvua utamba kuakula!

Ba-nsaserdose bakela mukenji ne: kuakula patupu ne bena dibaka babidi aba ba njiwu kuvua mpekatu udi ulekedibua anu padiye utondibua ne lukasa luonso kudi nsaserdose kampanda. Ne kabiyi bikemesha, ku ndekelu kua diyukidilangana dia musangelu ne inabanza kampanda, wakatulomba luse ne: uvua ne bua kuya kutonda. Patuakumbuka ku nzubu kuende, tuakamumona upatuka lubilu mutangile ku ekleziya.

Dipatshibua

Ngondo ibidi tshianana kunyima kua difika mu Vigo, bampulushi bakapulumuka. Mpulushi wakatukuata uvua mupole-malu ne pa kuya ku nzubu wa bampulushi kakatusuika bità nansha. Ku nzubu wa bampulushi, tuakamona mpala utuvua bamanye, mututshi wa mashinyi a mikanda utuvua bafume ku dimanyisha. Biakamupampakaja pa kumona batuangata bu bantomboji ne kutujadikilaye ne lukasa luonso se: kavua mutusonguela to. Kadi, bavua batufunda bua diteka mu njiwu “buobumue bua mu nyuma bua Espagne,” ne mbingu isambombo kunyima bakatuipata.

Tshivua tshipumbishi, kadi katuvua basue bua kulekela to. Kutshivua mudimu muvule wa kuenza ku Tshidiila tshia Iberie. Kunyima kua ngondo isatu mu Tangier, bakatutuma ku Gibraltar​—mukuabo teritware kayi mutumika. Anu bu mudi mupostolo Paulo wamba, bituangata mudimu wetu ne mushinga, netutungunuke ne kuwenza ne netubeneshibue. (2 Kolinto 4:1, 7, 8) Bualu ebu buakadileja bulelela mu nsombelu wetu. Ku nzubu wa kumpala utuakakumbula ku Gibraltar, tuakatuadija dilonga dia Bible ne dîku dijima. Kunyima kua katupa kîpi, yonso wa kutudi wakatuadija kulombola malonga 17 a Bible. Bavule ba ku bantu batuakalonga nabu bakalua Bantemu, ne mu bidimu bibidi kuvua tshisumbu tshia bamanyishi 25.

Kadi, anu bu ku Vigo, bamfumu ba bitendelelu bakatuadija kutuendeshila lumu lubi. Muepiskopo wa ekleziya Anglikane wakadimuija mfumu wa bampulushi ne: tuvua bantu “bakena banyishibue,” ne ndekelu wa bionso disongakaja diende diakapatula bipeta. Mu Tshiongo 1962, bakatuipata ku Gibraltar. Nkuepi kutuvua kabidi mua kuya? Dikengedibua ditshivu’anu dinene ku Espagne, nunku tuakakupinganyinuna, tutekemena se: bakavua bapue muoyo dipatshibua dietu.

Tshimenga tshia luya tshia Seville tshivua tshisombelu tshietu tshipiatshipia. Muaba awu tuvua ne disanka dia kutumika pamue ne bena dibaka bakuabu babidi bampanda-njila, Ray ne Pat Kirkup. Nansha muvua Seville muikale tshimenga tshia bantu tshitupa tshia muliyo, kuvu’anu bamanyishi 21, nunku kuvua mudimu muvule wa kuenza. Mpindieu kudi bisumbu 15 bidi ne bamanyishi 1 500. Tshidimu tshimue kunyima tuakapeta tshintu tshia disanka tshivua katshiyi tshitekemenyibue; bakatulomba bua kusadila mu mudimu wa ngendu ku Barcelone.

Mudimu wa tshijengu mu ditunga muvua mudimu wetu kawuyi muanyisha kudi mikenji mu mushindu kampanda uvua mushilangane. Lubingu luonso tuvua tukumbula tusumbu tukese, tuvule tua kuditu tuvu’anu ne bungi bukese bua bana betu ba balume bena dimanya kuenza. Bana betu ba balume aba benji ba mudimu ba kalanda musenga bavua bakengela dishidimunyibua dionso ne dikuatshisha bituvua mua kubapetesha. Tuvua banange mudimu wetu bikole bitambe! Kunyima kua bamane kupitshisha bidimu bia bungi mu miaba muvua bungi bukese bua Bantemu anyi muvuabu kabayimu, tuvua ne disanka bua kuikala tukumbula bana betu ba balume ne ba bakaji ba bungi. Kupita apu, mudimu wa buambi ku Barcelone uvua mupepele bikole, ne bantu bavule bavua bajinga kulonga Bible.

Diluangana ne bukata

Kadi, ngondo isambombo tshianana kunyima, nsombelu wanyi wakashintuluka bikole. Diikisha dietu dia kumpala ku muelelu kua mbuu diakakudimuka bualu bukuate buôwa pangakapetangana ne njiwu miumvuija ku ntuadijilu. Ku mubidi ngakasanguluka ne lukasa ku mpampakenu ingakapeta pangakamba kufua mu mâyi, kabidi bualu ebu buakashiya tshimanyinu tshikena bukupudi pa ndongoluelu wanyi wa buongo.

Bua ngondo mikese, ngakaluangana bua kutungunuka mu mudimu wa tshijengu, kadi ndekelu wa bionso mvua ne bua kupingana ku Angleterre bua kudiondopisha. Kunyima kua bidimu bibidi ngakasanguluka bimpe, kutupeteshabi mushindu wa kupingana ku Espagne, kutuakatuadijilula mudimu wa tshijengu. Kadi, bivu’anu bua tshikondo tshîpi. Baledi ba mukajanyi bakabanga kusama bikole, ne tuakalekela mudimu wa ku dîba ne ku dîba bua kubakuba.

Nsombelu wakatamba kukolakana mu 1968, pangakasama dilubakana dia buongo. Kuvua bikondo bituvua Rafaela ne meme tuela meji se: tshivua mua kusanguluka nansha kakese. Bivu’anu bu mvua ngamba kufua mu mâyi tshiakabidi, kadi mu munga mushindu! Pa kumbusha muvuabu bunkebela ditshimunyibua kudi nyanji mibi, bukata buakangangata kabidi dikanda dianyi dionso. Mvua nsama dipungi dikole, divua dimbambidika bua kushala muikishe dîba dionso. Tshikondo atshi bana betu pabuipi ne buonso kabavua ne bujinguludi pa lutatu lua mushindu’eu to; bushuwa mvua mumanye ne: Yehowa uvua yeye mulujingulule. Biakatamba kunsankisha bua kubala biena-bualu bia mpatshi bia Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! bipepele bua kumvua ne bikuatshishi bua aba badi ne disama dia bukata.

Mu kupita kua tshikondo etshi tshikole, mukajanyi uvua dîba dionso mpokolo wa dikankamija. Kuakama ntatu pamue kudi bulelela kukolesha tshisuikidi tshia dibaka. Baledi ba Rafaela bakafua, ne kunyima kua bidimu 12, makanda anyi a mubidi akalubuluka; kutufikishabi too ne ku diumvua mushindu wa kupingana mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba. Mu 1981, bualu butuvua katuyi batekemene buakatusankisha, bakatulomba tshiakabidi bua kusadila mu mudimu wa tshijengu.

Mashintuluka manenanenayi mu malu a teokrasi avua menzeke mu Espagne bituadijile ku malu etu mamona kumpala mu mudimu wa ngendu. Buambi buvua mpindieu budikadile, nunku mvua ne bua kudiakaja bilondeshile nsombelu mipiamipia eyi. Kadi, kusadila bu mutangidi wa tshijengu kuvua tshiakabidi disanka dinene dia mudimu. Bu mutuvua bapande-njila nansha mu nsombelu mikole tuvua ne mushindu wa kukankamija bampanda-njila bavua bapetangana ne ntatu. Ne misangu mivule tuvua tuambuluisha bakuabu bua kubuela mu milongo ya bampanda-njila.

Kunyima kua bidimu 11 mu mudimu wa ngendu ku Madrid ne Barcelone, bua musangu eu kabidi dinyanguka dia makanda etu a mubidi diakakengela bua kushintulula midimu. Bakatutuma bu bampanda-njila ba pa buabu ku tshimenga tshia Salamanca, kumvua ne bua kuambuluisha bu mukulu. Bana betu ku Salamanca bakatusekelela diakamue. Tshidimu tshimue kunyima lutatu lukuabu luakateka dinanukila dietu mu diteta.

Rafaela wakajimija mashi mu mushindu mukole bua kumvuija, ne mateta a ba-minganga akasokolola ne: uvua ne kansere ka mala. Mpindieu meme ke uvua ne bua kuikala muena bukole ne kupetesha mukajanyi dikuatshisha dianyi dionso. Ngandamuinu wetu wa kumpala uvua dibenga kuitabuja, pashishe buôwa. Rafaela uvua mua kupanduka ku disama edi anyi? Mu bikondo bia mushindu’eu, dieyemena dijima kudi Yehowa ke tshidi tshituambuluisha bua kutungunuka. Ndi ne disanka bua kuamba ne: Rafaela wakapandibua bimpe, ne tudi tutekemena se: kansere kakakupinganuna to.

Nansha mutuakakama mabika ne mala munkatshi mua bidimu 36 bituakapitshisha mu Espagne, bivua bitua ku muoyo bua kuikala ne muoyo mu kupita kua tshikondo etshi tshia didiunda dia mu nyuma. Tudi bamone kasumbu kakese ka bamanyishi 800 mu 1958 kadiunda pa kulua tshiluilu tshia bamanyishi bapite pa 100 000 lelu’eu. Ntatu yetu mmimina kudi masanka etu mavule​—kuambuluisha bakuabu bua kuitaba bulelela ne kupia mu nyuma, kutumika pamue bu mulume ne mukaji, ne kumvua se: tudi batumike biakane ne muoyo wetu.

Paulo udi wamba mu mukanda wende muibidi kudi bena Kolinto ne: “Bu mutudi ne mudimu eu bilondeshile luse luakatulejabu, katuena tulekela to.” (2 Kolinto 4:1, NW) Pa kutapa dîsu panyima, ndi ngitabuja se: kuvua malu mavule mu nsombelu wanyi avua ankanda ku dilekela. Tshilejilu tshia bana betu ba lulamatu bela manyi bavua bantabalela munkatshi mua bidimu bianyi bia dishidimunyibua tshiakampetesha tshishimikidi tshiakane. Kuikala ne muena dibaka nanyi udi ne bipatshila bia mu nyuma bia muomumue ndiambuluisha dia mpatshi; pamvua mbungama, Rafaela uvua unkankamija, ne mvua mmuenzela panyi bia muomumue. Kumanya kuseka ne kusekesha kudi paku kuimpe menemene. Kuseka ne bana betu​—ne kudiseka nkayetu—​mu mushindu kampanda kutu kukepeja bunene bua ntatu.

Kadi kupita bionso, kunanukila kumpala kua mateta kudi kukengela bukole bua Yehowa. Ntu’anu mvuluka mêyi a Paulo: “Ndi mumanye mua kuenza malu onso mu Mukelenge udi unkolesha.” Ne bualu Yehowa udi utukuatshisha, katulekedi to.​—Filipoi 4:13.

[Bimfuanyi mu dibeji 23]

Ronald ne Rafaela Taylor mu 1958

[Bimfuanyi mu mabeji 24, 25]

Tshisangilu tshikondo tshia dikandika ku Espagne (1969)