Muaba wa bunême wa bakaji munkatshi mua basadidi ba Nzambi ba kumpala
“Yehowa Nzambi wakatungunuka ne kuamba ne: ‘Ki mbimpe bua mulume ashale nkayende. Nemmuenzele muambuluishi, bu mukumbaji wende.’”—GENESE 2:18, NW.
1. Mmunyi mudi nkonga-miaku kampanda umvuija muaba uvua nawu bakaji mu bikondo bia kale?
“MUABA nansha umue mu matunga a kale avua ku muelelu wa Mbuu wa Méditerrannée anyi ku Proche-Orient kabavua bapesha bakaji budikadidi budibu nabu mu nsangilu wa bantu wa buena lelu wa ku Ouest. Mu tshi-bungi tshibidilu tshivua tshia difila mutu dia bakaji kudi balume, musombele bapika bafila mutu kudi badishikamine, ne bansonga kudi bakulu. . . . Bana batekete ba balume bavua bangatshibua ne mushinga kupita ba bakaji, ne bana ba tutoto ba bakaji bavua imue misangu babalekela bafua ku mashika, munya anyi mvula.” Abi ke bidi nkonga-miaku kampanda wa Bible umvuija muaba uvua nawu bakaji mu bikondo bia kale.
2, 3. (a) Bilondeshile luapolo lumue, nnsombelu kayi udi nende bakaji bavule lelu’eu? (b) Nnkonko kayi idi mijudibue?
2 Nsombelu eu ki mmulenge menemene mu matunga mavule a pa buloba lelu’eu nansha. Mu 1994, bua musangu wa kumpala, luapolo lua ku tshidimu lua Tshibambalu tshia manême a muntu tshia Etats-Unis luakashindamena pa mushindu udi bakaji bangatshibua. “Mamanyisha pa matunga 193 adi aleja se: kansungansunga ka dituku dionso mbualu butu buenzeka,” ke muakamba tshiena-bualu kampanda tshia tshikandakanda tshia New York Times pa bidi bitangila luapolo elu.
3 Bualu bakaji bavule bena nshidimukilu kabukabu mbena bisumbu bia tshisamba tshia Yehowa pa buloba bujima, imue nkonko idi ijuka: Mushindu wa diangatangana muleja eu udi mu diumvuangana ne uvua Nzambi usua ku ntuadijilu bua bakaji anyi? Mmunyi muvua bakaji bangatshibua munkatshi mua batendeledi ba Yehowa mu bikondo bia difunda Bible? Ne mmunyi mudi bakaji ne bua kuangatshibua lelu’eu?
“Muambuluishi” ne “mukumbaji”
4. Ntshinyi tshiakamona Yehowa kunyima kua mulume wa kumpala mumane kupitshisha tshikondo kampanda nkayende mu Edene, ne ntshinyi tshiakenza Nzambi pashishe?
4 Kunyima kua Adama mumane kupitshisha tshikondo tshikese muikale nkayende mu budimi bua Edene, Yehowa wakamona ne: “Ki mbimpe bua mulume ashale nkayende. Nemmuenzele muambuluishi, bu mukumbaji wende.” (Genese 2:18, NW) Nansha muvua Adama muntu mupuangane, tshintu tshikuabu tshivua tshikengedibua bua kukumbaja dilongolola dia Mufuki. Bua kukumbaja dikengedibua edi, Yehowa wakafuka mukaji ne kubanjija dibaka dia kumpala.—Genese 2:21-24.
5. (a) Mmunyi mudi dîna dia tshiena-Ebelu dikudimuna “muambuluishi” batumike nadi pa tshibidilu kudi bafundi ba Bible? (b) Ntshinyi tshidi tshilejibue kudi muanda wa muvua Yehowa mubikile mukaji wa kumpala bu “mukumbaji”?
5 Miaku “muambuluishi” ne “mukumbaji” idi ileja ne: muaba wa mukaji mumupa kudi Nzambi uvua mupuekele anyi? Tòo. Bafundi ba Bible batu pa tshibidilu batumika ne dîna dia tshiena-Ebelu (ʽeʹzer) dikudimuna “muambuluishi” bua Nzambi. Tshilejilu, Yehowa udi “muambuluishi wetu ne ngabu wetu.” (Musambu wa 33:20, NW; Ekesode 18:4; Dutelonome 33:7) Mu Hoshea 13:9, Yehowa udi udibikila bu “muambuluishi” wa Izalele. Pa bidi bitangila muaku wa tshiena-Ebelu (neʹghedh) mukudimuna “mukumbaji,” mushikuluji kampanda wa Bible udi umvuija ne: “Diambuluisha didi dikebibua ki ng’anu dikuatshishibua mu mudimu wende wa dituku dionso anyi mu dilela bana . . . kadi mbulongo bua dikuatshishangana budidi dipetesha umue ne mukuabu.”
6. Ntshinyi tshiakambibua kunyima kua difukibua dia mukaji, ne mbua tshinyi?
6 Nunku kakuena tshintu nansha tshimue tshidi tshipepeja padi Yehowa uleja mukaji bu “muambuluishi” ne “mukumbaji.” Mukaji uvua ne wende mushindu wa lungenyi, nyanji, ne mubidi. Uvua bua mulume muntu muakanangane nende mumukumbanyine, mukumbaji wende muimpe. Bavua bashilangane, kadi bavua ne bua “kuuja buloba” mu diumvuangana ne dilongolola dia Mufuki. Kakuyi mpata bivua kunyima kua difukibua dia mulume ne mukaji kuvua “Nzambi mutangile bionso biakenzaye e kumona se: bivua bimpe bitambe.”—Genese 1:28, 31, NW.
7, 8. (a) Dibuejibua dia mpekatu mu Edene didi ne buenzeji kayi pa muaba wa mukaji? (b) Nnkonko kayi idi mijudibue pa bidi bitangila dikumbana dia Genese 3:16 munkatshi mua batendeledi ba Yehowa?
7 Ne dibuejibua dia mpekatu, malu akashintuluka bua mulume ne mukaji. Yehowa wakakosa nsambu bua buonso buabu se: mbena mpekatu. “Nemvudije makenga ebe paudi ne difu,” ke muakambila Yehowa Eva, wakula bua nsombelu wakalekelelaye bienze bu uvua muenza kudiye. Wakasakidila ne: “Neukenge bikole pa kulela bebe bana. Dijinga diebe nedikutume kudi bayebe, yeye neikale mfumuebe.” (Tshibangidilu 3:16, MMM) Biangatshile ku tshikondo atshi, ba-inabanza bavule mbakokeshibue, pa tshibidilu ne tshikisu, kudi ba-bayabu. Pamutu pa kuangatshibua ne mushinga bu bambuluishi ne bakumbaji, mbatambe kuangatshibua pa tshibidilu bu basadidi peshi bapika.
8 Kadi, ntshinyi tshivua dikumbana dia Genese 3:16 diumvuija bua batendeledi bakaji ba Yehowa? Bavua batekibue pa muaba wa dipuekeshibua anyi difuishibua bundu anyi? Tòo! Kadi netuambe tshinyi bua amue malu a mu Bible adi atulondela bimue bilele ne bienzedi pa bidi bitangila bakaji bidi mua kumueneka bu bikena buanyishi mu imue nsangilu ya bantu lelu’eu?
Dijingulula bilele bia tshikondo tshia difunda Bible
9. Patudi tukonkonona bilele bidi bitangila bakaji mu bikondo bia difunda Bible, mmalu kayi asatu atudi ne bua kuvuluka?
9 Bakaji bavua bangatshibua bimpe munkatshi mua basadidi ba Nzambi mu bikondo bia difunda Bible. Bushuwa, pa kukonkonona bilele bidi bitangila bakaji mu matuku awu, bidi bikengela kuvuluka malu mavule. Bua kumpala, padi Bible ulonda mianda ya nsombelu mibi yakalubuluka bualu bua bukokeshi bua budinangi bua balume babi, abi kabiena biumvuija ne: Nzambi uvua wanyisha diangata bakaji dia mushindu’eu. Buibidi, nansha muakalekelela Yehowa bimue bilele munkatshi mua basadidi bende bua tshikondo kampanda, uvua ubikontolola bua kukuba bakaji. Buisatu, tudi ne bua kutabalela bua katufuanyikiji mêyi-makulu a kale ne a buena-lelu. Bimue bilele bidi pamu’apa mua kumueneka bu bikena bimpe kudi bantu badi ne muoyo lelu’eu kabivua anu biangatshibua bu kudi bakaji mu bikondo abi. Tuanjibi kukonkonona bimue bilejilu.
10. Mmunyi muvua Yehowa wangata tshilele tshia dibaka-mpangu, ne ntshinyi tshidi tshileja se: kavua mulekelele nansha kakese dîyi-dikulu diende dia dibaka-lupangu-lumuepele?
10 Dibaka-mpangu.a Bilondeshile dilongolola dia nzanzanza dia Yehowa, mukaji kavua mua kuabanyangana bayende ne mukaji mukuabu. Nzambi wakafuka anu mukaji umuepele bua Adama. (Genese 2:21, 22) Kunyima kua ditomboka mu Edene, tshilele tshia dibaka-mpangu tshiakatuadija diambedi mu ndelanganyi wa Kaina. Kunyima biakalua tshilele ne biakasungudibua kudi bamue batendeledi ba Yehowa. (Genese 4:19; 16:1-3; 29:21-28) Nansha muvua Yehowa mulekelele dibaka-mpangu ne nansha muvuadi diambuluishe bua kuvudija bungi bua bena Izalele, wakaleja kanemu bua bakaji pa kukontolola tshilele etshi bua se: bakaji ne bana babu bakubibue. (Ekesode 21:10, 11; Dutelonome 21:15-17) Kupita apu, Yehowa kakalekela nansha kakese dîyi-dikulu diende dia ku ntuadijilu dia dibaka-lupangu-lumuepele. Nowa ne bana bende, bakavuluijabu dîyi-dituma dia ‘kulelangana ne kuuja buloba,’ bavua buonso ne mukaji umue umue. (Genese 7:7; 9:1; 2 Petelo 2:5) Nzambi wakadileja yeye nkayende bu mulume wa mukaji umuepele pakalejaye tshimanyinu tshia malanda ende ne Izalele. (Yeshaya 54:1, 5) Pashishe, dîyi-dikulu dia dibaka-lupangu-lumuepele diakashimikibua tshiakabidi kudi Yezu Kristo ne bavua baditumikila mu tshisumbu tshia bena nkristo tshia kumpala.—Matayo 19:4-8; 1 Timote 3:2, 12.
11. Bua tshinyi biuma bia dibaka mukaji bivua bifidibua mu bikondo bia difunda Bible, ne ebi bivua bipuekesha bakaji mulongo anyi?
11 Difila biuma bia dibaka: Mukanda wa Israel—Its Life and Institutions udi wamba ne: “Bujitu ebu bua kufila mfranga, anyi bintu bia mushinga umue nayi, kudi dîku dia nsongakaji kakuyi mpata budi bupesha dibaka mu bena Izalele mmuenekelu wa disumba. Kadi [biuma bia dibaka mukaji] mbimueneke bu bidi kabiyi menemene mushinga mufuta bua mukaji bu tshia-nshinta tshipa dîku.” (Disendamija ndietu.) Nunku difila dia biuma bia dibaka divua diambuluisha bu tshia-nshinta kudi dîku dia mukaji bua dibula midimu yende ne bua madikolela ne ditula mfranga bienza kudi dîku diende bua kumutabalela. Nunku, pamutu pa kupuekesha mukaji mulongo, bivua bijadika mushinga wende kudi dîku diende.—Genese 34:11, 12; Ekesode 22:16; tangila Tshibumba tshia Nsentedi tshia 15 Tshiongo 1989 mabeji a 21-24 (mu fransé).
12. (a) Mmunyi muvua balume ne bakaji basela babikidibua imue misangu mu Mifundu, ne mbikidilu eyi ivua tshipendu bua bakaji anyi? (b) Ntshinyi tshidi tshiakanyine kutabalela pa bidi bitangila mbikidilu yakatumika nayi Yehowa mu Edene? (Tangila note kuinshi kua dibeji.)
12 Balume bu “bamfumu”: Bualu kampanda buakenzeka mu nsombelu wa Abrahama ne Sara bu mu 1918 K.B.B. budi buleja se: tshikondo tshiabu biakalua kakuyi mpata tshilele bua kuangata mulume musela bu “mfumu” (mu tshiena-Ebelu, baʹʽal) ne mukaji musela bu ‘muntu wa mfumu’ (mu tshiena-Ebelu, beʽu·lahʹ). (Genese 20:3) Biambilu ebi mbatumike nabi imue misangu kunyima mu Mifundu, ne kakuena kamanyinu nansha kakese ka se: bakaji ba kumpala kua Kristo bavua babiangata bu tshipendu.b (Dutelonome 22:22) Kadi, bakaji kabavua ne bua kuangatshibua bu bitupa bia malaba nansha. Malaba anyi biuma bidi mua kusumbibua, kupanyibua, ne nansha kupianyibua, kadi kabivua nunku bua mukaji to. “N[z]ubu ne biuma bidi bu[mp]ianyi budi bufuma kudi batatu,” ke mudi lusumuinu lua mu Bible luamba, “kadi muka[j]i mubake wa meji udi di[p]a didi difuma kudi Yehowa.”—Nsumuinu 19:14; Dutelonome 21:14.
Muaba wa bunême
13. Pavua balume batshinyi ba Nzambi balonda tshilejilu tshia Yehowa ne batumikila Mikenji yende, mmunyi muvua bakaji bangatshibua?
13 Nunku, muaba wa bakaji munkatshi mua basadidi ba Nzambi mu bikondo bia kumpala kua Kristo uvua tshinyi? Mmunyi muvuabu babamona ne babangata? Bua kuamba bimpe, pavua balume batshinyi ba Nzambi balonda tshilejilu tshia Yehowa nkayende ne batumikila Mikenji yende, bakaji bavua balama lumu luabu ne bavua bababidila manême mavule ne masanka.
14, 15. Mbijadiki kayi bidi bileja se: bakaji bavua banemekibua mu Izalele, ne mbua tshinyi Yehowa uvua ne kabingila bua kutekemena kudi bamutendeledi bende balume bua babanemeke?
14 Bakaji bavua ne bua kunemekibua. Mikenji ya Nzambi kudi Izalele ivua ituma dîyi se: ba-tatu ne ba-mamu banemekibue. (Ekesode 20:12; 21:15, 17) “Muntu yonso atshine tatu[ende] ne mamu[ende],” ke mudi Lewitiki 19:3 wamba. Tshikondo kampanda pakasemena Bath-sheba pabuipi ne muanende Solomo, “Mfumu ujuka, kuya kumuakidila, umuinyikila mutu” bua kumuleja kanemu. (1 Bamfumu 2:19, MMM) Tshibungu tshia Encyclopaedia Judaica tshidi tshiamba ne: “Mafuanyikija a bu-profete pankatshi pa dinanga dia Nzambi bua Izalele ne dinanga dia mulume bua mukajende adi mua kuikala menjibue anu mu nsangilu wa bantu muvua bakaji banemekibua.”
15 Yehowa udi utekemena bua bamutendeledi bende balume banemeke bakaji, bualu udi ubanemeka. Bijadiki bia muand’eu bidi bisanganyibua mu mifundu mudi Yehowa utumika ne dimanya kuenza dia bakaji mu mushindu udi ufila tshilejilu ne ufuanyikija nyanji yende nkayende ne ya bakaji. (Yeshaya 42:14; 49:15; 66:13) Ebi bidi biambuluisha babadi bua kujingulula mudi Yehowa umvua. Bualu bua dikema, mbikidilu wa tshiena-Ebelu bua “luse,” anyi “dilekelangana,” udi Yehowa udilamika nkayende, udi wamba kusuikakana ne muaku bua “munda” ne udi mua kumvuijibua bu “nyanji ya bu-mamu.”—Ekesode 33:19; Yeshaya 54:7.
16. Mbilejilu kayi bidi bileja se: mibelu ya bakaji bena dinemekela Nzambi ivua yangatshibua ne mushinga?
16 Mibelu ya bakaji bena dinemekela Nzambi ivua yangatshibua ne mushinga. Tshikondo kampanda tshivua mutshinyi wa Nzambi Abrahama welakana bua kulonda mubelu wa mukajende muena dinemekela Nzambi, Sara, Yehowa wakamuambila ne: “U[m]vua dî di[ende].” (Genese 21:10-12) Bakaji ba Ezau bena Hete “bavua babungamija Izake ne Ribeka.” Kunyima, Rebeka wakumvuija dibungama divuaye mua kumvua bu muanabu Yakoba mubake mukaji muena Hete. Ngandamuinu wa Izake uvua tshinyi? Muyuki udi ulonda ne: “Izake kubikila Yakobe, kumubeneshaye, kumukandika ne: Kuena mua kusela mukaji ku bana ba mu Kenane.” Eyowa, nansha muvua Rebeka kayi mufile mubelu wa buludiludi, bayende wakangata dipangadika diakatabalela nyanji yende. (Tshibangidilu 26:34, 35; 27:46; 28:1, MMM) Mukalenge Davidi kunyima wakepuka dipia tshibawu tshia diela mashi panshi bualu wakateleja dimusengelela dia Abigail.—1 Samuele 25:32-35.
17. Ntshinyi tshidi tshileja se: bakaji bavua ne ndambu wa bumfumu mu dîku?
17 Bakaji bavua ne ndambu wa bumfumu mu dîku. Bana bavua bababela ne: “Muananyi, teleja manyoka ne mibelu bia tatuebe, ne kulekedi mikenji ya mamuebe.” (Nsumuinu 1:8, NW) Diumvuija pa “mukaji wa tshitembu” mu Nsumuinu nshapita wa 31 didi disokolola se: mukaji musela wa mukaba kavua ulombola anu lubanza luende patupu kadi uvua kabidi pamu’apa mua kuenduluka mushinga wa malaba, kudima budimi bua muvulu, kulombola bungenda bukese, ne kuikala muende lumu bua mêyi ende a meji. Tshivua tshipite bionso mushinga nditshina Yehowa dia kanemu diakanyine ka-lumbandi dia mukaji. Kabiena bikemesha bu muvua mushinga wa mukaji wa mushindu’eu “mupite mabue a busanga ku mushinga”! Busanga bukunze buvua buangatshibua ne mushinga mukole bua midimu ya bilengà ne dilengeja.—Nsumuinu 31:10-31, MMM.
Bakaji bakapeta masanka a mudimu a pa buawu kudi Nzambi
18. Mmu mishindu kayi muvua masanka a mudimu a pa buawu mapetesha bamue bakaji mu bikondo bia difunda Bible?
18 Kanemu ka Nzambi bua bakaji kavua kamueneka patoke ku masanka a mudimu a pa buawu akabapeteshaye mu bikondo bia difunda Bible. Hagar, Sara, ne mukaji wa Manoa bakakumbudibua kudi banjelu bakabamanyisha bulombodi bua Nzambi. (Genese 16:7-12; 18:9-15; Balumbuluishi 13:2-5) Kuvua “basadidi bakaji” ku tabernakle ne bimbi ba misambu bakaji mu lubanza lua Solomo.—Ekesode 38:8; 1 Samuele 2:22; Muambi 2:8.
19. Imue misangu, Yehowa uvua utumika ne bakaji bua kuikala bena-mpala bende mu mushindu kayi?
19 Misangu mivule mu malu a kale a Izalele, Yehowa wakatumika ne mukaji kampanda bu muleji-mpala wende anyi mumuakuidi wende. Pa bidi bitangila muprofete mukaji Debora, tudi tubala ne: “Bena I[z]alele bakabanda kudiye bua yeye abalumbuluile.” (Balumbuluishi 4:5) Kunyima kua ditshimunyibua dia mukalenge wa Kanana Jabin kudi Izalele, Debora wakapeta bulelela disanka dia mudimu dia pa buadi. Wakalua kakuyi mpata mufuikakaji wa tshimue tshitupa tshia musambu wa ditshimuna wakalua kunyima tshitupa tshia mifundu mienzeja kudi spiritu wa Yehowa.c (Balumbuluishi, nshapita 5) Siekele mivule kunyima, bua kuebeja Yehowa, Mukalenge Yoshiya wakatumina muprofete mukaji Hulda tshisumbu tshia bena-mpala tshivua ne muakuidi munene munda muatshi. Ne bukole buonso Hulda wakandamuna ne: “Yehowa, Nzambi wa Isalele, udi wamba ne.” (2 Bakelenge 22:11-15) Tshikondo atshi mukalenge wakatumina tshisumbu etshi tshia bena-mpala dîyi bua kuya kudi muntu mukaji kampanda bua kupeta bulombodi bua kudi Yehowa.—Fuanyikija ne Malaki 2:7.
20. Mbilejilu kayi bidi bileja diditatshisha dia Yehowa bua nyanji ne diakalenga bia bakaji?
20 Diditatshisha dia Yehowa bua diakalenga dia bakaji didi dimueneka patoke ku bilejilu muakenzelaye bamue ba ku bamutendeledi bende bakaji malu. Misangu ibidi mijima wakadibuejakaja bua kukuba mukaji mulengele wa Abrahama, Sara, bua kabendi nende masandi a ku bukole. (Genese 12:14-20; 20:1-7) Nzambi wakaleja bulenga kudi mukaji ukena munanga wa Yakoba, Lea, pa ‘kunzulula lúkutu luende’ bua kulelaye muana wa balume. (Genese 29:31, 32, NW) Pakateka baleleshi batshinyi ba Nzambi ba bakaji bena Izalele mioyo yabu mu njiwu bua kukuba bana ba balume bena Ebelu ku dishipibua dia bana ba balume mu Ejipitu, Yehowa ne dianyisha dionso “wakaba[p]a bana.” (Ekesode 1:17, 20, 21) Wakandamuna kabidi masambila a Ana menza ne disuminyina. (1 Samuele 1:10, 20) Ne mukamba wa muprofete kampanda pakapetanganaye ne muena dibanza uvua mudilongolole bua kuangata bana bende bua kumana dibanza diende, Yehowa kakamulekela nansha. Ne dinanga dionso, Nzambi wakapetesha muprofete Elisha mushindu wa kuvudija mafuta ende bua se: amone mua kufuta dibanza edi. Nunku wakakuba dîku diende ne bunême buende.—Ekesode 22:22, 23; 2 Bakalenge 4:1-7.
21. Mifundu ya tshiena-Ebelu idi ifila dilonda kayi ditshintshikila pa muaba wa bakaji?
21 Nunku, bu mudiyi kayiyi ipatshila bua kukankamija dinyangibua dia lumu lua bakaji, Mifundu ya tshiena-Ebelu idi ileja dilonda ditshintshikila dia muaba wabu munkatshi mua basadidi ba Nzambi. Nansha muvua Yehowa kayi muepule bamutendeledi bende bakaji ku dikumbana dia Genese 3:16, bakaji bavua bangatshibua ne bunême ne kanemu kudi balume bena dinemekela Nzambi bakalonda tshilejilu tshia Yehowa ne kutumikila Mikenji yende.
22. Tshikondo tshivua Yezu pa buloba, mmunyi muakashintuluka muaba wa bakaji, ne nkonko kayi idi miedibue?
22 Mu siekele yakalonda dikumbajibua dia Mifundu ya tshiena-Ebelu, muaba wa bakaji wakashintuluka munkatshi mua bena Yuda. Tshikondo tshiakalua Yezu pa buloba, bilele bia Barabi bivua bitambe kuelela bakaji mikandu mu masanka abu a mudimu a malu a Nzambi ne mu malu abu a mu nsombelu. Bilele bia mushindu’eu bivua ne buenzeji pa mushindu uvua Yezu wangata bakaji anyi? Mmunyi mudi bakaji bena nkristo ne bua kuangatshibua lelu’eu? Nkonko eyi neyikonkononyibue mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bilondeshile nkonga-miaku wa Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, mbikidilu “dibaka-mpangu” udi ufunkuna “dibaka mudi mulume anyi mukaji muikale ku musangu umue ne bena dibaka nende bapite pa umue.” Mbikidilu mutambe kusunguluka wa “bu-baya-ba-bungi” udi mumvuija bu “nsombelu anyi tshienzedi tshia kuikala ne bakaji anyi bena dibaka bakaji bapite pa umue ku musangu umue.”
b Mu Mifundu ya tshiena-Ebelu, balume ne bakaji basela mbabikidibue pa tshibidilu bu “mulume” (mu tshiena-Ebelu, ʼish) ne “mukaji” (mu tshiena-Ebelu, ʼish·shahʹ). Tshilejilu, mu Edene, mbikidilu yakatumika nayi Yehowa kayivua “mfumu” ne “muntu wa mfumu,” kadi ivua “mulume” ne “mukaji.” (Genese 2:24; 3:16, 17) Mulayi wa Hoshea wakadianjila kumanyisha se: kunyima kua kumbuka ku bupika, Izalele neabikile Yehowa ne dinyingalala dionso bu “Bayanyi,” kadi ki mbu “Mfumuanyi” nansha. Ebi bidi pamu’apa bisua kuleja se: mbikidilu “baya” uvua umvuika mushême kupita mbikidilu “mfumu.”—Hoshea 2:16.
c Tshidi tshiakanyine kutabalela nditumika ne muntu wa kumpala wa ku bumue pa bidi bitangila Debora mu Balumbuluishi 5:7.
Mmunyi muwandamuna?
◻ Ntshinyi tshidi miaku “muambuluishi” ne “mukumbaji” ileja pa bidi bitangila muaba wa mukaji mumupa kudi Nzambi?
◻ Pa kukonkonona bilele bidi bitangila bakaji mu bikondo bia difunda Bible, ntshinyi tshitudi ne bua kuvuluka?
◻ Ntshinyi tshidi tshileja se: bakaji bavua ne muaba wa bunême munkatshi mua basadidi ba Nzambi ba bikondo bia kumpala?
◻ Mmu mishindu kayi muakapetesha Yehowa bakaji masanka a mudimu a pa buawu mu bikondo bia kumpala kua Kristo?