Bimenga bia disokomena—Ndongoluelu wa luse wa Nzambi
“Bimenga bisambombo ebi bikale muaba udibo mua kusokomena . . . kudi muntu yonso . . . padiye mushipe muntu ku mpukapuka.”—DIBADIKA 35:15, MMM.
1. Mmuenenu wa Nzambi wa muoyo ne dipia tshibawu tshia mashi udi bishi?
YEHOWA NZAMBI udi wangata muoyo wa muntu bu tshintu tshia tshijila. Ne muoyo udi mu mashi. (Lewitiki 17:11, 14) Nunku Kaina, muntu wa kumpala mulela pa buloba, wakapia tshibawu tshia mashi pakashipaye muanabu Abele. Bu tshipeta, Nzambi wakambila Kaina se: ‘Muadi wa mashi a muakuny’ebe udi wela dî kundi difume pa buloba.’ Mashi akenza ditoba pa buloba ebu ku dishipangana edi avua afila tshijadiki tshikena tshiamba ne miaku, nansha muditshi tshinene, pa muoyo wakipidijibua ne tshikisu tshionso. Mashi a Abele akela muadi kudi Nzambi bua disombodibua.—Genese 4:4-11.
2. Mmunyi muakedibua kanemu ka Yehowa bua muoyo kashonyi kunyima kua Mvula wa kabutu?
2 Kanemu ka Nzambi bua muoyo wa muntu kavua kedibua kashonyi panyima pa dipatuka mu buatu dia muntu muakane Nowa ne dîku diende bu bapanduki ba ku Mvula wa kabutu wa pa buloba bujima. Tshikondo atshi Yehowa wakalabaja ndilu bua kukongaye munyinyi wa nyama kadi ki mmashi nansha. Wakela kabidi mukenji ne: ‘Numanye kabidi ne, Nendombe bulami bua mashi enu; nembulombe kudi nyama yonso ne kudi muntu yonso; nendombe bulami bua muoyo wa muntu pankatshi pa muntu ne muntu. Muntu yonso udi umatshisha mashi a munga muntu panshi, nebamatshishe mashi ende panshi, bualu bua Nzambi wakafuka bantu mu tshifuanyikiji tshiende.’ (Genese 9:5, 6) Yehowa wakapa mulela wa pabuipi menemene wa muntu mushipa bukenji bua kushipa mumushipi pavuaye ututakena nende.—Nomba 35:19.
3. Nkashonyi kayi kavua kedibua kudi Mikenji ya Mozese pa bidi bitangila ngikadilu wa tshijila wa muoyo?
3 Mu Mikenji mipa Izalele ku butuangaji bua muprofete Mozese, ngikadilu wa tshijila wa muoyo uvua pa tshibidilu wedibua kashonyi. Tshilejilu, Nzambi wakatuma dîyi ne: ‘Kushipianganyi.’ (Ekesode 20:13) Kanemu bua muoyo kavua kabidi kamueneka patoke mu tshivua Mikenji ya Mozese yamba pa bidi bitangila diakabi kampanda didi diluile mukaji kansanga muena dîmi. Mikenji ivua yamba ne: bikala yeye nkayende anyi muanende udi munda mupete njiwu ya lufu mikebesha kudi diluangana pankatshi pa bantu babidi, balumbuluishi bavua ne bua kutshinka nsombelu ne bualabale bua dipangadika dia bangabanga, kadi dinyoka divua mua kuikala “anyima bua anyima,” anyi muoyo bua muoyo. (Ekesode 21:22-25, NW) Nansha nanku, mushipianganyi kampanda muena Izalele uvua mu mushindu kampanda mua kuepuka bipeta bia tshienzedi tshiende tshia tshikisu anyi?
Tshisokomenu bua bashipianganyi?
4. Pambelu pa Izalele, mmiaba kayi ya dinyemena ivuaku kale?
4 Mu matunga makuabu mashilangane ne Izalele, tshinyemenu, anyi tshisokomenu, tshivua tshipeteshibua bashipianganyi ne babundi bakuabu ba tshibawu. Ke muvuabi ku miaba bu mudi ntempelo wa nzambi-mukaji Artemis mu Efeso wa kale. Pa bidi bitangila miaba ya muomumue, kudi muyuki wa se: “Imue nzubu ya bitendelelu ivua ilubuluja divula dia bungi bua babundi ba tshibawu; ne misangu ne misangu bivua bikengela bua kukepesha bungi bua bisokomenu. Mu Athènes anu imue nzubu ya bitendelelu ke ivua mianyisha kudi mikenji bu miaba ya disokomena (tshilejilu, ntempelo wa Thésée bua bapika); mu tshikondo tshia Tibère bisumbu bia babundi ba tshibawu mu nzubu ya bitendelelu bakapita kulua bena luonji mu mushindu wa se: bukenji bua Tshisokomenu buakapeshibua anu bimenga bikese (mu tshidimu tshia 22).” (The Jewish Encyclopedia, 1909, Volime II, dibeji 256) Panyima, nzubu ya Nzambi ya Bukua-buena-nkristo yakalua miaba ya tshisokomenu, kadi ebi biakamba kutentulula bukokeshi bua bamfumu ba mbulamatadi bua kubupesha ba-nsaserdose ne kabivua bitumika mu diumvuangana ne ndongololuelu wa buakane. Ditumika bibi ne bisokomenu bia nzubu ya Nzambi diakafikisha ndekelu wa bionso ku dikandikibua dia ndongoluelu eu.
5. Ntshijadiki kayi tshidiku tshia se: Mikenji kayivua yangata lulèngù bu kabingila bua kuleja luse pavua muntu kampanda ushipibua?
5 Munkatshi mua bena Izalele, bashipianganyi ba ku bukole kabavua babapetesha tshinyemenu anyi tshisokomenu nansha. Nansha muakuidi muena Lewi uvua utumika ku tshilambuilu tshia Nzambi bavua ne bua kumuambula ne kuya nende bua kumushipa bua dishipangana dielela tshitungu. (Ekesode 21:12-14) Kupita apu, Mikenji kayivua yangata lulèngù bu kabingila bua dileja luse pavua muntu kampanda mushipibue. Tshilejilu, muntu uvua ne bua kuenza kapangu ka makunji bua tshisasa tshilandakane tshia nzubu wende mupiamupia. Né kavua muenze nanku, nzubu uvua upia tshibawu tshia mashi bikala muntu kampanda mufue pa kupona kumbukila ku tshisasa. (Dutelonome 22:8) Kusakidila apu, muena ngombe kampanda wa tshibidilu tshia kutapangana nsengu yeye mudimuijibue kadi kayi mukuate nyama bua kumulama ne mushipe muntu kansanga, muena ngombe eu uvua upia tshibawu tshia mashi ne uvua mua kushipibua. (Ekesode 21:28-32) Tshijadiki tshia pa mutu tshia mudi Nzambi ne kanemu kuondoke bua muoyo tshidi tshimueneka patoke mu muanda wa se: muntu kayi yonso uvua ushipa muivi kansanga pa kumukuma uvua upia tshibawu tshia mashi bu biobi bienzeke mu munya dîba divuaku mushindu wa kumona ne kumanya mubuedi eu wa ku bukole. (Ekesode 22:2, 3) Nunku, mbimueneke patoke se: mikandu ya nkatshinkatshi mipuangane ya Nzambi kayivua ipetesha bashipianganyi ba ku bukole mpunga bua kuepuka dinyokibua dipite wonso bunene.
6. Mmunyi muvua mukenji wa ‘muoyo bua muoyo’ ukumbajibua mu Izalele wa kale?
6 Dishipangana diodi dienjibue mu Izalele wa kale, mashi a mufue avua ne bua kusombodibua. Mukenji wa ‘muoyo bua muoyo’ uvua ukumbajibua pavua mushipianganyi ushipibua kudi ‘musombuedi wa mashi.’ (Nomba 35:19) Musombuedi uvua mulela mulume wa pabuipi menemene wa muntu uvuabu bashipe. Kadi netuambe tshinyi pa bidi bitangila bashipianganyi ba ku mpukapuka?
Ndongoluelu wa luse wa Yehowa
7. Nndongoluelu kayi uvua Nzambi muenze bua aba bavua bashipe muntu ku mpukapuka?
7 Bua aba bavua bashipe muntu ku mpukapuka anyi kabiyi ku bukole, Nzambi wakapetesha ne dinanga dionso bimenga bia disokomena. Pa bidi bitangila bimenga ebi, bakambila Mozese ne: “Ambila bena I[zal]ele ne: Panuasabuka musulu wa Yordane, kufika mu buloba bua K[a]nan[a], nenupete bimenga binudi mua kuteka bua kusokomena, bua muntu wikala mushipe mukuabo mu mpukapuka asokomemu. Bimenga ebi nebinuambuluishe bua muntu udi usombola muanabo udibo bashipe, bua kabashipi uvua mushipangane kabayi banji kulumbulula kumpala kua bena I[zal]ele. Bimenga binudi mua kuteka bua kusokomena bikale bisambombo. Nuteke bimenga bisatu dishiya dia musulu wa Yordane, ne bikuabo bisatu mu ditunga dia K[a]nan[a]. Bimenga bisambombo ebi bikale muaba udibo mua kusokomena . . . kudi muntu yonso udi musombe munkatshi muenu padiye mushipe muntu ku mpukapuka.”—Dibadika 35:9-15, MMM.
8. Mmuaba kayi uvua bimenga bia disokomena bisanganyibua, ne mmunyi muvua bashipianganyi ba ku mpukapuka bambuluishibua bua kufikaku?
8 Pakabuela bena Izalele mu Buloba bulaya, ne butumike buonso bakateka bimenga bisambombo bia disokomena. Bisatu bia ku bimenga ebi—Kedeshe, Shekeme, ne Ebron—bivua bisanganyibua ku Ouest kua Musulu wa Yordane. Ku Est kua Yordane kuvua bimenga bia disokomena bia Golan, Ramote, ne Bezer. Bimenga ebi bisambombo bia disokomena bivua mu mushindu muakanyine bisanganyibua mu njila miakaja bimpe. Ku miaba miakanyine mu njila eyi, kuvua bimanyinu bifunda muaku “tshisokomenu.” Bimanyinu ebi bivua bifunkuna njila wa diya ku tshimenga tshia disokomena, ne mushipianganyi wa ku mpukapuka uvua unyemena ku tshivua pabuipi bua kupandisha muoyo wende. Ku muaba au uvua mua kupeta dikubibua bua kuepuka musombuedi wa mashi.—Yoshua 20:2-9.
9. Bua tshinyi Yehowa wakapetesha bimenga bia disokomena, ne bivua bipeteshibua bua kuambuluisha banganyi?
9 Bua tshinyi Nzambi wakapetesha bimenga bia disokomena? Biakafidibua bua ditunga kadivu kunyangibua ne mashi a bantu bakena bualu ne bua bantu kabavu kupia tshibawu tshia mashi. (Dutelonome 19:10) Bimenga bia disokomena ebi bivua bipeteshibua bua diakalenga dia banganyi? Mikenji ivua yamba ne: “Bimenga bisambombo ebi bikale muaba udibo mua kusokomena kudi bena I[zal]ele, kudi benyi, nansha kudi muntu yonso udi musombe munkatshi muenu padiye mushipe muntu ku mpukapuka.” (Dibadika 35:15, MMM) Nunku, bua kuepuka kansungasunga ne bua kukumbaja bipatshila bia buakane, eku uleja luse, Yehowa wakambila bena Izalele bua bateke ku luseke bimenga bia disokomena bua bashipianganyi ba ku mpukapuka bavua (1) bena Izalele ba ku tshilelelu, (2) benyi mu Izalele, (3) bantu buonso bavua bafumine ku matunga makuabu bavua basombele mu ditunga edi.
10. Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: bimenga ebi bia disokomena bivua ndongoluelu wa luse muenza kudi Nzambi?
10 Bidi bia mushinga bua kumanya se: nansha muntu muikale mushipianganyi wa ku mpukapuka, uvua ne bua kushipibua mu diumvuangana ne mukenji eu wa Nzambi: ‘Muntu yonso udi umatshisha mashi a munga muntu panshi, nebamatshishe mashi ende.’ Nunku, bivua anu ku ndongoluelu wa luse wa Yehowa Nzambi kuvua mushipianganyi wa ku mpukapuka mua kunyemena ku tshimue tshia ku bimenga bia disokomena. Mbimueneke patoke ne: bantu bavua mu tshi-bungi bumvuila muntu yonso uvua unyema bua kuepuka musombuedi wa mashi luse, bualu buonso buabu bavua bamanye se: bavua pabu mua kupia tshibawu tshia muomumue ne kukengela tshisokomenu ne luse.
Dinyema bua disokoma
11. Mu Izalele wa kale, ntshinyi tshivua muntu mua kuenza né uvua mushipe muena mudimu nende ku mpukapuka?
11 Tshifuanyikijilu kampanda tshidi mua kutamba kuvudija dianyisha diebe bua ndongoluelu wa luse wa Nzambi bua tshinyemenu. Fuanyikija ne: uvua mupandi wa nkunyi mu Izalele wa kale. Fuanyikija ne: kasuyi kadi kakuuka diakamue mu mulabi waku ne kushipa pa kutapa muena mudimu nebe. Ntshinyi tshiuvua mua kuenza? Ee, Mikenji ivua milongolole tshintu kampanda bua nsombelu eu. Kakuyi mpata, uvua mua kubabidila ndongoluelu eu mupetesha kudi Nzambi: “Bua muntu udi uya kusokomamu [mu tshimenga kampanda tshia disokomena] ne dijinga dia kusungidila muoyo wende, diyi didi nunku: muntu mushipe mukuabo ku mpukapuka, kayi nende lukuna, tshilejilu, yeye muye ne mukuabo muitu bua kutapa nkunyi, diba didiye ujula kasuyi bua kutapa mutshi, kasuyi [kukuuka] mu mulabi, kasa mukuabo, kamushipa, muntu udi mushipangane awu udi mua kuya kusokoma mu tshimue tshia ku bimenga ebi bua kusungila muoyo wende.” (Diyi Dielulula 19:4, 5, MMM) Kadi, nansha wewe muye ku tshimenga kampanda tshia disokomena, kuvua mua kuikala mumbusha bujitu buonso bua tshivua tshienzeke.
12. Mbiidia kayi bivua ne bua kulondibua panyima pa difika dia mushipianganyi wa ku mpukapuka mu tshimenga tshia disokomena?
12 Nansha wewe muakidibue biakane bu muenyi, uvua ne bua kumanyisha tshilumbu tshiebe kudi bakulu ku tshibuelelu tshia tshimenga tshia disokomena. Panyima pa dibuela mu tshimenga etshi, bavua mua kukutuma ku kabadi bua kulumbuluishibua kudi bakulu bavua baleja tshisumbu tshia bena Izalele ku bibuelelu bia tshimenga tshidi ne bukokeshi ku mutu kua muaba uvua dishipangana edi dienjibue. Ku muaba au uvua mua kupeshibua mushindu wa wewe kufila tshijadiki tshia muuvua kuyi ne bualu.
Pavuabu baya ne bashipianganyi ku kabadi
13, 14. Ng’amue malu kayi avua bakulu basua kujadika munkatshi mua dilumbuluisha dia mushipianganyi?
13 Munkatshi mua dikoshibua dia tshilumbu kudi bakulu ku tshibuelelu tshia tshimenga tshidi ne bukokeshi, uvua kakuyi mpata mua kumona ne dianyisha ne: bavua batamba kuela kashonyi pa nsombelu webe wa kale. Bakulu bavua ne ntema yonso mua kutshinka malanda ebe ne mufue. Uvua mukine muntu eu, mumuindile, ne mumushipe ku bukole pa kumukuma anyi? Bikalabi nanku, bakulu bavua ne bua kukufila mu bianza bia musombuedi wa mashi, ne uvua ne bua kufua. Balume ba kueyemena aba bavua ne bua kumanya bimpe dilomba edi dia Mikenji dia se: ‘mashi a muntu udi kayi ne tshilumbu avua ne bua kumbushibua munkatshi mua Bena Izalele.’ (Dutelonome 19:11-13) Pa kufuanyikija, mu malu a dilumbuluisha lelu’eu, bakulu bena nkristo badi ne bua kumanya biakane Mifundu, pa kutumika mu diumvuangana nayi eku batabalela mmuenenu ne nsombelu bia kale bia muenji wa bubi.
14 Pa kukonkonona malu ne kalolo kuonso, bakulu ba tshimenga bavua mua kusua kumanya né uvua mualamine mufue eu. (Ekesode 21:12, 13) Uvua mumubunde mu muaba kampanda musokome anyi? (Dutelonome 27:24) Uvua mufue tshiji bua muntu eu tshiakakufikisha ku diela tshitungu bua kumushipa anyi? Bikalabi nunku, uvua mua kuikala muakanyine lufu. (Ekesode 21:14) Bakulu bavua nangananga basua kumanya né kuvua buluishi, anyi lukinu, pankatshi pebe ne mufue eu. (Dutelonome 19:4, 6, 7; Yoshua 20:5) Tuambe ne: bakulu mbapete ne: kuena bualu ne mbakupingaje ku tshimenga tshia disokomena. Mmushindu kayipu uuvua mua kuikala ne dianyisha bua luse elu lukuleja!
Nsombelu mu tshimenga tshia disokomena
15. Mmalu malomba kayi avuabu babambidika mushipianganyi wa ku mpukapuka?
15 Mushipianganyi wa ku mpukapuka uvua ne bua kushala mu tshimenga tshia disokomena anyi ku mutantshi wa nkubita 1 000 (metre bu 442) pambelu pa bimana biatshi. (Nomba 35:2-4) Pavuaye wendakana kule ne muaba au, uvua mua kututakena ne musombuedi wa mashi. Mu nsombelu wa mushindu’eu, musombuedi uvua mua kushipa mushipianganyi eu kayi unyokibua. Kadi mushipianganyi eu kavua ukuatshibua anyi wedibua mu buloko. Bu musombi wa mu tshimenga tshia disokomena, uvua ne bua kulonga mudimu kampanda, kuikala muenji wa mudimu, ne kusadila bu muena nsangilu wa bantu udi wambuluishangana.
16. (a) Ntshikondo bule kayi tshivua mushipianganyi wa ku mpukapuka ne bua kushala mu tshimenga tshia disokomena? (b) Bua tshinyi lufu lua muakuidi munene luvua lupetesha mushipianganyi wa ku mpukapuka njila bua diumbuka mu tshimenga tshia disokomena?
16 Mmusangu bule kayi uvua mushipianganyi wa ku mpukapuka ne bua kushala mu tshimenga etshi tshia disokomena? Pamu’apa bua matuku ende a muoyo [wonso adi] mamushadile. Nansha nanku, Mikenji ivua yamba ne: “Udi ne tshia kushala mu tshimenga tshiende tshia kusokomena too ne pafua muakuidi munene. Amu padi muakuidi munene ufua ke padiye mua kupingana mu ditunga didiye ne tshiende tshitupa tshia buloba.” (Dibadika 35:26-28, MMM) Bua tshinyi lufu lua muakuidi munene luvua lupetesha mushipianganyi wa ku mpukapuka njila bua kumbuka mu tshimenga tshia disokomena? Ee, muakuidi munene uvua umue wa ku bantu banene mu ditunga edi. Nunku lufu luende luvua ne bua kutamba kuikala bualu bua pa buabu buvua ne bua kuenda lumu mu bisa bionso bia Izalele. Banyemi buonso mu bimenga bia disokomena bavua mua kupingana tshiakabidi ku mabu bepula ku njiwu ya ku bianza bia basombuedi ba mashi. Mbua tshinyi? Bualu Mikenji ya Nzambi yakela dîyi ne: bukenji bua basombuedi bua kushipa mushipianganyi wa ku mpukapuka buvua bujika ne lufu lua muakuidi, ne muntu yonso uvua mumanye bualu ebu. Mulela wende wa pabuipi menemene yeye musombole lufu elu panyima pa lufu lua muakuidi, uvua ne bua kuangatshibua bu mushipianganyi ne uvua ndekelu wa bionso ne bua kufuta tshibawu bua dishipangana.
Buenzeji bua musangu mule
17. Mikandu mielela mushipianganyi wa ku mpukapuka ivua mua kuikala ne buenzeji kayi kudiye?
17 Mbuenzeji kayi buvua mikandu mielela mushipianganyi wa ku mpukapuka mua kuikala nayi? Ivua tshivulukilu tshia se: uvua mukebeshe lufu lua muntu kampanda. Pamu’apa, panyima pa muanda eu wakatuadija kuangata muoyo wa muntu bu tshintu tshia tshijila kupita kumpala. Kupita apu, bivua bikole bua yeye kupua muoyo se: uvua muangatshibue ne luse. Bu muvuabu bamuleje luse, kakuyi mpata uvua pende usua bua kuleja bakuabu luse. Ndongoluelu wa bimenga bia disokomena ne mikandu yabi bivua kabidi bipetesha mu tshi-bungi bantu masanka. Mmushindu kayi au? Kakuyi mpata biakabueja mu lungenyi luabu bualu bua se: kabavua ne bua kuikala ne lulèngù anyi ne dipungakana bua muoyo wa muntu. Nunku bena nkristo mbavuluijibue dikengedibua dia kuepuka dilengulula didi mua kufikisha ku njiwu ya lufu. Pashishe kabidi, ndongoluelu wa luse wa Nzambi bua bimenga bia disokomena udi ne bua kutusaka ku dileja luse padibi bikengela.—Yakobo 2:13.
18. Mmu mishindu kayi muvua ndongoluelu wa Nzambi bua bimenga bia disokomena wambuluisha?
18 Ndongoluelu wa Yehowa bua bimenga bia disokomena uvua kabidi muimpe mu mishindu mikuabu. Bantu kabavua benza mangumba a bantu bua kulondolola mushipianganyi muangata bu mupie tshibawu kumpala kua kumulumbuluisha. Bishilangane, bavua bamuangata bu mushipianganyi wa ku mpukapuka, pa kumupetesha nansha dikubibua. Kupita apu, ndongoluelu bua bimenga bia disokomena uvua mushilangane bikole ne ndongoluelu ya lelu bua diteka bashipianganyi mu buloko anyi lukanu, mudibu bambuluishibua ne mfranga kudi mbulamatadi ne balua pa tshibidilu babundi ba tshibawu batambe bubi bua dishemesha diabu dia malanda ne benji bakuabu ba bubi. Mu ndongoluelu wa tshimenga tshia disokomena, kabivua bikengela bua kuibaka, kukuba, ne kulama nkanu ya bimana bia mushinga mukole, mijika ne milonda mutu bena buloko bakeba pa tshibidilu bua kunyema. Bushuwa, mushipianganyi uvua ukeba “buloko” ne ushalamu munkatshi mua tshikondo tshijadika. Uvua kabidi ne bua kuikala muenji wa mudimu, pa kuenza nunku tshintu kampanda bua kuambuluisha bantu nende.
19. Nnkonko kayi idi mijudibue pa bidi bitangila bimenga bia disokomena?
19 Bulelela, ndongoluelu wa Yehowa wa bimenga bia disokomena bia Izalele uvua wa luse bua dikubibua dipetesha bashipianganyi ba ku mpukapuka. Ndongoluelu eu uvua bushuwa ulubuluja kanemu bua muoyo. Kadi, bimenga bia kale bia disokomena bidi ne diumvuija kampanda bua bantu badi ne muoyo mu siekele eu wa 20 anyi? Tudiku mua kuikala bapie tshibawu tshia mashi kumpala kua Yehowa Nzambi ne katuyi bamanye ne: tudi tukengela luse luende anyi? Kudiku ngumvuilu kampanda wa lelu pa bimenga bia disokomena bia Izalele buetu anyi?
Newandamune munyi?
◻ Mmunyi mudi Yehowa wangata muoyo wa muntu?
◻ Nndongoluelu kayi wa luse uvua Yehowa muenze bua bashipianganyi ba ku mpukapuka?
◻ Mmunyi muvua mushipianganyi kampanda upeta mushindu wa kufika ku tshimenga tshia disokomena, ne ntshikondo bule kayi tshivuaye ne bua kushalaku?
◻ Mikalu mielela muntu uvua mushipianganyi wa ku mpukapuka ivua mua kuikala ne buenzeji kayi kudiye?
[Karte mu dibeji 12]
Bimenga bia disokomena bia Izalele bivua bisanganyibua miaba miakanyine
(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)
KEDESHE Musulu wa Yordane GOLAN
SHEKEME RAMOTE
EBRON BEZER