Padi bilele bibengangana ne bulelela
NJIWU YA LUFU—MÂYI KI NG’A KUNUA. Tudi pamu’apa bibidilangane ne dimona madimuija a mushindu’eu. Mu miaba ya bungi bantu mbadimuke pa bidibu banua bualu mbamanye se: bimue bilaminu bia mâyi bidi bienda bìlùngibua ne tshidibu babikila ne: “musabu wa muloji” udi usambuluja lulengu. Bu tshipeta tshia dinyanguka edi, ke mudi dikebulula kampanda diamba, pamutu pa kuikala “makuatshishi ne makubi a muoyo,” mâyi adi mua kulua “masambuluji a tuîshi tua masama ne . . . a bintu bia lulengu.”—Water Pollution.
Dinyanga dia mâyi a bulelela
Bilele bidi bibengangana ne bulelela bidi amu bu mâyi manyanguke. Tudi mua kuikala balamate bikole ku bilele kupanga kumanya—mamanyisha, mmuenenu, mitabuja, anyi malu a ka-bukulu bidi tshipungu tshimue tshishiila tshikuabu—bidi, bushuwa, biambulujibua kudi “musabu wa muloji” wa ngenyi ne nkindi bia dishima, bipambuishanganyi. Anu bu mâyi adi ne tuîshi, ebi bidi mua kukebesha bisama bipite bunene—bisama bia mu nyuma.
Nansha bitumvua se: mitabuja etu a malu a Nzambi a kuonso eku mmashila pa Bible, tuetu buonso tudi ne bua kudipetela dîba bua kuakonkonona ne ntema yonso. Vuluka se: pavua Martin Luther mulamate bikole ku ditabuja dia kale dia mu tshikondo tshiende ne kupiisha Copernic, uvua witabuja ne: Bible uvua umubingisha. Pabi, Luther wakapanga bua kulonda tshilejilu tshimpe tshia bena Bereya ba kale ‘bavua badikebela mu Mukanda wa Nzambi ku dituku ku dituku ne, Malu â adi malelela, anyi?’—Bienzedi 17:10, 11.
Elabi meji ku bubi buvua bilele bia kale bikebele bamue bena Yuda ba mu tshikondo tshia Yezu. Bavua bitabuja ne disuminyina dionso ne: bilele biabu bivua bilelela. Pakalundukilabu muvua bayidi ba Yezu kabayi balama bilele, Yezu wakabela lukonko elu: ‘Nuenu kabidi nudi nubengela kutumikila mukenji wa Nzambi bualu bua bilele bienu tshinyi?’ (Matayo 15:1-3) Mbualu kayi buvuaku? Yezu wakatua munu pa muanda pakatelaye mêyi a muprofete Yeshaya aa ne: ‘Badi batendelela [Nzambi] tshianana, badi bayisha bantu diyisha dia mikenji ya bantu.’ (Disendamija miaku ndietu.)—Matayo 15:9; Yeshaya 29:13.
Eyowa, pa muaba wa malelela avua mafumine kudi Nzambi, bakapingajapu ngenyi ivua mifumine kudi bantu anyi, bipite kabidi bubi, eyi ivua mifumine kudi ba-demon. Tshilejilu, tshibungu tshia Insight on the Scriptures, Volime 1, dibeji dia 506, tshidi tshiumvuija ne: “Bafarizeyi mu tshikondo atshi bavua balongesha ne: pavua muntu kampanda mumane kumanyisha ne: bintu biende bidi ‘korban,’ mbuena kuamba ne: dipa ditshipila Nzambi, kavua mua kutumika kabidi nabi bua kukumbaja bivua baledi bende bakengela, nansha buobu mua kuikala ne dikengela kayi, kadi yeye nkayende uvua mua kutumika ne bintu bia mushindu’eu too ne ku lufu luende bikalaye musungule bua kuenza nunku.” Meji a bantu avua manyange mâyi a bulelela avua ne buenzeji bubi mu nyuma pa bena Yuda. Bavule ba kudibu bakafika too ne ku dibenga Masiya wabu mutekemena bua mutantshi mule.
Bukua-buena-nkristo budi buvudija dinyanga
Tshinyangu tshia mu nyuma tshia muomumue tshiakenjibua kunyima kua lufu lua Yezu. Bantu ba bungi bavua badiamba muvuabu balondi bende bavua batela bilele bia bankambua bu nshindamenu wa malongesha mapiamapia. Bilondeshile tshibungu tshia Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, tshia McClintock ne Strong, bamue bena nkristo ku dîna bavua bitabuja ne: bilele bia mushindu’eu bivua “dilongesha diakapetabu ku mishiku ya bapostolo kudi ekleziya ya bena nkristo ya kumpalampala, disambuluja kumbukila ku tshikondo tshia bapostolo, ne dilamibue mu bukezuke too ne ku bikondo biabu bine.”—Disendamija miaku ndietu.
Bua kuamba bulelela bivule bia ku bilele ebi bivua ngenyi ikena mikezuke, ya dishima. Anu bu mudi tshibungu tshia Cyclopedia tshiumvuija, filozofi mipiamipia eyi kayivua “anu mishilangane ne bilele bikuabu, kadi ivua mishilangane bikole ne mifundu ya bapostolo ivuabu nayi ku bianza tshikondo atshi.” Ebi kabivua mua kukemesha menemene. Mupostolo Paulo ukavua mumane kudimuija bena nkristo ne: ‘Nudimuke bua muntu kikadiku udi mua kununyanga ne nkindi yende ne lubombo lua patupu, bu mudi bilele biamba kudi bantu, bu mudi mayisha a kumudilu a pa buloba, ne ki mbu mudi Kristo mutuyishe.’—Kolosai 2:8.
Lelu’eu kabidi, bilele bia kale ‘mbishilangane bikole ne mifundu ya bapostolo.’ Bukua-buena-nkristo mbulùnge mâyi a bulelela ne ngenyi mivulavulayi mifumine kudi ba-demon, bu mudi Busatu bunsantu, inferno wa kapia, dipanga kufua dia anyima wa muntu, dinanga dinekesha dia ditunga, ne ditendelela dia mpingu.a (1 Timote 4:1-3) Miyuki ya bantu idi ijadika disama dia mu nyuma didi dikokeshe bantu badi balue kukuatshibua ku malongesha a ba-demon adi malue kuenza malongesha a pa tshibidilu a Bukua-buena-nkristo.—Fuanyikija ne Yeshaya 1:4-7.
Dinyanguka dia bulelela dia mushindu’eu, bushuwa, nditungunuke katshia ku ntuadijilu wa muntu. Satana mmutungunuje ngenzelu wakatuadijaye mu Edene wa dilùnga bieledi bia meji bia bantu ne mashimi ne didinga. (Yone 8:44; 2 Kolinto 11:3) Pakatangalaka bantu pa buloba kunyima kua Mvula wa kabutu wa mu tshikondo tshia Nowa, bantu ba nshidimukilu yonso bakavua kukuatshibua ku mulùngu wa bilaminu bia dimanya dia bantu muenza ku bukole ne filozofi ne ngenyi mifumine kudi ba-demon.
Buenzeji bua dinyanguka dia mu nyuma
Mbubi kayi budi dinyanguka dia mu nyuma dia mushindu’eu mua kukebesha? Tudi mua kubufuanyikija ne buenzeji bua mâyi manyanguke pa makanda etu a mubidi. Mushikuluji kampanda udi wamba ne: “Bantu batue ku miliyo 200 badi bapia disama dia schistosomiase (bilharziose) [mubidi luya mutuala kudi dilàndì, udi ulela dijika dia mashi, didinyenga, kusama misangu yonso, ne nansha lufu], dikebesha kudi mâyi manyanguke pa dikoba. Bantu miliyo nkama itanu badi ne disama dia trachome, tshimue tshia ku bikebeshi bia bufofo, bualu bua mâyi a diowa a manyanu. . . . Bu miliyare ibidi ya bantu kabena ne mâyi mimpe a kunua.” (Our Country, the Planet) Miliyo ya bantu badi banyangibue, bafofomijibue, ne bashipibue mene mu nyuma bu tshipeta tshia dilonda bilele bikonyangaja ne malongesha a mashimi, bia ba-demon.—1 Kolinto 10:20, 21; 2 Kolinto 4:3, 4.
Tshilejilu, bantu ba bungi badi mu dikondakana anyi mbafofomijibue pa bidi bitangila malanda adi pankatshi pa Yezu Kristo ne Tatuende, Yehowa Nzambi. Biakalua tshibidilu munkatshi mua bamue bavua badiamba muvuabu bena nkristo bua kumbusha dîna dia tshijila dia Nzambi, Yehowa, mu Mifundu ya bena nkristo ya tshiena-Greke. George Howard udi wamba mu Journal of Biblical Literature ne: “Diumbushibua edi dia Tetragrame [maleta anayi], bilondeshile mmuenenu wetu, diakalela dikondakana mu bieledi bia lungenyi bia bena nkristo ba Matunga makuabu pa bidi bitangila malanda adi pankatshi pa ‘Mukalenge Nzambi’ ne ‘Mukalenge Kristo.’”
Kabidi, elabi meji ku dikondakana, bitabataba, ne buôwa bikebesha kudi tshilele tshikena tshia mu Mifundu tshia se: anyima wa muntu katu ufua. (Fuanyikija ne Muambi 9:5; Yehezekele 18:4, NW.) Mbantu bungi kayi badi ku bupika bua ntendelelu wa bakishi anyi badi basombe amu ne buôwa bua se: bafue nebalukile bua kubenzela bibi? Ditabuja edi ndifike too ne ku dikankamija bantu bua kudishipa ne kushipa bakuabu.
Bena Japon bavule badi badiumvua ne: ku lufu spiritu yabu idi ishiyangana [ne mibidi] neikasambakene mu bulongolodi bua kule kule. Nunku’eu, bamue baledi bakadishipa, bakela meji ne: bivua bitambe buimpe bua kushipa kabidi bana babu. Nkonga-miaku wa An English Dictionary of Japanese Ways of Thinking udi umvuija ne: “Mu Japon didishipa kaditu misangu yonso dipiishibua, kadi ditu diangatshibua misangu mivule bu mushindu kampanda muanyisha bua kulomba dilekela bua ntupakanyi munene wa muntu . . . Nansha didishipa dia dîku dijima badi pamu’apa mua kuakula buadi ne mêyi malenga.”
Teta bilele
Pa kumona njiwu idi ipeteka pa kulonda bu bafofo mitabuja a kale ne a ka-bukulu, ntshinyi tshitudi ne bua kuenza? Pabuipi ne ndekelu wa siekele wa kumpala, mupostolo Yone wakapesha bena nkristo nende mubelu eu ne: “Bananga, kanuitabuji dîyi dionso difundisha ku spiritu, kadi nutete mêyi wonso mafundisha ku spiritu [anu bu munudi mua kuteta bukezuke bua mâyi] bua kumanya bikalawu mafumine kudi Nzambi, bualu baprofete ba bungi ba mashimi mbamuangalake pa buloba.” (1 Yone 4:1, NW; tangila kabidi 1 Tesalonike 5:21.) Mmunyi mûdi mua kumanya tshilele kampanda né ntshibi? Udi ukengela nshindamenu wa mushindu kampanda, dîyi-dikulu kampanda dia bukezuke, bua kuteta tshiudi witabuja.
Bible udi nshindamenu wa mushindu’eu. Yezu Kristo wakamba ne: “Ubavuije bansantu ku diambuluisha dia bulelela; dîyi diebe didi bulelela.” (Yone 17:17, NW) Wakamba kabidi ne: “Dîba nedilue, ne mmpindieu mene, dikala batendeledi balelela ne bua kutendelela Tatu ne spiritu ne bulelela.” (Yone 4:23, NW) Pa kutumika ne Dîyi dia Nzambi difundisha ku spiritu, udi upeta mâyi makezuke a bulelela pamutu pa mâyi manyanguke a filozofi ya bantu ne a ba-demon.—Yone 8:31, 32; 2 Timote 3:16.
Umanye se: nansha bungi bukese patupu bua bintu bia lulengu budi mua kuikala ne bipeta bibi bitambe. Imue misangu kutu kupita bidimu kumpala kua buenzeji buabi kumuenekabu. “Mâyi a manyanu,” ke mudi Shridath Ramphal, mulombodi wa kale wa World Conservation Union wamba, “mmalue kuenza tshintu tshia njiwu tshidi tshitamba kushipa. Bantu batue ku binunu makumi abidi ne bitanu badi bafua ku dituku dionso ku ditumika diabu ne mâyi au.” Mu malu a mu nyuma bilele binyanguke bidi ne njiwu mipite bungi.
Udiku ne dikima dia kudipikula ku mitabuja a kale awudi mua kuikala mulonde munkatshi mua bidimu padibi bimueneka patoke ne: mbibengangane ne bulelela anyi? Londa madimuija. Udikube wewe muine ne dîku diebe pa kujadika ne: bilele biebe bidi mu diumvuangana ne Dîyi dikezuke dia Nzambi dia bulelela.—Musambu wa 19:8-11; Nsumuinu 14:15; Bienzedi 17:11.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tangila mukanda wa Comment raisonner à partir des Écritures bua kujadika se: malongesha a mushindu’eu kaena mashila pa Bible. Mukanda eu mmupatula kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Dîyi dia Nzambi dia bulelela didi bu musulu wa mâyi makezuke ne matoke