Yehowa kakatulekela nansha kakese

ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI NASHO DORI

Mbreshtan mmusoko mukese muashila pa mukuna wa ku sud wa Albanie pabuipi ne Grèce. Ngakaledibua muaba au mu 1907. Pangakakumbaja bidimu bitanu, ngakatuadija kubuela mu kalasa ka tshiena-Greke, kadi malonga anyi akakoshibua pakabuela ku bukole biluilu bia Italie mu Albanie munkatshi mua Mvita ya Buloba bujima I. Kunyima kua mvita eyi, ngakatuadijulula malonga anyi kadi mu tshiena-Albanie.

NANSHA muvua baledi banyi kabayi badifile menemene mu malu a Nzambi, bavua batumikila bilele bia Ekleziya Ortodokse wa Albanie. Kakuanyi mukuabu uvua nsaserdose ku Mbreshtan, nunku ngakatumika mu nzubu wa Nzambi ne kudimuenena buludiludi tshivua tshipitakanamu. Bienzedi bivua bimueneka bibule mushinga, ne nsombelu wa mpala ibidi uvua unsuya.

Pa kulonda bilele bia muab’au, baledi banyi bakansunguila nsongakaji kampanda wa kusela. Argjiro uvua muena musoko wa pabuipi wa Grabova, ne tuakaselangana mu 1928, pavuaye ne bidimu 18.

Dilonga bulelela bua mu Bible

Pabuipi ne tshikondo atshi ngakadiabakena pa bidi bitangila Ekleziya Ortodokse kudi muanetu kampanda uvua ufumina ku États-Unis bua kutukumbula. “Mu Amerike, pabuipi ne kuanyi,” ke muakandamunaye, “kudi kasumbu ka bantu badi kabayi ne nzubu wa Nzambi, kadi badi balonga Bible.” Lungenyi elu lua dilonga Bible kakuyi dikala ne ekleziya luakandenga ku muoyo. Nunku ngakamulomba bikalaye mua kuntumina imue mikanda miumvuiji ya Bible.

Ngakapua muoyo menemene diyukidilangana dietu too ne pangakapeta dibuki difumine ku Milwaukee, mu Wisconsin kunyima kua tshidimu bu tshijima. Munda muvua mukanda wa La harpe de Dieu mu tshiena-Albanie ne Tshibumba tshia Nsentedi mu tshiena-Greke. Ngakabala pa mutu pa mutu mukanda eu ne kumona bakula bua ekleziya mulelela. Bualu abu buakamfikisha munda. ‘Tshiena musue tshintu nansha tshimue tshidi tshitangila ekleziya,’ ke mungakadiambila. Nunku tshiakabala mukanda eu mu buondoke nansha.

Mu 1929, ngakabuela mu busalayi ne kutumibua ku tshimenga tshia Tirana, tshimamuende wa bukalenge tshia Albanie. Kuin’aku ngakapetangana ne Stathi Muçi, uvua ubala Bible kampanda wa mu tshiena-Greke. “Utu uya mu ekleziya anyi?” ke mungakebeja. “Tòo,” ke muakandamunaye. “Ngakumbuka mu ekleziya. Ndi umue wa ku Balongi ba Bible ba pa buloba bujima.” Musalayi mukuabu ne meme tuakaya mu tshisangilu ne Stathi mu Dia lumingu. Muab’au ngakamanya se: ekleziya mulelela ki nzubu kampanda anyi ntendelelu kansanga, kadi mmuenza ne basadidi bela manyi ba Kristo. Mpindieu ngakumvua tshivua La harpe de Dieu wamba.

Nasho Idrizi ne Spiro Vruho bakapingana ku Albanie bafumine ku États-Unis munkatshi mua bidimu bia 1920 ne bavua bamuangalaja malelela a mu Bible avuabu balonge kuin’aku. Ngakatuadija kubuela mu bisangilu mu Tirana, pamue ne ndambu wa balongi ba Bible. Kabiakanenga bua meme kujingulula se: mvua mupete bulongolodi bua Yehowa. Nunku mu dia 4 Tshimungu 1930, ngakatambuishibua mu musulu kampanda uvua pabuipi.

Panyima ngakapingana ku Mbreshtan bua kutungunuka ne mudimu wanyi wa dienza bisabata. Kadi kupita bionso mushinga, ngakatuadija panyi kuabanyangana ne bakuabu malelela a mu Bible amvua mulonge. Mvua mbambila ne: “Yezu Kristo kêna bu mpingu eyi idi mu ekleziya. Ùdi ne muoyo!”

Buambi nansha muvuaku buluishi

Ahmed Bey Zogu wakangata bumfumu mu 1925, wakadivuija nkayende Mukalenge Zog I mu 1928, ne kukokeshaye too ne mu 1939. Ministre wende wa manême a muntu wakafila dianyisha bua mudimu wetu wa Buena-nkristo. Pabi, tuvua ne ntatu. Bivua nanku bualu Musa Juka, ministre wa mianda ya munda mua ditunga, uvua mulunda munene wa pape wa ku Roma. Juka wakatuma dîyi se: anu ekleziya isatu yanyishibue​—Mizilman, Ortodokse, ne Katolike wa Roma. Bampulushi bakateta bua kunyenga mikanda yetu ne kuimanyisha buambi buetu, kadi bakapangila.

Munkatshi mua bidimu bia 1930, mvua pa tshibidilu nkumbula Berat, tshimenga tshinenanenayi mu Albanie kuvua Mihal Sveci ulombuela mudimu wetu wa buambi. Tuvua tulongolola ngendu ya buambi mu ditunga dijima. Dimue edi ngakatumibua ku tshimenga tshia Shkodër bua mbingu ibidi, ne ngakafika ku difila mikanda mivule. Mu 1935 kasumbu kampanda ka bamue ba kutudi kakafutshila bise kampanda bua kuyisha mu tshimenga tshia Këlcyrë. Pashishe luendu lulelule lua dinyunguluka Albanie luakalongolodibua bua bimenga bia Përmet, Leskovik, Ersekë, Korçë, Pogradec, ne Elbasan. Tuakajikija luendu luetu mu Tirana kumpala kua dîba bua kusekelela Tshivulukilu tshia lufu lua Kristo.

Biakudia bia mu nyuma biakatuambuluisha bua kushala bakole mu nyuma, nunku katuvua badiumvue nansha musangu umue balekelela. Bituadijile ku 1930 too ne ku 1939, mvua mpeta Tshibumba tshia Nsentedi pa tshibidilu. Tshipatshila tshianyi tshivua kabidi tshia kubala Bible dituku dionso munkatshi mua dîba dimue peshi kupit’apu, ke tshindi muenze bua bidimu bitue ku 60 kumpala kua dinyanguka dia lumonu luanyi. Anu matuku adi panshi aa ke adi Bible mutuadije kupeteka mu tshiena-Albanie, nunku ndi ne disanka bu mungakalonga tshiena-Greke ku buana. Bantemu bakuabu bena Albanie mu bidimu abi bia ku ntuadijilu bakalonga pabu tshiena-Greke bua kumonabu mua kubala Bible mujima.

Mu 1938, Argjiro wakatambuishibua. Mu 1939 bana muanda-mutekete ba ku bana betu dikumi bakavua bamane kuledibua. Bia dibungama, basatu ba ku bana betu muanda-mutekete ba kumpala bakafua patshivuabu bansonga.

Ntatu munkatshi mua Mvita ya Buloba bujima II

Mu Tshisanga 1939, katupa kîpi kumpala kua ntuadijilu wa Mvita ya Buloba bujima II, biluilu bia ba-fashiste bena Italie biakabunda Albanie. Katupa kîpi kunyima mudimu wa Bantemu ba Yehowa wakakandikibua, kadi kasumbu ketu kakese ka bamanyishi ba Bukalenge batue ku 50 kakatungunuka ne kuyisha. Mikanda yetu minene ne mikese mitue ku 15 000 yakanyengibua ne kubutudibua munkatshi mua Mvita ya Buloba bujima II.

Jani Komino uvua ne tshibambalu tshialabale tshia dilamina mikanda tshituangaja ku nzubu wende. Pakamanya biluilu bia bena Italie ne: mikanda eyi ivua mipatuila mu États-Unis, bakafiika munda. “Nudi benji ba kampanye! États-Unis udi uluisha Italie!” ke muakambabu. Bana betu bansonga ba mitalu Thomai ne Vasili Cama bakakuatshibua, ne pakamanyibuabi ne: mikanda ivuabu babanya ivua mifumine kudi Komino, yeye pende wakakuatshibua. Katupa kîpi kunyima ngakabikidibua kudi bampulushi bua diedibua nkonko.

“Udi mumanye bantu aba anyi?” ke muakebejabu.

“Eyowa,” ke mungakandamuna.

“Utu utumika nabu [pamue] anyi?”

“Eyowa,” ke mungakandamuna. “Tudi Bantemu ba Yehowa. Katuena tuluisha mbulamatadi to. Tudi balame ndubidilu.”

“Uvuaku wabanya mikanda eyi anyi?”

Pangakandamuna se: eyowa, bakansuika bità, ne ngakedibua mu buloko mu dia 6 Kabalashipu 1940. Mu buloko amu ngakapetangana ne batanu bakuabu ba mu musoko wanyi​—Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino ne bana betu ba Cama. Patutshivua mu buloko tuakapetangana ne Bantemu bakuabu basatu​—Gori Naçi, Nikodhim Shyti, ne Leonidas Pope. Buonso buetu tshitema tuvua bafina mu ka-tshibambalu ka bule bua metre 3,7 ne butshiame bua metre 1,8!

Kunyima kua matuku makese, bakatusuika pamue ne lukanu ne kuyabu netu ku tshimenga tshia Përmet. Ngondo isatu kunyima tuakatumibua ku buloko mu Tirana ne kulamibua bua ngondo muanda-mukulu ya pa mutu kakuyi dilumbuluisha dia kumpala.

Ndekelu wa bionso, tuakalumbuluishibua ku kabadi ka basalayi. Muanetu Shyti ne meme bakatufundila tshibawu tshia buloko bua ngondo 27, muanetu Komino ngondo 24, ne bakuabu bakabalekela panyima pa ngondo 10. Bakatutuma ku buloko bua Gjirokastër, kuakambuluisha muanetu Gole Flloko bua kutupetesha dilekedibua mu 1943. Kunyima dîku dietu diakasa mu tshimenga tshia Përmet, mungakalua mutangidi wa tshisumbu tshikese.

Nansha muvua mudimu wetu mukandikibue ne Mvita ya Buloba bujima II itua ipela mu matunga avua pabuipi netu, tuakatungunuka ne kuenza tshituvua mua kuenza bua kukumbaja mudimu wetu wa kuyisha mukenji wa Bukalenge. (Matayo 24:14) Pa kusangisha Bantemu 15 bavua mu buloko mu 1944. Nansha nanku, munkatshi mua bikondo bikole ebi, katuvua tudiumvua nansha kakese balekela kudi Yehowa.

Bateta pa tshilumbu tshia ndubidilu

Nansha muakajika mvita mu 1945, ntatu yetu yakatungunuka ne yakatamba mene kukola. Diela tukanda dibambidika divua dienzejibua ku bukole munkatshi mua disungulangana dia mu dia 2 Tshisua-munene 1946. Muntu kayi yonso uvua ukimina bua kubenga uvua wangatshibua bu muluishi wa Mbulamatadi. Bena mu tshisumbu tshietu bakatuadija kuebeja ne: “Ntshinyi tshitudi ne bua kuenza?”

“Binueyemena Yehowa,” ke mungakandamuna, “kanuena ne bua kungebeja tshia kuenza nansha. Nukadi bamane kumanya se: bantu ba Yehowa batu balama ndubidilu. Kabena bena mu bulongolodi ebu nansha.”​—Yone 17:16, NW.

Dituku dia disungulangana diakalua, ne batumibue ba mbulamatadi bakalua ku nzubu wetu. Bakatuadija ne bupole buonso ne: “Oh, tuanjibi kunua dikopo dia kafé ne kuyukidilangana. Nudiku bamanye tshidi [dituku dia] lelu anyi?”

“Eyowa, lelu’eu masungulangana neenjibue,” ke mungakandamuna.

“Mbimpe bua nuenze lukasa, tshianana nenulue kuya kunyima kua dîba,” ke muakamba munene umue wa bampulushi.

“Tòo, tshiena mudilongolole bua kuya. Diela tukanda dietu didi bua Yehowa,” ke mungakandamuna.

“Bimpe, nunku luayi ne nuelele baluishi tukanda.”

Ngakumvuija ne: Bantemu ba Yehowa batu balama ndubidilu. Pakamanyibua bimpe mmuenenu wetu, bakatufimpakaja bikole. Bakatutumina dîyi bua katuenji bisangilu bietu, nunku tuakatuadija kudisangisha mu musokoko.

Dipingana ku musoko wetu mutulela

Mu 1947 dîku dianyi ne meme tuakapingana ku Mbreshtan. Katupa kîpi kunyima, dilolo kampanda dia mashika makole mu Tshisua-Munene, ngakabikidibua ku biro bia bampulushi bia Sigurimi (bampulushi ba mu musokoko). “Udi mumanye bua tshinyi ndi mukubikile anyi?” ke muakangebeja munene wa bampulushi.

“Ndi ngela meji ne: udi mumvue mabandu mansonguela,” ke mungakandamuna. “Kadi Bible udi wamba ne: bulongolodi ebu nebutukine, nunku mabandu kaena ankemesha to.”​—Yone 15:18, 19.

“Kuakudi nanyi pa bidi bitangila Bible,” ke muakandamunaye ne tshiji. “Nenkukume bikole.”

Mfumu eu wa bampulushi ne bantu bende bakapatuka kadi kuntuminabu dîyi bua kuimana pambelu mu mashika. Kunyima kua katupa kîpi wakambikila mu biro biende ne kuntumina dîyi bua kulekela dienza bisangilu mu nzubu wetu. “Mbantu bungi munyi badi basombele mu musoko webe?” ke muakebejaye.

“Lukama ne makumi abidi,” ke mungakandamuna.

“Mbena ekleziya kayi?”

“Mbena Ortodokse wa Albanie.”

“Kadi wewe?”

“Ndi Ntemu wa Yehowa.”

“Bantu lukama ne makumi abidi badi bendela mu njila umue kadi wewe udi wendela mu mukuabu?” Pashishe wakantumina dîyi bua kutemesha tundeya mu nzubu wa Nzambi. Pangakamuambila ne: tshivua mua kuenza nanku, wakatuadija dintuta ne mulangala. Bakandekela ndekelu wa bionso bu pa dîba umue wa dinda.

Mikanda mikandika

Kunyima kua dijika dia Mvita ya Buloba bujima II, tuakatuadija tshiakabidi kupeta Tshibumba tshia Nsentedi ku poste, kadi kunyima bibejibeji ebi kabatshivua kabidi balua nabi. Pashishe, butuku kampanda pa dîba dikumi, ngakabikidibua kudi bampulushi ba mu musokoko. “Tshibejibeji kampanda mu tshiena-Greke ntshilue,” ke muakangambilabu, “ne tudi basue bua utumvuije tshiditshi tshiamba.”

“Tshiena mumanye tshiena-Greke bimpe to,” ke mungakamba. “Muena mutumba nanyi mmutshimanye bimpe. Pamu’apa udi mua kunuambuluisha.”

“Tòo, tudi basue bua wewe utumvuije,” ke muakamba munene kampanda wa bampulushi eku upatula imue kopi ya Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu tshiena-Greke.

“Oh, ebi mbianyi!” ke mungakamba ne dîyi dikole. “Bushuwa, ndi mua kubiumvuija. Nudi numona, bibejibeji ebi mbifumine ku Brooklyn, mu New York. Muaba au ke udi tshilombuelu tshia Bantemu ba Yehowa tshisanganyibua. Ndi Ntemu wa Yehowa. Kadi bidi bimueneka bu bavua batupakane pa bidi bitangila kashete ka mikanda. Bibejibeji ebi bidi ne bua kuikala bintumina meme, ki nnuenu to.”

Bakabenga kumpesha bibejibeji ebi, ne bituadijile ku tshikondo atshi too ne mu 1991, bidimu bipite pa 40 kunyima, katuakapeta mukanda nansha umue mumvuiji wa Bible mu tshiena-Albanie. Munkatshi mua bidimu abi, tuakatungunuka ne kuyisha, pa kutumika anu ne Bible patupu. Bantemu batue ku 20 bavua mu buloko mu 1949; bamue bavua bafundila tshibawu tshia bidimu bitanu.

Ntatu idi ivula

Mu bidimu bia 1950, bakatumina bantu dîyi bua kuikala ne mikanda ivua ileja ne: bavua batua busalayi nyama ku mikolo. Kadi Bantemu ba Yehowa bakabenga bua kuikala ne mikanda ya mushindu’eu. Bua dibenga edi, muanetu Komino ne meme tuakapitshisha ngondo mikuabu ibidi mu buloko.

Tshikondo tshiakanyisha mbulamatadi dikalaku dia imue ekleziya, tuakapeta ndambu wa budikadidi. Kadi, mu 1967 ekleziya yonso yakakandikibua, pa kuvuija Albanie bilondeshile mikenji ya mbulamatadi ditunga dividi dia dikalaku dia Nzambi menemene. Bantemu bakatungunuka ne kuenza madikolela bua kuenza bisangilu, kadi biakalua bikole bitambe. Bamue ba kutudi bakatela mpaya ya pa buayi mu bilamba bia munda mua kazaku bua se: tumone mua kusokoka Bible mukese. Pashishe tuvua tupatuka mu budimi kampanda ne tumubala.

Mu Tirana bakajikila Bantemu babala Bible, ne bakafundila basatu buloko bua bidimu bitanu mu tumponya tua kule tua disubishilangana. Bu tshipeta, mêku abu akakenga. Ba kutudi bavua bafumine ku misoko mikese, ya kulekule kabakatutuma to bualu bavua batuangata bu bantu bakena njiwu minene. Kadi ndubidilu wetu wakafikisha ku diumbushibua dia mêna etu pa liste ya biakudia. Nunku, nsombelu uvua mukole menemene. Kabidi, bana betu balela bakuabu babidi bakafua. Nansha nanku katuvua tudiumvua nansha kakese balekela kudi Yehowa.

Buôwa buvua butangalake kuonso mu Albanie. Muntu yonso uvua mutentekela, ne bampulushi ba mu musokoko bakafunda luapolo pa muntu yonso uvua ukimina bua kuleja mmuenenu mushilangane ne wa tshisumbu tshia tshididi tshivua tshilombola. Nunku tuvua ne budimu buvule pa bidi bitangila dienza luapolo mifunda ya mudimu wetu. Katuvua mua kupetangana bua kukankamijangana mu nyuma mu tusumbu tua bantu bapite pa babidi anyi basatu. Pabi, katuakalekela buambi nansha kakese.

Mu madikolela bua kubueja tshimvundu munkatshi mua bana betu, bampulushi ba mu musokoko bakatangalaja lumu lua se: Ntemu kampanda munene mu Tirana uvua mutentekedi. Ebi biakafikisha bamue ku dijimija dieyemena ne kunyanga buobumue buetu mu mushindu kampanda. Bu mutuvua katuyi ne mikanda mipiamipia miumvuiji ya Bible ne katuyi ne diumvuangana ne bulongolodi bua Yehowa budi bumueneka, bakese bakatshimunyibua kudi buôwa.

Kusakidila apu, bamfumu bakatangalaja lumu lua se: Spiro Vruho, mukulu muena nkristo munemekibue bikole mu Albanie, uvua mudishipe. “Nuamonyi,” ke muakambabu, “nansha Vruho mmulekele.” Biakalua kumanyibua patoke se: muanetu Vruho uvua bushuwa mushipibue.

Mu 1975, Argjiro ne meme tuakashala ne muanetu mulela mu Tirana munkatshi mua ngondo mikese. Tshikondo tshia disungulangana, bamfumu ba mu tshimenga etshi bakatufimpakaja pa kutukanyina ne: “Binuabenga kuela tukanda, netuipate muanenu ku mudimu.”

“Muananyi mmupitshishe bidimu 25 ku mudimu wende,” ke mungakandamuna. “Nudi ne rejistre mialabale idi imutangila yeye ne dîku diende. Tshiena muele tukanda mu kupita kua bidimu bipite pa 40. Mamanyisha aa adi kakuyi mpata ne bua kusanganyibua mu rejistre ya bena mudimu. Bikalabi kabiyi nunku, rejistre yenu kayena milongame. Bikalawu mu rejistre yenu, nunku nudi bapange lulamatu kudi tshisumbu tshienu pa kumulekela bua kutumika munkatshi mua bidimu bivule nunku.” Kunyima kua kuteleja nunku, bamfumu bakamba ne: bu tuetu mua kupingana ku Mbreshtan, nebafikishe dikokangana edi ku nkomenu.

Mashintuluka makuate buôwa

Mu 1983 tuakumbuka ku Mbreshtan bua kuya ku tshimenga tshia Laç. Katupa kîpi kunyima, mu 1985, tshikokesha-nkaya wakafua. Wakakokesha kumbukila ku masungulangana mabambidika au a kumpala mu 1946. Kunyima, lupingu luende, luvua lutumbuke bikole pa muaba wa patoke munene mu Tirana ne lua Staline yakupudibua.

Munkatshi mua makumi a bidimu a dikandikibua dia mudimu wetu, Bantemu bavule bavua banyawudibua, ne bamue bakashipibua. Mulume kampanda wakambila bamue Bantemu mu njila ne: “Mu tshikondo tshia tshididi tshia ba-koministe, buonso buetu tuakalekela Nzambi. Anu Bantemu ba Yehowa ke bavua bashale ne lulamatu kudiye nansha muvuaku mateta ne ntatu.”

Pakafidibua budikadidi buvule, tshitema bakafila luapolo luabu mu mudimu wa bena nkristo mu Kabalashipu 1991. Mu Kabalashipu 1992, ngondo umue kunyima kua diumbushibua dia dikandika, 56 bakadifila mu mudimu wa buambi. Ku ntuadijilu kua tshidimu atshi tuakasanka bikole pakabuela bantu 325 mu Tshivulukilu tshia lufu lua Kristo. Biangatshile ku tshikondo atshi bungi bua badi bayisha mbuvule pa kupita too ne 600, ne pa kusangisha bantu 3 491 bakabuela mu Tshivulukilu mu dia 14 Tshisanga 1995! Mu kupita kua bidimu bishale ebi bivua disanka dikena kumvuija buanyi meme pa kumona bansonga bavulavulayi badisakidila ku bisumbu bietu.

Argjiro mmushale ne lulamatu kudi Yehowa ne mmundamate mu kupita kua bidimu bivule bionso ebi. Pamvua mu buloko anyi ngenza ngendu mu mudimu wa buambi, uvua ne lutulu luonso ukumbaja majinga a dîku dietu kakuyi didiabakena. Umue wa ku bana betu ne mukajende bakatambuishibua mu 1993. Biakatupetesha disanka dikole.

Anu bua Bukalenge bua Nzambi

Ndi ne disanka pa kumona bulongolodi bua Yehowa mu Albanie buikale mu buobumue menemene ne bupeta dilubuluka dia mu nyuma. Ndi ndiumvua anu bu mukulakaje Siméon mu Yeruzaleme úvuá kumpala kua lufu luende mupeshibue muabi wa kumona Masiya mulaya katshia ku tshikondo tshile. (Luka 2:30, 31) Mpindieu padibu bangebeja mushindu wa mbulamatadi undi musue, ndi ngamba ne: “Tshiena musungule Kominisme peshi kapitalisme to. Ditunga nansha diodio dikale mu bianza bia bantu peshi mu bia mbulamatadi kabiena ne mushinga to. Mbulamatadi itu iibaka njila, ifikisha nzembu ku misoko ya kulekule, ne ipetesha ndambu wa bulongame. Kadi, mbulamatadi wa Yehowa, Bukalenge buende bua mu diulu, ke dijandula dimuepele dia ntatu idi Albanie wakama bia muomumue ne tshitupa tshiashadi tshia buloba bujima.”

Tshidi basadidi ba Nzambi benda benza pa buloba bujima mu buambi budi butangila Bukalenge bua Nzambi ki mmudimu wa muntu kampanda nansha. Mmudimu wa Nzambi. Tudi basadidi bende. Nansha mutudi bapetangane ne ntatu mivule mu Albanie ne bakoshibue bua musangu mule ku bulongolodi bua Yehowa budi bumueneka, katuvua balekela kudiye nansha kakese. Spiritu wende uvuaku misangu yonso. Wakatulombola mu kupita kua tshitupa kayi tshionso tshia njila eu. Ndi mudimuenene muand’eu mu nsombelu wanyi.