Buenzeji budi buenda buvula bua ngumu mibi
UKADIKU mubambishe ne: mitu ya malu idi imanyisha ngumu mibi itu itamba kukoka ntema ya mubadi kupita eyi idi imanyisha ngumu mimpe anyi? Nansha bikalabi mutu wa bualu kampanda wa tshibejibeji pa tshipupu kansanga tshia ku bintu bifuka anyi pa imue mineku minekesha mileja mu mushindu udi ukoka ntema pa tshizubu tshia tshibejibeji tshidi tshiengelela, mbimueneke se: bibejibeji bidi ne ngumu mibi bidi bisumbibua bikole kupita ebi bidi ne ngumu mimpe.
Lelu’eu kakuena dipangika dia ngumu mibi. Kadi muntu udi mua kudiebeja imue misangu né batangalaji ba ngumu ne ba-kamona-kamba mbalongeshibue bua kukebulula ne kutuadila bantu anu mamanyisha pa ngumu mibi—pa kumbusha ngumu kayi yonso mimpe.
Miuule tente mu malu a kale
Bushuwa, ngumu mibi mmiuule tente mu bule bua siekele mivule, mipite ngumu kayi yonso mimpe ku bungi. Mu malu mafunda a kale, bujitu mbutambe kunemenena ku luseke lua dikenga, diedibua mâyi ku makasa, ne dipanga ditekemena bidi bukua-bantu bupetangane nabi.
Tuanjayi kutangila amu bilejilu bikese. Mukanda wa Chronicle of the World, mufunda kudi Jacques Legrand, udi uleja malu mashilashilangane a kale, bualu buonso bufunda bilondeshile dituku disunguluke divuabu buenzeke, kadi bienza amu bu bivua bilondibue kudi kamona-kamba kampanda muena lelu. Ku luapolo eyi mienzela dikebulula dimpe, tudi tupeta mmuenenu muakanyine wa ngumu mibi mitangalaja idi muntu mumvue mu bule bua dikalaku diende dilubakane panu pa dibulunge Buloba.
Tshiakumpala, tangila luapolo elu lua ku kale luvua lufumina ku Grèce mu 429 K.B.B. Ludi lufila luapolo pa mvita ivua itua ipela tshikondo atshi pankatshi pa Athènes ne Sparte se: “Tshimenga tshidikadile tshia Potidée tshivua tshienzejibua ku bukole bua kudifila kudi bena Athènes bavua batshinyunguluke kunyima kua bamane kutshivuija ditunga dia nzala mikole, biakafikisha bantu bavuamu ku didia bitalu bia bafue babu.” Nngumu mibi bushuwa!
Tufika mu siekele wa kumpala Kumpala kua Bikondo Bietu, tudi tusangana luapolo lumvuija mu buondoke lua lufu lua Jules César, lufunda ne: Rome, mu dia 15 Luabanya 44 K.B.B. “Jules César mmushipibue. Uvua mutuibue tuela kudi kasumbu ka batungidi, bamue ba kudibu bikale balunda bende ba pa muoyo, pakavuaye usomba mu Nzubu wa Tshipangu tshia banême lelu’eu, mu dia 15 Luabanya.”
Mu bule bua siekele yakalonda, ngumu mibi yakatungunuka ne kuvula. Tshilejilu tshimue tshidi tshisamisha mutshima ndumu elu lufumine ku Mexique mu 1487: “Mu difila dia milambu dia dikema menemene ditu katshia kadiyi dianji kumonyibua mu tshimamuende wa bukalenge tshia bena Azteke, Tenochtitlan, bantu 20 000 mbajimije mitshima yabu milambula Huitzilopochtli, nzambi wa mvita.”
Ki ng’amu tshikisu tshia muntu tshidi tshituala ngumu mibi, kadi dilengulula malu diende ndisakidile malu makuabu ku liste wa malu adi atuala ngumu mibi. Mbimueneke se: dikuata mudilu dinene dia Londres divua tshipupu tshia mushindu’eu. Tudi tubala mu luapolo luvua lufumina ku Londres, mu Angleterre, lufunda mu dia 5 Kabitende 1666, ne: “Ndekelu wa bionso, kunyima kua matuku anayi a butuku ne a munya, mudilu uvua mukuate Londres wakajimibua kudi mfumu wa ku York wakatuala bisumbu bia bena bingoma bia mvuanda ba biluilu bia pa mâyi bua kutudisha nzubu ya bisasa bivule ivua mu njila wa ndimi ya mudilu. Bakabutula ektare 160 ne nzubu ya Nzambi 87 ne nzubu ya bantu mipite pa 13 000. Bualu bua dikema, anu bantu tshitema ke bakafua.”
Tudi ne bua kusakidila ku bilejilu ebi bia ngumu mibi bipupu bia masama bidi biditute mu kontinan mivule—tshilejilu, tshipupu tshia choléra tshia ku ntuadijilu wa bidimu bia 1830. Mutu wa bualu mufunda uvua umanyisha ne: “Buôwa bua choléra budi bulubakaja bena ku Mputu.” Luapolo lua bushuwa lùdì lulonda elu ludi lumvuija ngumu mibi idi mitambe kutshinyisha bantu bikole: “Disama dia choléra, divua kadiyi dimanyike ku Mputu too ne mu 1817, didi dienda ditangalaka ku luseke lua ku Ouest difumina ku Azi. Bimenga bia bena Russie bu mudi Moscou ne St. Petersburg bikadi bimane kujimija bantu ku disama edi—bavule ba kudibu mbapele ba mu bimenga.”
Divulangana mu bidimu bishale ebi
Nunku nansha mudibi bilelela se: ngumu mibi mmalu menzeke mu nsombelu mu miyuki mifunda ya bantu, makumi a bidimu bishale ebi bia mu siekele eu wa 20 mbifile tshijadiki tshia se: ngumu mibi idi amu yenda ivula, bushuwa idi yenda ivulangana lukasa lukasa.
Kabiyi mpata, ngumu ya mvita mmilue mibi mitambe kupita ngumu yonso mibi idi bena siekele wa mpindieu bumvue. Mvita mitambe bunene ibidi ya mu miyuki ya bantu—mibikila mu mushindu muakanyine se: Mvita ya Buloba Bujima I ne Mvita ya Buloba Bujima II—yakamona bushuwa ngumu mibi imanyishibua mu bualabale bukuate buôwa. Kadi ngumu eyi idi bushuwa amu tshitupa tshia ku ngumu mibi idi siekele eu ukena disanka mupeteshe.
Anji kutangila imue mitu ya biena-bualu bisungula apa ne apa:
Dia 1 Kabitende 1923: Tshikumina tshidi tshibutula Tokyo—bantu bafue 300 000; dia 20 Kabitende 1931: Dikenga dikole—Grande-Bretagne udi upuekesha mushinga wa mfranga ya livre sterling; dia 25 Kabalashipu 1950: Corée du Nord udi ubunda Corée du Sud; dia 26 Kasuamansense 1956: Bena Hongrie badi batombokela bukokeshi bua bena Soviétique; dia 22 Kasuabanga 1963: John Kennedy udi washibua tshingoma ku Dallas; dia 21 Tshimungu 1968: Mashinyi a mvita mavule a bena Russie adi aya bua kuimanyika ditomboka dia Prague; dia 12 Kabitende 1970: Ndeke mipambula kudi bantomboji idi yoshibua mu tshipela; dia 25 Tshisua-munene 1974: Mvunde mukole wa Tracy udi ubutula tshimenga tshia Darwin—bantu bafue 66; dia 17 Tshisanga 1975: Ditunga dia Cambodge didi dipona mu bianza bia ba-Communiste; dia 18 Kasuabanga 1978: Didishipa mu tshi-bungi ku Guyana; dia 31 Kasuamansense 1984: Inabanza Gandhi udi washibua tshingoma; dia 28 Tshiongo 1986: Tshiamu tshia dienda natshi mu muulu tshidi tshitayika pa kubanda; dia 26 Tshisanga 1986: Motere munene wa nzembu ya nikleere wa bena Soviétique udi utema kapia; dia 19 Kasuamansense 1987: Dikuluka dinene dia mishinga ya mfranga; dia 25 Luabanya 1989: Muelelu wa Alaska udi unyangibua ne dimuangalaka dia pétrole; dia 4 Kabalashipu 1989: Bisumbu bia basalayi bidi bishipa balombi ba mashintuluka ku bukole pa muaba wa patoke wa Tiananmen.
Eyowa, miyuki ya bantu idi ileja ne: ngumu mibi itu misangu yonso mivule, kadi ngumu mimpe itu amu mikese menemene pa kufuanyikija. Bu mudi ngumu mibi mivulangane mu makumi a bidimu bishale ebi, ngumu mimpe idi yenda ikepela ku tshidimu ku tshidimu.
Bua tshinyi bidi ne bua kuikala nunku? Nebikale misangu yonso amu nunku anyi?
Tshiena-bualu tshidi tshilonda netshiandamune ku nkonko ibidi eyi.
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 3]
OMS/Ligue de la Croix-Rouge