Yona udi ulonga pa bidi bitangila luse lua Yehowa
YEHOWA udi ne mudimu wa kuambika muprofete wende Yona. Tudi mu siekele wa tshitema K.B.B., ne Yeroboame II udi ukokesha mu Izalele. Yona mmuena ku Gata-hefê, tshimenga kampanda tshia bena Zebuluna. (Yoshua 19:10, 13; 2 Bakelenge 14:25) Nzambi udi utuma Yona ku Ninive, tshimamuende wa bukalenge tshia bena Assyrie, ku kilometre mipite pa 800 ku Nord-Est wa tshimenga tshimulelela. Udi ne bua kudimuija bena Ninive se: bakaadi pa kubutudibua kudi Nzambi.
Yona udi mua kuikala muele meji ne: ‘Bua tshinyi kuya mu tshimenga atshi ne ditunga adi? Kabena nansha badiambike kudi Nzambi. Bena Assyrie bashipianganyi abu katshia ki mbadie tshiovo ne Yehowa bu muakenza bena Izalele. Ee, bantu ba ditunga adi dibi mbafuane kuangata didimuija dianyi bu mukanu ne kulua kubuelela Izalele! Meme tô! Tshiakukuya nansha. Nennyemene ku Joppé ne kuenza luendu mu mazuwa mutangile luseke lukuabu—ku Tarsis, too ne ku ndekelu mukuabu wa Mbuu Munene. Ke tshingenza!’—Yona 1:1-3.
Njiwu pa mbuu!
Katupa kakese Yona udi ku Joppé ku muelelu wa Méditerranée. Udi ufuta njila ne ubuela mu mazuwa akaadi pa kuya ku Tarsis, muangata pa tshibidilu bu tshitupa tshia ditunga dia Espagne, ku kilometre mipite pa 3 500 ku Ouest wa Ninive. Diakamue pa mbuu, muprofete eu mupungile udi uya mu ka-tshibambalu ka muinshi ne ulala tulu. Katupa kîpi pashishe, Yehowa udi ujula tshipepele tshikole pa mbuu, ne buôwa muena mudimu yonso wa mazuwa udi utenda nzambi wende bua kupeta diambuluisha. Mazuwa adi anyunguluka ne atenkakana bikole, ne bintu biambula bidi bimanshibua mu mâyi bua kupepeja mazuwa. Kadi, didiina dia mazuwa ndifuane kuenzeka, ne Yona udi umvua kapitene ka mazuwa kasumpakana, kamba ne dîyi dikole ne: ‘Apu, wewe udi muladile tulu tshinyi? Juka biebe, bikila dîna dia nzambi webe; bumue [Nzambi mulelela, NW] au neele meji a bualu buetu, bua tuetu katufu nansha.’ Yona udi ubiika ne ubanda pa tshilamba tshia mazuwa.—Yona 1:4-6.
“Tuye kuela nshobo,” ke mudi bena mudimu wa mazuwa bamba, “bua kumanya ne: bualu ebu bubi budi butukuata mbua nganyi?” Nshobo udi ukuata Yona. Ela meji bua disumpakana diende padi bena mazuwa bamba ne: ‘Tudi tukusengelela bua wewe kutuambila muanda eu né mmutukuate bua bubi bua muntu kayi? Mudimu webe udi tshinyi? Udi mufume kuepi? Buloba buebe budi penyi? Udi wa tshisamba kayi?’ Yona udi wamba ne: mmuena Ebelu udi utendelela “Yehowa, Nzambi wa mu diulu,” kabidi se: udi ne ditshina dia kanemu bua ‘Eu wakafuka mâyi manene ne buloba bûme.’ Tshipepele tshikole ntshibavuile bualu udi unyema kumpala kua Yehowa pamutu pa kutuala mukenji wa Nzambi ne butumike ku Ninive.—Yona 1:7-10.
Bena mudimu wa mazuwa badi bakonka ne: ‘Tukuenzele tshinyi bua mâyi manene abatame?’ Padi mbuu utamba kujula mavuala, Yona udi wamba ne: ‘Nungambule, nungele mu mâyi manene, bua mâyi manene abatame; bualu ndi mumanye ne: tshipupu etshi tshinene tshidi tshinukuate bua bualu buanyi.’ Bu mudibu kabayi basue kuela musadidi eu wa Yehowa mu mbuu ne mu lufu lukena buepuki, bantu aba badi bateta bua kumushiya ku buloba bûme. Kabayi bakumbana, bena mazuwa badi badila bamba ne: ‘Yehowa, tudi tukusengelela, kuitabuji bua tuetu kufua bua muntu eu, kuteki mashi a muntu udi kayi mupiishibue pambidi petu; bualu wewe Yehowa, udi wenza muudi mumone ne: mbimpe.’—Yona 1:11-14.
Mu mbuu!
Nunku bena mudimu wa mazuwa badi bimansha Yona mu mâyi. Padiye udiina mu mbuu muvuanduluke, divuma diende didi dituadija kubatama. Pa kumona nunku, ‘bantu aba badi batshina Yehowa bikole, ne bafila milambu kudiye, baditshipa mitshipu.’—Yona 1:15, 16.
Bu mudi mâyi abuikidija Yona, kabiyi mpata udi wenda usambila. Pashishe udi udiumvua yeye muine upuekela ku muelelu wa tshipitshilu kampanda tshinonoke padiye uselemuka munda mua mutubu kansanga munene. Bualu bua dikema, utshidi amu mukumbane bua kueyela! Udiumbusha nsawu ya mu mbuu ìdì mimujingile ku mutu, Yona udi bushuwa mu muaba wa pa buawu. Bidi nunku bualu ‘Yehowa wakalongolola [mushipa, NW] munene bua kuminawu Yona; ne Yona uvua munda mua [mushipa, NW] minya isatu ne mafuku asatu.’—Yona 1:17.
Disambila dia Yona dienza ne disuminyina
Munda mua mushipa eu munenanenayi, Yona udi upeta dîba dia kusambila. Amue a ku mêyi ende adi asua kufuanangana ne imue misambu. Yona wakafunda ku shòò masambila ende àdì aleja dipanga ditekemena ne dinyingalala. Tshilejilu, biakamueneka buende se: difu dia mushipa eu divua mua kulua Sheol, lukita luende. Nunku wakasambila ne: “Mu dikenga dianyi ngakela lubila kudi Yehowa, ne yeye wakatuadija kungandamuna. Mu difu dia Sheol ngakadila bua diambuluisha. Wewe wakumvua dîyi dianyi.” (Yona 2:1, 2, NW) Misambu ibidi ya Dibanda nayi—ìvuà pamu’apa imbibua kudi bena Izalele pavuabu babanda ku Yeruzaleme bua mafesto a ku tshidimu—idi yumvuija ngenyi ya muomumue.—Misambu 120:1; 130:1, 2.
Wela meji ku dipueka diende mu mbuu, Yona udi usambila ne: ‘Wewe [Yehowa] uvua mungele mu ndondo wa mâyi, munkatshi mua mâyi manene mene, mâyi akannyunguluka ku nseke yonso; mavuala ebe ne mambuanka ebe onso akapita pa mutu panyi.’—Yona 2:3; fuanyikija ne Misambu 42:7; 69:2.
Yona udi utshina se: dipanga butumike diende nedimupangishe dianyishibua dia kudi Nzambi ne se: kakumona kabidi ntempelo wa Nzambi nansha. Udi usambila ne: “Ne buanyi meme, ngakamba ne: ‘Ndi muipatshibue ku mêsu kuebe! Mmunyi mungabandila kabidi ntempelo webe munsantu?’” (Yona 2:4, NW; fuanyikija ne Musambu wa 31:22.) Nsombelu wa Yona mmumueneke mutambe kubiipa, ke padiye wamba ne: ‘Mâyi akannyunguluka amba kujimija [anyima, NW] wanyi [pa kuteka muoyo wende mu njiwu]; ndondo wa mâyi manene wakannyunguluka. Nsawu [mu mbuu] yakanjingila ku mutu wanyi.’ (Yona 2:5; fuanyikija ne Musambu wa 69:1.) Ela meji ku nsombelu mukuate luse wa Yona, bualu udi usakidila ne: ‘Ngakadiina too ne ku bitaku bia mikuna [munda mua mushipa]; ku buloba budi ne nkanu [anu bu eyi ya ku lukita] minsuike tshiendelele. Kadi wewe wakapatula muoyo wanyi mu dijimba [dituku disatu], Yehowa Nzambi wanyi!’—Yona 2:6; fuanyikija ne Musambu wa 30:3.
Nansha mudiye mu difu dia mushipa eu, Yona kêna wela meji ne: ‘Ndi mutambe kuikala ne tunyinganyinga, nunku tshiena mua kusambila.’ Bishilangane, udi usambila ne: ‘Pavua [anyima, NW] wanyi mupungile [wamba kufua], ngakavuluka Yehowa [mu ditabuja, bu Eu muena bukole ne luse bikena kuelekeja]; kulomba kuanyi kuakafika kuudi mu ntempelo webe wa tshijila mene.’ (Yona 2:7) Kumbukila ku ntempelo wa mu diulu, Nzambi wakumvua Yona ne wakamupandisha.
Pa kukomesha, Yona udi usambila ne: “Aba badi banemekela mpingu ya mafi [pa kueyemena bimfuanyi bikena muoyo bia nzambi ya dishima], badi balekela bulenga-bunangi buabu buobu bine [pa kulekela Eu udi uleja ngikadilu eu]. Kadi meme, ne dîyi dia kuela nadi tuasakidila nenkulambule wewe [Yehowa Nzambi]. Tshindi mutshipe [mu muanda eu udi muenzeke anyi mu nsombelu mikuabu], nentshifute. Lupandu ludi lufuma kudi Yehowa.” (Yona 2:8, 9, NW; fuanyikija ne Misambu 31:6; 50:14.) Mudianjile kumanya se: amu Nzambi ke udi mua kumusungila ku lufu, muprofete eu munyingaladi (anu bu Mukalenge Davidi ne Mukalenge Solomo kumpala kuende) udi witaba mudiye mupetele lupandu kudi Yehowa.—Musambu 3:8; Nsumuinu 21:31.
Yona udi utumikila
Kunyima kua diela meji bikole ne dienza disambila ne muoyo umue, Yona udi udiumvua wenda upatudibua pambelu pa kupita mu tshipitshilu tshivuaye mubuelele. Ndekelu wa bionso, udi wimanshibua pa buloba bûme. (Yona 2:10) Ne dianyisha bua disungidibua, Yona udi utumikila dîyi dia Nzambi: “Juka, uye ku tshimenga tshinene tshia Ninive, umanyishe benamu tshingakuambila.” (Yona 3:1, 2, MMM) Yona udi utuadija luendu mutangile ku tshimamuende wa bukalenge tshia bena Assyrie. Padiye umanya ne: ndituku kampanda dia lumingu, udi ujingulula se: uvua mu difu dia mushipa matuku asatu. Muprofete udi usabuka musulu wa Efrate pa tshibènda tshiawu tshinene tshia ku Ouest, wenza luendu mutangile ku Est pa kupitshila ku Nord wa Mésopotamie, ufika ku musulu wa Tigre, ne ndekelu wa bionso ufika ku tshimenga tshinene.—Yona 3:3.
Yona udi ubuela mu Ninive, tshimenga tshialabale. Udi wendamu dituku dijima ne pashishe umanyisha ne: ‘Papita matuku makumi anayi, nebabutule Ninive.’ Yona mmupeshibue mu mushindu wa tshishima dimanya dia muakulu wa bena Assyrie anyi? Katuena bamanye. Kadi nansha bikalaye wakula mu tshiena-Ebelu ne muntu mukuabu muikale ukudimuna, dimanyisha diende didi dipatula bipeta. Bantu ba mu Ninive badi batuadija kuitabuja Nzambi. Badi bela dîyi bua kulama tshijila ne bavuala bibombi, kubangila ku mutambe bunene too ne ku mutambe kupuekela wa kudibu. Padi dîyi edi difika kudi mukalenge wa Ninive, udi ujuka mu nkuasa wende wa bumfumu, umbusha tshilamba tshiende tshia bumfumu, udivuadika yeye muine tshibombi, ne usomba mu butu.—Yona 3:4-6.
Mmunyipu mudi Yona ukemeshibua! Mukalenge wa bena Assyrie udi utuma bamanyishi ba mukenji ne lubila elu: ‘Kabalabudi tshintu kudi muntu anyi kudi nyama, kudi ngombe anyi kudi mikoko; kabadi tshiakudia, kabanu mâyi. Baluate bivualu bikayabala, bantu ne bimuna badile bikole kudi Nzambi; muntu ne muntu umuke mu njila wende mubi, alekele kuenza malu makole adi bianza biende biamba kuenza. Nganyi udi mumanye [Nzambi mulelela, NW] né wakudimuna mutshima wende ne kulekela tshiji tshiende tshikole, bua tuetu katufu?’—Yona 3:7-9.
Bena Ninive badi batumikila mukenji wa mukalenge wabu. Padi Nzambi umona se: balekedi njila wabu mubi, udi ubungama bua tshipupu tshivuaye muambe bua kubatumina, nunku kêna utshituma. (Yona 3:10) Bua dinyingalala, budipuekeshi, ne ditabuja biabu, Yehowa udi wangata dipangadika dia kuepula dilumbuluisha dikavuaye musue kubavuijila.
Muprofete muena tshitunu
Matuku makumi anayi adi apita ne bualu nansha bumue kabuena buenzeka mu Ninive. (Yona 3:4) Padiye umona se: bena Ninive kabakubutudibua, Yona kêna usankishibua nansha kakese ne udi ufiika munda bikole, usambila ne: ‘Yehowa, ndi nkukonka ne: Tshiakamba dîyi edi pantshivua mu buloba buanyi, anyi? Bua muanda eu ngakadianjila kunyemena ku Tarsis; bualu mvua mumanye ne: wewe udi Nzambi wa luse, muule tente ne dinanga, kuyi ukuatshika tshiji lubilu, udi uleja bantu luse lujalame lukumbane, udi ukudimuna mutshima webe bua dikenga kadikuatshi bantu. Nunku Yehowa, ndi nkusengelela ne: Angata muoyo wanyi; bualu kufua kudi kupita kushala ne muoyo buakane kundi.’ Nzambi udi wandamuna ne lukonko elu: ‘Udi wenza bimpe paudi ukuata tshiji nunku, anyi?’—Yona 4:1-4.
Apu, Yona udi upatuka mu tshimenga wenda ne lujoko. Uya ku luseke lua Est, udi wibaka tshitandatanda bua asombele muinshi mua dileji diatshi too ne pamonaye tshienzekela tshimenga etshi. Ku luende luseke, pa kumumvuila luse, Yehowa ‘udi umenesha mudiantondo, uulepesha too ne pa mutu pa Yona, bua wikale dileji pa mutu pende bua kumumbushila lutatu luende.’ Mmunyipu mudi Yona usangala bua mutshi eu wa mudiantondo! Kadi Nzambi udi ulongolola bua tshîshi kampanda tshidie mutshi eu patshiatshia, ne udi utuadija kufubidila. Mu katupa kîpi udi uuma wonso nkong. Nzambi udi kabidi utuma lupepele lua luya lukole lua Est. Munya udi mpindieu wosha muprofete eu pa mutu, ne udi wenda ufua tshipuuka. Udi utungunuka ne kulomba bua kufua. Eyowa, Yona wambulula ne: ‘Kufua kudi kupita kushala ne muoyo buakane kundi.’—Yona 4:5-8.
Mpindieu Yehowa udi wakula. Udi ukonka Yona se: ‘Udi wenza bimpe paudi ukuata tshiji nunku bua mudiantondo, anyi?’ Yona udi wandamuna se: ‘Ndi ngenza bimpe bua kuikala natshi too ne ku lufu.’ Mu ngakuilu mushindika, Yehowa udi wambila mpindieu muprofete eu ne: ‘Udi munyingalale bua mutshi wa mudiantondo. Kadi kuena muukuatshile mudimu nansha umue anyi mene muukoleshe. Mmutoloke ne mulue kufua anu butuku bumue.’ Nzambi udi kabidi welangana nende meji ne: ‘Meme panyi, tshivuaku ne bua kunyingalala bua tshimenga tshinene tshia Ninive, mudibu bâse kudi bantu 120 000 badi kabayi bamanye dishilangana pankatshi pa tshianza tshiabu tshia balume ne tshia bakaji, pa kukonga ne nyama mivule ya pambelu, anyi?’ (Yona 4:9-11) Diandamuna diakane ndimueneke patoke.
Yona udi unyingalala ne ushala ne muoyo bua kufunda mukanda wa mu Bible udi ne dîna diende. Mmunyi muakamanyaye se: bena mazuwa bakatshina Yehowa, kumulambula mulambu, ne kuenza mitshipu? Bidi mua kuikala ku buenzeji bua spiritu wa Nzambi anyi bumue ku ntempelo kudi umue wa ku bena mazuwa peshi bena luendu.—Yona 1:16; 2:4.
“Tshimanyinu tshia Yona”
Pakalombabu Yezu Kristo tshimanyinu kudi ba-skribe ne Bafarizeyi, wakamba ne: ‘Tshipungu etshi tshibi, tshibule bulamate, tshidi tshikeba tshimanyinu, kadi tshimanyinu tshia kuleja tshidi anu tshia muprofete Yona.’ Yezu kusakidila ne: ‘Bu muvua Yona munda mua mushipa munene wa mbu matuku a munya asatu ne a butuku asatu, nanku ke mualala Muana wa muntu munda mua buloba matuku a munya asatu ne a butuku asatu.’ (Mateus 12:38-40, Evanjeliyo) Matuku a bena Yuda avua atuadija padi dîba dibuela. Kristo wakafua mu Ditanu mu mapingaja, dia 14 Nizan 33 B.B. Mubidi wende wakatekibua mu lukita kumpala kua dibuela dia dîba dia dituku adi. Dia 15 Nizan diakatuadija dilolo adi ne kuyadi too ne ku dibuela dia dîba dia mu Disambombo, dituku dia muanda-mutekete ne dia ndekelu wa lumingu. Dîba adi dia 16 Nizan diakatuadija ne kutungunuka too ne ku dibuela dia dîba dia dituku ditudi tubikila ne: Dia lumingu. Nunku, Yezu wakafua ne kutekibua mu lukita bua lupolo kampanda lua dîba mu dia 14 Nizan, kushalaye mu lukita dituku dijima dia 15 Nizan, ne kupitshisha mêba a butuku a dia 16 Nizan mu lukita. Pakalua bamue bakaji ku lukita mu Dia lumingu dinda, ukavua mumane kubiishibua ku lufu.—Matayo 27:57-61; 28:1-7.
Yezu uvua mu lukita bua bitupa bia matuku asatu. Baluishi bende bakapeta nunku “tshimanyinu tshia Yona,” kadi Kristo wakamba ne: ‘Mu dituku dia kulumbulula, bena Ninive nebimane ne bantu ba tshikondo etshi, nebabapiishe; bualu bobo bakakudimuna mitshima yabu, pakumvuabu mêyi a Yona; monayi, udi mutambe Yona udi apa.’ (Matayo 12:41) Mmunyipu mudibi bilelela! Bena Yuda bavua ne Yezu Kristo munkatshi muabu—muprofete munene kupita Yona ne kule. Nansha muvua Yona tshimanyinu tshikumbanyine bua bena Ninive, Yezu wakalongesha ne dîyi dia bukokeshi ne bujadiki bushindiki bupite ne kule muakenza muprofete eu. Kadi, bena Yuda mu tshi-bungi kabakitabuja.—Yone 4:48.
Bu ditunga bena Yuda kabakitaba ne budipuekeshi Muprofete eu mutambe Yona bunene, ne kabakenza midimu ya ditabuja kudiye. Kadi bivua munyi bua bankambua babu? Buobu pabu bakapanga ditabuja ne budipuekeshi. Bushuwa, mbimueneke se: Yehowa wakatuma Yona ku Ninive bua kuleja patoke dishilangana divua pankatshi pa bena Ninive banyingaladi ne bena Izalele ba mutu mukole, bàvuà bapange menemene kuleja ditabuja ne budipuekeshi.—Fuanyikija ne Dutelonome 9:6, 13.
Netuambe tshinyi bua Yona yeye muine? Wakalonga bunene bua luse lua Nzambi. Kupita apu, ngandamuinu wa Yehowa ku dinungana dia Yona pa bidi bitangila luse luleja bena Ninive banyingaladi udi ne bua kutukanda ku diabakana padi Tatuetu wa mu diulu walabaja luse kudi bantu lelu’eu. Bushuwa, tusankayi bikole bu mudi ku tshidimu tshionso binunu bia bantu bitangila kudi Yehowa pa kuleja ditabuja ne mitshima ya budipuekeshi.