Dibanda mulu ne mapuapua bu mikanku
MMUNYI mudi muntu umvua kunyima kua dinanukila bidimu bitanu mu tumponya tua disubishangana tua bena Nazi? Mutshima musunsuke? Bibi? Disombuela, anyi?
Nansha mudibi mua kukemesha, muntu kampanda uvua mu tumponya atu wakafunda ne: “Nsombelu wanyi wakalengela mu mushindu umvua tshiyi mutekemene to.” Bua tshinyi wakumvua mushindu’au? Wakumvuija ne: “Ngakanyemena muinshi mua mapuapua a Mutambe Kutumbuka, ne ngakamona dikumbana dia mêyi a muprofete Yeshaya, pakambaye ne: ‘Badi batekemena kudi Yehowa nebapete kabidi bukole. . . . Nebende kabayi batshioka.’”—Yeshaya 40:31.
Mulume muena nkristo eu, uvua ne mubidi munyanga ku dikengeshibua dibiadibi menemene diudi kuyi mua kuela meji, uvua ne mmuenenu uvua mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi ubanda mulu, mmuenenu uvua dikengeshangana dia bena Nazi kadiyi mua kutshimuna. Anu bu Davidi, wakanyemena mu mundidimbi wa ‘mapuapua’ a Nzambi. (Musambu wa 57:1) Muena nkristo eu wakatumika ne ngakuilu wa mu tshimfuanyi mukuata nende mudimu kudi muprofete Yeshaya, pakafuanyikijaye bukole buende bua mu nyuma ne bua mukanku ùdì ubanda mulu menemene.
Kutuku muanji kudiumvua muinyika mutu panshi kudi ntatu anyi? Kakuyi mpata wewe pebe udi musue kunyemena muinshi mua mapuapua a Mutambe Kutumbuka, bua ‘kubanda mulu ne mapuapua bu nyunyu wa mukanku.’ Bua kumvua mudibi mua kuenzeka, bidi bikengela kumanya malu kampanda pa mukanku, udi pa tshibidilu mutumika nawu mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi mu Mifundu.
Muinshi mua dibendela dia mukanku
Ku nyunyu yonso yakamona bantu ba ku kale, mukanku ke uvua imue misangu mukatshila bikole bua bukole ne dibuuka diawu dia madiata. Biluilu bivule bia kale, kusangisha ne bia bena Babilone, bena Perse, ne bena Roma, biakenda muinshi mua dibendela dia mukanku. Tshiluilu tshia Cyrus Munene tshivua tshimue tshia kudibi. Bible ukavua mudianjile kumanyisha ne: mukalenge wa Perse uvua ne bua kuikala bu nyunyu mudi wa munyinyi, uluila ku est bua kusunsula Ampire wa Babilone. (Yeshaya 45:1; 46:11) Bidimu nkama ibidi kunyima kua mulayi eu mumana kufunda, biluilu bia Cyrus, bivua ne tshimanyinu tshia mukanku pa mabendela abi, biakadiela pa tshimenga tshia Babilone bu mutu mukanku udiela pa tshiakudia tshiawu.
Mu siekele mikese mishale eyi, baluanganyi ba mvita bu mudi Charlemagne ne Napoléon ne matunga bu mudi États-Unis ne Allemagne avua pawu masungule mukanku bu tshimanyishilu tshiawu. Bena Izalele bavua batumina dîyi bua kubenga kukukuila bimfuanyi bia mikanku anyi tshikuabu tshifukibua kayi tshionso. (Ekesode 20:4, 5) Kadi, bafundi ba Bible bakakula bua ngikadilu ya mukanku bua kumvuija mukenji wabu. Nunku mukanku, nyunyu mutamba kutela mu Mifundu pa tshibidilu, mmukuata nawu mudimu bua kuakula bua bintu bu mudi meji, dikubibua dia kudi Nzambi, ne lubilu lukole.
Dîsu dia mukanku
Lumonu lutue lua mukanku lutu lutumika nalu misangu yonso pa tshibidilu. Nansha mutu mukanku wa ngolo (wa ku nord) mua kuikala ne bujitu bua kilo itanu mu mpukapuka, dîsu diawu ndinene bushuwa kupita dia muntu, ne lumonu luawu ndutue bikole. Pavua Yehowa yeye muine uleja Yobo bukole bua dikeba biakudia bua mukanku, wakamba ne: ‘Mesu awu adi atangila bintu bidi kule.’ (Yobo 39:27, 29) Alice Parmelee, mu mukanda wende wa All the Birds of the Bible (Nyunyu yonso ya mu Bible), udi wamba ne: “umue musangu mukanku wakamona tshikele tshifue tshilelema pa dijiba ku mutantshi wa kilometre itanu ne wakadiela anu pa muaba au menemene. Mukanku au kawakamona amu tshintu tshikese ku mutantshi mule kupita muntu, kadi nyunyu eu wakatungunuka anu ne kutangila tshikele mu mutantshi wonso wa dipueka wa kilometre itanu.”
Bua lumonu luawu lutue, mukanku udi tshimanyinu tshiakanyine tshia meji, umue wa ku ngikadilu minene ya Yehowa. (Fuanyikija ne Yehezekele 1:10; Buakabuluibua 4:7.) Bua tshinyi nanku? Meji adi umvuija kudianjila kumona bipeta bia tshienzedi tshionso tshitudi mua kuenza. (Nsumuinu 22:3) Bu mudi mukanku ne bukole bua kumona kumbukila ku mutantshi mule, udi mua kumona njiwu kumbukila ku muaba mule ne kukeba tshia kuenza, anu bu muntu mudimuke wa mu mufuanu wa Yezu, uvua mudianjile kumona se: bumue tshipepele tshikole tshivua mua kulua e kuashilaye nzubu wende pa lubuebue. (Matayo 7:24, 25) Bualu bua dikema, mu tshiena-Espagne, kuamba muntu ne: udi bu mukanku kudi kumvuija se: udi ne disulakaja anyi busunguluji.
Biwikala kutu muanji kututa dikasa dia kumuenena mukanku pabuipi, tangila mutuwu utumika ne mêsu awu. Kawena ukuela dîsu ne lupitapita; kadi, mbimueneke bu ùdì ukenketa bimpebimpe mushindu uudi. Bia muomumue, muena meji utu ukomonona bualu ne lubatshi kumpala kua kuangata dipangadika pamutu pa kulonda tshingenyingenyi anyi nyanji yende. (Nsumuinu 28:26) Padi eku lumonu lutue lua mukanku lutumika nalu bu tshimanyinu tshiakanyine tshia ngikadilu wa Nzambi wa meji, dibuuka diawu dia mazengu didi kabidi ditumika nadi mu tshimfuanyi kudi bafundi ba Bible.
‘Njila wa nyunyu wa mukanku mu lupepele’
‘Njila wa nyunyu wa mukanku mu lupepele’ udi ukemesha bua lubilu ne mushindu udiwu umueneka ubuuka kakuyi madikolela, kawuyi ulonda njila kampanda anyi ushiya tshimanyinu kansanga. (Nsumuinu 30:19) Badi bakula bua lubilu lua mukanku mu mukanda wa Muadi 4:19, mudi basalayi bena Babilone baleja bu ‘bakapita nyunyu ya mikanku ya mulu kuya lubilu; bakatuipata too ne pa mikuna.’ Padi mukanku ùdì unyunguluka mulu umona tshiakudia tshiawu, udi ubunya mapuapua awu ne upueka, bumue ne lubilu lua kilometre 130 ku dîba, bilondeshile imue mpokolo ya ngumu. Nunku kabiena bikemesha padi Mifundu itumika ne mukanku bu muaku mukuabu bua lubilu, nangananga bua biluilu bia basalayi.—2 Samuele 1:23; Yelemiya 4:13; 49:22.
Ku lukuabu luseke, Yeshaya udi wakula bua dibuuka kadiyi madikolela dia mukanku. ‘Badi batekemena kudi Yehowa nebapetulule bukole. Nebabande mulu ne mapuapua bu mikanku. Nebanyeme lubilu kabayi bapungila; nebende kabayi batshioka.’ (Yeshaya 40:31) Bukole bua mukanku bua dibuuka budi buluila kuepi? Dibanda mulu didi dilomba madikolela makese bualu mukanku udi utumika ne mpepele ya luya idi ibanda mulu. Mpepele eyi kayena imueneka, kadi mukanku udi ne nzanzu ya kuyisokolola. Padiwu usokolola lupepele elu, mukanku udi wolola mapuapua ne mulundu wawu ne udi unyungulukamu, mpindieu lupepele ludi lubandisha mukanku mulu mule menemene. Padiwu ufika mu butumbuke bukumbanyine, udi uya mu lupepele lua luya lukuabu, mudiwu ubandishibua kabidi. Mu mushindu eu ke mudi mukanku mua kushala mulu mu mutantshi wa mêba mavule utumika ne makanda anu makese.
Mu Izalele, nangananga mu Tshibandabanda tshia Rift tshidi tshialabale kumbukila ku Ezion-geber ku muelelu wa Mbuu Mukunze too ne ku nord wa Dan, mikanku itu imueneka pa tshibidilu. Itu ya bungi nangananga mu tshipolo tshia printemps ne tshia automne patuyi mu tshimuangi. Mu bimue bidimu bakaadi babale mikanku mitue ku 100 000. Patu dîba ditu dipatuka mu dinda divuija lupepele ne luya, udi mua kumona nkama ya nyunyu eyi ibuka pa mutu pa mikunakuna idi ku muelelu wa Tshibandabanda tshia Rift.
Dibuuka dia mukanku dikêna dienza ne madikolela ntshimfuanyi tshilenga bua kuleja mushindu udi bukole bua Yehowa mua kutuambula mulu mu nyuma ne mu mpampakenu bua tuetu kumona mua kutungunuka ne mudimu wetu. Anu bu mudi mukanku kawuyi mua kubanda mulu mule pa kutumika ne bukole buawu nkayawu, katuena mua kulubuluka patudi tueyemena makokeshi etu nkayetu. “Ndi mumanye mua kuenza malu onso mu Mukelenge udi unkolesha [“umpesha bukole,” NW],” ke muakumvuija mupostolo Paulo. (Filipoi 4:13) Anu bu mukanku udi wenda ukeba lupepele lua luya, tudi ‘tutungunuka ne kulomba’ bukole buenzeji bua Yehowa bukêna bumueneka ku diambuluisha dia masambila a tshisumi.—Luka 11:9, 13, NW.
Misangu mivule mikanku mimuangadi itu ipeta mpepele ya luya pa kutangila nyunyu mikuabu midi ya munyinyi. D. R. Mackintosh mushikuluji wa malu a bifukibua wakamba ne: umue musangu bakamona mikanku ne nkumbikumbi 250 binyunguluka mu lupepele lua luya lumue. Bia muomumue lelu’eu, bena nkristo badi mua kueyemena bukole bua Yehowa pa kuidikija bilejilu bia lulamatu bia basadidi bakuabu badiambiki kudi Nzambi.—Fuanyikija ne 1 Kolinto 11:1.
Mu mundidimbi wa mapuapua a mukanku
Tshimue tshia ku bipolo tshia njiwu ya bungi mu nsombelu wa mukanku ntshikondo tshia kulonga mua kubuuka. Mikanku mivule itu ifua mu diditanta edi. Ditunga dipiadipia dia Izalele divua padi mu njiwu pakumbukadi mu Ejipitu. Nunku miaku ivua Yehowa muambile bena Izalele ivua mikumbanyine menemene: ‘Nuenu nuakatangila malu anakenzela Bena Ejipitu, ne bu mungakanutuala pa mapuapua a nyunyu wa mukanku, bu munakalua n’enu kundi meme.’ (Ekesode 19:4) Batubamba mutu mikanku yambula tuana tuayi pa nyima bua tshitupa tshîpi bua katulu kukuluka mu maditanta aa a kumpala bua kubuuka. G. R. Driver udi wela nseka pa ngumu eyi mu mukanda wa Palestine Exploration Quarterly, wamba ne: “Tshimfuanyi [tshitumika natshi mu Bible] etshi ki ndibuuka difuikakaja nansha kadi ntshiangatshila pa bualu bulelela.”
Mikanku idi baledi ba tshilejilu mu mikuabu mishindu kabidi. Kayena anu ipetesha tuana tuayi biakudia pa tshibidilu patupu kadi mamu udi kabidi uzaza bimpebimpe munyinyi udi tatu ulua nawu bua kâna kuwumina. Bu mudi masua ayi mashila pa mikunakuna anyi ku mitshi mile, tuana tudi mu luya peshi mashika. (Yobo 39:27, 28) Munya wa kafiondola mbua makoba, utu pa tshibidilu mu matunga akafundilabu Bible, udi mua kushipa kâna padiku kakuyi ditabalela dia baledi. Mukanku mukulumpe udi wolola mapuapua awu, bumue munkatshi mua mêba mavule, bua kubuikila kâna kawu katekete.
Nunku mbikumbanyine bua kutumikabu ne mapuapua a mukanku mu Mifundu bua kuleja bukubi bua kudi Nzambi. Dutelonome 32:9-12 udi uleja muakakuba Yehowa bena Izalele mu luendu luabu lua mu tshipela, nunku: ‘Tshitupa tshia bumpianyi bua Yehowa mbantu bende; Yakoba udi bumpianyi buende. Yeye wakasangakena n’ende mu muaba wa patupu, mu tshipela muakadi lupepele nkayalu; yeye wakamunyunguluka, wakamulama bimpe, wakamuenzela bu kamonyi ka disu diende. Bu mudi nyunyu wa mukanku unyungisha disua diende, udi upapala pa mutu pa bana bende, nunku yeye wakolola mapuapua ende, wakabangata, wakabatuala pa mapuapua ende. Yehowa nkayende wakamulombola.’ Bituamueyemena, Yehowa neatukube bia muomumue ne dinanga dionso.
Mushindu wa kupatuka
Misangu mikuabu patu malu atukuata, tutu tujinga kubuuka bua kunyema ntatu yetu yonso. Ke mushindu wakumvua Davidi menemene. (Fuanyikija ne Musambu wa 55:6, 7.) Kadi nansha mudi Yehowa mulaye bua kutuambuluisha patudi tupeta matetshibua ne makenga mu ndongoluelu’eu, kêna ulaya dianyema onso. Tudi ne dishindika dia mu Bible edi: ‘Kakuena diteta diakunukuata didi kadiyi dikuata muntu yonso; kadi Nzambi udi mua kueyemenyibua, [kêna] witabuja bua nuenu nutetshibue ne diteta didi dinupite bukole; kadi palua diteta, yeye neanuenzele njila wa kupandukila, bua nuenu numanye mua kutantamana mu diteta.’—1 Kolinto 10:13.
‘Njila wa kupandukila’ anyi ‘mushindu wa kupatuka’ (Muanda Mulenga Lelu) udi ulomba kulonga mua kueyemena Yehowa. Ke tshiakasokolola Max Liebster, muena mêyi adi matela ku mbangilu kua tshiena-bualu etshi. Munkatshi mua bidimu bivuaye mupitshishe mu tumponya tua disubishangana, wakafika ku dimanya ne dieyemena Yehowa. Anu bu muakasokolola Max, Yehowa udi utupa makanda ku diambuluisha dia Dîyi diende, spiritu wende, ne bulongolodi buende. Too ne mu tumponya, Bantemu bavua bakeba bena kuitabuja nabu ne babambuluisha mu nyuma, babanyangana ngenyi ya mu Mifundu ne mukanda mumvuiji wa Bible kayi wonso uvua upeteka. Ne anu bu mudi bapanduki bena lulamatu bajadike misangu mivule, bushuwa Yehowa wakabakankamija. “Ngakatungunuka ne kulomba diambuluisha dia Yehowa,” ke mudi Max umvuija, “ne spiritu wende wakankankamija.”
Mu ditetshibua kayi dionso ditudi mua kupeta, tudi petu mua kueyemena spiritu munsantu wa Nzambi, pa kutungunuka ne kumulombayi. (Matayo 7:7-11) Bamane kupetulula makanda ku “bukole budi bupite bua pa tshibidilu,” netubuke pamutu pa kutshintshimikibua panshi kudi ntatu yetu. Netutungunuke ne kuenda mu njila wa Yehowa, ne katuakutshioka to. Netubande mulu ne mapuapua anu bu mikanku.—2 Kolinto 4:7, NW; Yeshaya 40:31.
[Lungenyi lunene lua mu dibeji 10]
Kawena ukuela dîsu dia lupitapita
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 9]
Foto: Cortesía de GREFA
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 10]
Foto: Cortesía de Zoo de Madrid