Kolesha muoyo bualu bupikudi buasemenyi pabuipi
‘Yehowa wakamba ne: . . . meme ndi nebe bua kukupandisha.’—YELEMIYA 1:19.
1, 2. Bua tshinyi dîku dia bantu didi dikengela bupikudi?
BUPIKUDI! Mmuaku kayipu wa busambi! Kupikudibua kudi kumvuija kusungidibua, kumbushibua ku nsombelu mubi, wa diakabi. Ebi bidi bikonga lungenyi lua difikishibua mu nsombelu mutambe buimpe, wa diakalenga dipite bungi.
2 Mmunyipu mudi dîku dia bantu dikengela bupikudi bu nunku mu tshikondo etshi mu mushindu ukena ditekemena! Bantu mu miaba yonso mbafinakaja ne mbatekesha mu maboko kudi ntatu mikole—ya mpetu, ya nsombelu wa bantu, ya ku mubidi, ya mu lungenyi, ne ya mu mpampakenu. Bantu ba bungi kabena basankishibua ne mbabungame pa kumona mudi bulongolodi ebu buenda buya ne badi bajinga dishintuluka dimpe.—Yeshaya 60:2; Matayo 9:36.
“Bikondo bikole mua kupita nabi”
3, 4. Bua tshinyi kudi dikengela dipite bunene dia bupikudi mpindieu?
3 Bu mudi siekele eu wa 20 mupete dikenga dinene kupita siekele kayi mikuabu, kudi dikengela dinene dia bupikudi mpindieu kupita mu tshikondo kayi tshionso kumpala. Lelu’eu, bantu bapite pa muliyare mujima badi mu bupele bukole, ne bungi abu budi bubanda ku tshidimu tshionso ne bantu batue ku miliyo 25. Ku tshidimu tshionso, bana bu miliyo 13 badi bafua bua didiisha dibi anyi bua bikebeshi bikuabu bia lufu bisuikakaja ku bupele—mbapite pa 35 000 ku dituku! Ne bantu bakulumpe miliyo mivule badi bafua kumpala kua dîba ku masama kabukabu.—Luka 21:11; Buakabuluibua 6:8.
4 Mvita ne ndululu ya bena ditunga mbikebeshe makenga mapite bungi. Mukanda kampanda udi wamba ne: mvita, diluangana dia bisa anyi dia bitendelelu, ne dishipa dia bungi bupite bua bena ditunga diabu bine kudi mbulamatadi “mbishipe bantu bapite pa miliyo 203 mu siekele eu.” Mukanda au udi wamba kabidi ne: “Tudi mua kutshinka bungi bua badi bafue pabuipi ne miliyo 360. Mbienze anu bu se: nkongo yetu mmibutula kudi Tshipupu tshia Tshiambu tshia buena-lelu. Ne bushuwa bidi nanku, kadi ntshipupu tshia Bukole, ki ntshia tuishi nansha.” (Death by Government) Mufundi wa mikanda Richard Harwood wakabambisha ne: “Pa kuyifuanyikija, mvita ya tshikisu ya mu siekele mishale ivua anu bu dielangana mankomo.”—Matayo 24:6, 7; Buakabuluibua 6:4.
5, 6. Ntshinyi tshidi tshivuija tshikondo tshietu etshi tshia dibungama dia bungi?
5 Tusakidile kabidi ku nsombelu ya dibungama ya bidimu bidi panshi ebi dibanda dinene dia dibunda bibawu dia tshinyangu, tshiendenda, ne dipanduluka dia mêku. William Bennett, uvua Sekretere wa kale wa ditunga dia États-Unis bua malu a Ndongeshilu, wakabambisha ne: mu bidimu 30 bungi bua bantu mu États-Unis buakadiunda ne bantu 41 pa lukama, kadi dibunda bibawu dia tshinyangu diakadiunda ne bia pa lukama 560, bana ba panshi 400 pa lukama, mabaka mafue 300 pa lukama, ne muayene wa 200 pa lukama bua didishipa dia bansonga. Profesere John DiIulio, Jr., wa mu Université wa Princeton, wakadimuija bua mangumba adi enda adiunda a bansonga “bena tshinyangu tshipite,” bàdì “bashipangana, babundangana, bakuata bakaji ku bukole, biiba, bapawula ne benza bimvundu binene mu tshi-bungi. Kabena batshina bibangu bia dikuatshibua, bibawu bia buloko, anyi dijabala dia kuondo ka muoyo.” Mu ditunga adi, dishipa bantu didi mpindieu tshikebeshi tshibidi tshia lufu munkatshi mua aba bàdì ne bidimu pankatshi pa 15 ne 19. Ne bana ba bungi ba bidimu bishadile ku binayi badi bafua ku dinyangibua kupita ku masama.
6 Dibunda bibawu ne tshinyangu bu nunku ki mbikalamine anu mu ditunga dimue nansha. Matunga a bungi adi amanyisha nsombelu ya muomumue. Tshidi tshisanyika muanda eu ke dibanda dia ditumika ne bintu bia lulengu dikena dilonda mikenji didi dinyanga miliyo mivule. Tshikandakanda tshia mu Australie (Sydney Morning Herald) tshiakamba ne: “Dienda mushinga wa bintu bia lulengu dia bukua-matunga ndilue bungenda buibidi bua mfranga mipite bungi bua buloba bujima kunyima kua bungenda bua bia-lufu.” Bukuabu bualu ke tshinyangu ne tshiendenda bidi mpindieu biasakane ku televizion. Mu matunga mavule, tshikondo tshidi muana ukumbaja mvula 18, ukadi mumone makumi a binunu a bienzedi bia tshinyangu ku TV ne bungi kabuyi kubala bua ebi bia tshiendenda. Abu mbuenzeji bukole budi bunyanga, bualu bumuntu buetu budi busongibua ku bitudi pa tshibidilu tudiisha bieledi bietu bia lungenyi.—Lomo 12:2; Efeso 5:3, 4.
7. Mmunyi muvua mulayi wa mu Bible mudianjile kuamba bua nsombelu mibi idiku eyi?
7 Mulayi wa mu Bible wakadianjila kuamba bijalame bua mulongo eu mukuate buôwa wa malu a mu siekele wetu eu. Wakamba ne: kuvua ne bua kuikala mvita miaba yonso, bipupu bia masama, dipangika dia biakudia, ne didiunda dia dipidia dia mikenji. (Matayo 24:7-12; Luka 21:10, 11) Ne patudi tutangila mulayi mufunda mu 2 Timote 3:1-5, tudi anu bu badi bateleja ngumu ya ku dituku ku dituku. Mulayi eu udi ufunkuna tshikondo tshietu etshi bu ‘matuku a ku nshikidilu’ ne umvuija bantu bu ‘badisui, banangi ba biuma, kabayi batumikila mêyi a baledi babu, kabayi [“balamatshi ku mikenji,” NW], kabayi banangi ba bana babu, kabayi mua kudikanda, bena luonji, bûle ne diamba, banangi ba masanka, kabayi banangi ba Nzambi.’ Au ke mushindu menemene udi bulongodi ebu lelu. Bu muakitaba William Bennett: “Kudi bimanyinu bivule bia se: . . . nshidimukilu mmunyanguke.” Badi bamba mene se: nshidimukilu wakajika ne mvita ya kumpala ya buloba bujima.
8. Bua tshinyi Nzambi wakatuala Mvula wa kabutu mu matuku a Nowa, ne mmunyi mudi bualu ebu butangila matuku etu aa?
8 Nsombelu mpindieu mmulue mene kubiipa kupita kumpala kua Mvula munene wa mu matuku a Nowa, pavua ‘buloba buule ne tshinyangu.’ Mu tshikondo atshi, bantu mu tshi-bungi bakabenga bua kuela nyima ku njila yabu mibi. Pa nanku, Nzambi kuambaye ne: “Buloba mbuule ne binyangu bua bilema biabo; ndi mbajimija pa buloba.” Mvula wa kabutu wakajikija bulongolodi abu bua tshinyangu.—Tshibangidilu 6:11, 13; 7:17-24, MMM.
Ki mbupikudi bua kudi bantu
9, 10. Bua tshinyi katuena ne bua kutangila kudi bantu bua kutualabu bupikudi?
9 Madikolela a bantu adiku mua kutupikula ku nsombelu eyi mibi anyi? Dîyi dia Nzambi didi diandamuna se: “Kanueyemenyi baminyampala, anyi muana wa muntu, unudi kanuyi mua kusangana [“lupandu,” NW] kudiye.” ‘Muntu kêna ne bukole munda muende bua kuendesha nabu biendedi biende bimpe.’ (Musambu 146:3; Yelemiya 10:23) Binunu bia bidimu bia malu a kale mbijadike malelela au. Bantu mbatete ndongoluelu yonso wa malu a tshididi, a mpetu, ne a nsombelu wa bantu udibu mua kuelela meji, kadi malu adi anu enda abiipa. Bikalaku kuvua dijandula dia kudi bantu, divua mua kuikala dimueneke patoke mpindieu. Bishilangane, bulelela budiku mbua se: “muntu mmukokeshe muntu bua dikenga diende.”—Muambi 8:9, NW; Nsumuinu 29:2; Yelemiya 17:5, 6.
10 Kukadi kupite bidimu ndambu, Zbigniew Brzezinski, mufidi wa ngenyi wa kale wa ditunga dia États-Unis, wakamba ne: “Nkomenu ukena buepuki wa dikonkonona diakane dia malu pa buloba bujima ng’wa se: dikondakana dia mu nsombelu, ditenkakana dia malu a tshididi, lutatu lukole mu malu a mpetu, ne diluishangana munkatshi mua matunga mbifuanyike kutangalaka bikole.” Wakasakidila ne: “Mukanu udi muindile bukua-bantu [n]dikondakana dia buloba bujima.” Tshijadiki atshi tshia nsombelu ya buloba bujima tshidi mene ne mushinga wa bungi lelu’eu. Mu diela nseka pa tshikondo etshi tshia tshinyangu tshivule, tshiena-bualu tshia tshikandakanda tshia mu New Haven, mu Connecticut, Register, tshiakamba ne: “Nsombelu udi amu bu ukadi kule menemene katuyi tukumbana mua kumuimanyika.” Tòo, kakuakuikala diimanyika dinyanguka dia bulongolodi ebu, bualu mulayi wa ‘matuku aa a ku nshikidilu’ wakamba kabidi ne: “Benji ba bibi ne bena didinga, nebatungunuke ne dienza dia bibi bipite, eku badingangana, eku babadinga pabo.”—2 Timoteyi 3:13, MMM.
11. Bua tshinyi madikolela a bantu kaena mua kushintulula nsombelu idi yenda ibipa?
11 Bantu kabena mua kushintulula malu aa bualu Satana udi “nzambi wa ndongoluelu eu wa malu.” (2 Kolinto 4:4, NW) Eyowa, “buloba bujima budi bulala mu bukokeshi bua mubi.” (1 Yone 5:19, NW; tangila kabidi Yone 14:30.) Bulelela, Bible udi wamba bua matuku etu aa ne: “Diakabi kudi buloba ne mbuu, bualu Diabolo wapueki kunudi, muikale ne tshiji tshikole, bu mudiye mumanye ne: udi ne lupolo luîpi lua tshikondo.” (Buakabuluibua 12:12, NW) Satana mmumanye se: bukokeshi buende ne bulongolodi buende bikadi pa kujika, nenku udi bu “nyama wa ntambue udi ukungula, ukeba bantu ba kudieye.”—1 Petelo 5:8.
Bupikudi budi pabuipi—Bua nganyi?
12. Bupikudi budi busemena bua nganyi?
12 Nsombelu eyi ìdì yenda ikola pa buloba idi tshijadiki tshikole tshia se: dishintuluka dialabale—eyowa, bupikudi bunene—dikadi pabuipi menemene! Bua nganyi? Bupikudi budi busemena bua aba bàdì bateya ntema ku bimanyinu bia didimuija ne badi batumika mu mushindu muakane. Yone wa kumudilu 2:17 udi uleja tshitudi ne bua kuenza: “Buloba [ndongoluelu wa malu wa Satana] budi bujimina ne lukuka luabu kabidi; kadi yeye udi wenza mudi disua dia Nzambi udi ushalaku tshiendelele.” (Disendamija miaku ndietu.)—Tangila kabidi 2 Petelo 3:10-13.
13, 14. Mmunyi muakazangika Yezu dikengela dia kushala batabale?
13 Yezu wakadianjila kuamba ne: nsangilu wa bantu munyanguke wa lelu udi ne bua kumbushibua mu katupa kîpi emu mu tshikondo tshia dilubakana “ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu too ne mpindieu, tòo, kakuakuenzeka dia mushindu’au pashishe nansha.” (Matayo 24:21, NW) Ke bualu kayi wakadimuija ne: “Nudilame nuenu bine, bua mitshima yenu kayinemi bujitu ne budiavi, ne bunuavi, ne tunyinganyinga tua mu nsombelu, ne dituku adi kadivu kunuluila mu tshita ne mu tshita, bu buteyi. Bualu nedivue kudi aba bonso badi basombe pa buloba bujima. Nunku, nushale batabale, mu dilomba mu tshikondo tshionso bua nuenu kufika ku dipanduka ku malu aa onso adi ne bua kuenzeka.”—Luka 21:34-36, NW.
14 Aba badi ‘bateya ntema’ ne ‘bashala batabale’ nebakebe disua dia Nzambi ne nebadienze. (Nsumuinu 2:1-5, NW; Lomo 12:2) Aba ke bantu ‘bafika ku dipanduka’ ku kabutu kadi ne bua kuluila ndongoluelu wa Satana mu tshitupa tshîpi emu. Ne badi mua kuikala ne dieyemena dia tshishiki dia se: nebapikudibue.—Musambu 34:15; Nsumuinu 10:28-30.
Mupikudi munene
15, 16. Nnganyi udi Mupikudi munene, ne bua tshinyi tudi bajadike se: malumbuluisha ende neikale makane?
15 Bua basadidi ba Nzambi kupikudibuabu, bidi bikengela kumbusha Satana pamue ne ndongoluelu wende wa malu wa buloba bujima. Ebi bidi bilomba mpokolo wa bupikudi wa bukole mupite bantu kule ne kule. Mpokolo au n’Yehowa Nzambi, Mfumu Mukulu ku bonso, Mufuki wa-bukole-buonso wa bukua-bifukibua bidi bikemesha. Yeye udi Mupikudi munene: “Meme, meme mene, ndi Yehowa; kakuena musungidi mukuabo kabidi anu meme nkayanyi.”—Yeshaya 43:11; Nsumuinu 18:10.
16 Mu Yehowa ke mudi bungi bupuangane bua bukole, meji, kulumbulula kuakane, ne dinanga. (Musambu 147:5; Nsumuinu 2:6; Yeshaya 61:8; 1 Yone 4:8) Nunku padiye ukumbaja malumbuluisha ende, tudi mua kujadika se: bienzedi biende nebikale biakane. Abrahama wakebeja ne: “Mulumbuluishi wa buloba buonso katu wenza bimpe, anyi?” (Genese 18:24-33) Paulo wakakema ne: “Malu mabi adi kudi Nzambi anyi? Na[n]sha kakese!” (Lomo 9:14) Yone wakafunda ne: “Eyowa, Yehowa Nzambi, Wa-Bukole-Buonso, mapangadika ebe a bulumbuluishi mmalelela ne makane.”—Buakabuluibua 16:7, NW.
17. Mmunyi muvua basadidi ba Yehowa ku kale baleje dieyemena mu malaya ende?
17 Padi Yehowa ulaya bupikudi, neabukumbaje kakuyi dipangila. Yoshua wakamba ne: ‘Kabakapanga tshintu tshimpe tshimue tshiakalaya Yehowa.’ (Yoshua 21:45) Solomo wakamba ne: “Ki nkupangike dîyi nansha dimue dia ku dilaya diende dimpe dionso didiye mulaye.” (1 Bakelenge 8:56, NW) Mupostolo Paulo wakabambisha ne: Abrahama ‘kakalenduka mu bupidia, . . . mûjibue tente ne dimanya ne: Nzambi udi mua kuenza bu muakamulayaye.’ Sara bia muomumue ‘wakabala [Nzambi] wakamulaya dîyi edi ne: udi wa kueyemenyibua.’—Lomo 4:20, 21; Ebelu 11:11.
18. Bua tshinyi basadidi ba Yehowa lelu’eu badi mua kuikala ne dieyemena dia se: nebapikudibue?
18 Kayi bu bantu, Yehowa udi wa kueyemena tshishiki, mu dikumbaja dîyi diende. ‘Yehowa wa misumba wakaditshipa, wamba ne: Bulelela, bu mungakapangidija bua kuenza, bualu nebuenjibue; bu mungakasungula mu mutshima wanyi, nebujalame muomumue.’ (Yeshaya 14:24) Nunku padi Bible wamba ne: “Yehowa mmumanye mua kusungila bantu bena bulamate kudi Nzambi padibu mu ditetshibua, kadi mmumanye mua kulama bantu bakena bakane bua dituku dia dilumbuluisha bua kubabutula,” tudi mua kuikala ne dieyemena dia tshishiki dia se: bualu ebu nebuenzeke. (2 Petelo 2:9, NW) Nansha padi bena lukuna ba bukole babatshikisha bua kubabutula, basadidi ba Yehowa mbakole muoyo bua mmuenenu wende, muleja mu dilaya diende edi kudi umue wa ku baprofete bende: ‘Yehowa wakamba ne: Nebaluangane nebe, kadi kabena bakupita bukole; bualu bua meme ndi nebe bua kukupandisha.’—Yelemiya 1:19; Musambu 33:18, 19; Tito 1:2.
Bupikudi mu tshikondo tshia kale
19. Mmunyi muvua Yehowa mupikule Lota, ne kudi diumvuangana kayi ne tshikondo tshietu etshi?
19 Tudi mua kukankamijibua bikole pa kulondolola bimue bienzedi bia Yehowa bia kale bia dipandisha. Tshilejilu, Lota uvua “mutatshishibue” bikole kudi bubi bua Sodome ne Gomore. Kadi Yehowa wakumvua “muadi” muelela bimenga abi. Pa dîba dikumbanyine, wakatuma batuadi ba mukenji bua kuambila Lota ne dîku diende bua kumbukabu lukasa mu muaba au. Tshipeta? Yehowa “waka[p]andisha Lota, muntu muakane,” ‘pa kuandamuija misoko ya Sodome ne Gomore butue bua kapia.’ (2 Petelo 2:6-8; Genese 18:20, 21) Lelu’eu kabidi, Yehowa mmubambishe muadi muelela bubi bunenanenayi bua bulongolodi ebu. Padi batuadi bende ba mukenji ba lelu bajikija mudimu wabu wa mitalu wa difila bumanyishi mu bualabale budiye musue, neenzele bulongolodi ebu bualu bubi, ne kupikula basadidi bende bu muakapikulaye Lota.—Matayo 24:14.
20. Umvuija muvua Yehowa mupikule Izalele wa kale mu Ejipitu.
20 Mu Ejipitu wa kale miliyo ya bantu ba Nzambi bavua mu bupika. Yehowa wakamba bua bualu buabu ne: ‘Ngakumvua muadi wabu . . . Ndi mumanye kanyinganyinga kabu. Ngakulua panshi bua kubasungila.’ (Ekesode 3:7, 8) Kadi, mumane kulekela bantu ba Nzambi bua kuyabu, Faraone wakashintulula lungenyi luende ne kubalonda ne tshiluilu tshiende tshia bukole. Bena Izalele bakamueneka bu bakuatshibue mu buteyi ku Mbuu Mukunze. Kadi Mozese wakamba ne: ‘Kanutshinyi, imanayi, numone lupandu lua Yehowa, lualueye kunupa lelu.’ (Ekesode 14:8-14) Yehowa wakapanda Mbuu Mukunze, ne bena Izalele bakapanduka. Biluilu bia Faraone biakabatua mu nyima, kadi Yehowa wakatumika ne bukole buende mu mushindu wa se: ‘mâyi manene akababuikila; bakadina bu mabue mu mâyi manene.’ Pashishe, Mozese wakasanka mu kuimbila Yehowa ne: “Nganyi udi bu wewe, udi ne butumbi bua tshijila, udi utshinyisha bantu ne bienzedi bia butumbi, udi wenza malu a kukema?”—Ekesode 15:4-12, 19.
21. Mmunyi muakapanduka bantu ba Yehowa ku buluishi bua Amona, Moaba, ne Seir?
21 Musangu mukuabu, bisamba biena lukuna bia Amona, Moaba, ne Seir (Edome) biakatshikisha bantu ba Yehowa bua kubabutula. Yehowa wakamba ne: ‘Kanutshinyi, kanukemi bua tshisumbu etshi tshinene [tshia bena lukuna]; bualu mvita eyi ki nyenu, nya Nzambi. . . . Kanuena ne bua kuluangana mvita eyi . . . nuimane talalaa, numone lupandu lua Yehowa ludi nenu.’ Yehowa wakasungila bantu bende pa kuditua mu difila dikondakana mu milongo ya bena lukuna aba ne bakashipangana nkayabu.—2 Kulondolola 20:15-23.
22. Mbupikudi kayi bua mu tshishima buvua Yehowa mupeteshe Izalele ku buluishi bua Assyrie?
22 Pakalua Bukokeshi bua Buloba bujima bua bena Assyrie kuluisha Yeruzaleme, Mukalenge Senakeribe wakela Yehowa tuyanda pa kuambila bantu bavua pa tshimanu se: ‘Yakadi binganyi munkatshi mua nzambi yonso ya bisamba ebi [bindi mukuate] yakasungila buloba buayi mu tshianza tshianyi, bua Yehowa asungile Yeruzaleme mu tshianza tshianyi?’ Wakambila basadidi ba Nzambi ne: ‘Kanuitabuji bua Hezikiya abueje ditekemena dia Yehowa mu mitshima yenu pambeye ne: Yehowa neatusungile bulelela.’ Pashishe Hezikiya wakasambila ne tshisumi bua kupeta disungidibua, ‘bua ba mu makalenge onso a pa buloba bamanye ne: wewe Yehowa udi Nzambi nkayebe.’ Yehowa wakatonkola panshi basalayi bena Assyrie 185 000, ne basadidi ba Nzambi kupikudibuabu. Kunyima, pavua Senakeribe utendelela nzambi wende wa dishima, bana bende bakamushipa.—Yeshaya, nshapita wa 36 ne wa 37.
23. Nnkonko kayi idi ikengela diandamuna pa bidi bitangila bupikudi lelu’eu?
23 Tudi bushuwa ne bua kukolesha muoyo patudi tumona muvua Yehowa musungile bantu bende ku kale mu mushindu wa dikema. Netuambe munyi bua lelu’eu? Nnsombelu kayi wa njiwu wavuila basadidi bende ba lulamatu mu tshitupa tshîpi emu, walomba bupikudi buende bua mu tshishima? Bua tshinyi mmuindile too ne mpindieu bua kubapikula? Ndikumbana kayi dikalaku dia mêyi a Yezu aa: “Padi malu aa atuadija kuenzeka, nubanduluke ne nujule mitu yenu, bualu bupikudi buenu budi buenda busemena pabuipi”? (Luka 21:28, NW) Ne mmunyi mualua bupikudi bua basadidi ba Nzambi bakadi bamane kufua? Tshiena-bualu tshidi tshilonda netshikonkonone nkonko eyi.
Nkonko ya diambulula
◻ Bua tshinyi kudi dikengela dinene dia bupikudi?
◻ Bua tshinyi katuena ne bua kutangila kudi bantu bua kupeta bupikudi?
◻ Bupikudi budi pabuipi bua nganyi?
◻ Bua tshinyi tudi mua kuikala ne dieyemena mu bupikudi bua kudi Yehowa?
◻ Mbilejilu kayi bia bupikudi bia kale bidi bikankamija?
[Tshimfuanyi mu dibeji 10]
Abrahama uvua munkatshi mua aba bavua ne dieyemena dia tshishiki kudi Yehowa