Ditalala dia bushuwa—Nedifumine kuepi?
‘[Yehowa] udi ulekesha mvita bua ijike too ne ku mfudilu kua buloba.’—MUSAMBU 46:9.
1. Ndilaya kayi dia mpatshi dia ditalala ditudi tusangana mu mulayi wa Yeshaya?
“TSHIPETA tshia buakane bua bushuwa tshidi ne bua kulua ditalala; ne mudimu wa buakane bua bushuwa, ditukija ne dikubibua bua bikondo bikena bijadika. Ne bantu banyi badi ne bua kusomba mu muaba wa ditalala didi dinenga ne mu bisombelu bia dieyemena dia tshishiki ne mu miaba ya dikisha kayiyi njiwu.” (Yeshaya 32:17, 18, NW) Ndilaya kayipu dilengele! Ndilaya dia ditalala dia bushuwa dituala kudi Nzambi.
2, 3. Umvuija tshidi ditalala dia bushuwa.
2 Kadi, ditalala dia bushuwa ntshinyi? Ndibenga kuikalaku dia mvita patupu anyi? Peshi ntshikondo patupu tshidi matunga munkatshi mua didilongolola bua mvita idi kumpala? Ditalala dia bushuwa didi anu tshilota anyi? Tudi tukengela mandamuna a kueyemena bua nkonko eyi. Tshia kumpala, ditalala dia bushuwa ki ntshilota nansha. Ditalala dilaya kudi Nzambi ndipite kule ne kule tshintu kayi tshionso tshidi bantu mua kuelela meji. (Yeshaya 64:4) Ki nditalala dia bidimu bikese peshi dia makumi makese a bidimu. Didi dinenga kashidi! Ne ki nditalala anu bua bantu bakese bena kantu ku bianza—didi dikonga diulu ne buloba, banjelu ne bantu. Ndialabale too ne kudi bantu ba matunga onso, bisa bionso, miakulu yonso, ne makoba onso. Kadiena ne mikalu, bijikilu peshi bipumbishi.—Musambu 72:7, 8; Yeshaya 48:18.
3 Ditalala dia bushuwa didi diumvuija ditalala dituku dionso. Didi diumvuija kubiika mu dinda dionso kakuyi lungenyi lua mvita, kakuyi diditatshisha bua matuku ebe atshilualua, a bana bebe, nansha mene a bikulu bebe. Didi diumvuija ditalala dijima dia tshieledi tshia lungenyi. (Kolosai 3:15) Didi diumvuija ne: kakuyi kabidi dibunda bibawu, anyi tshinyangu, peshi mêku mapanduluke, nansha bantu kabayi ne miaba ya kulala; kakuyi kabidi bantu bafua ne nzala peshi bazakala ne buôwa, ne kakuyi dipanga dia ditekemena peshi dipangila. Bimpe kupita apu, ditalala dia Nzambi didi diumvuija bulongolodi bukena masama, ntatu, tunyinganyinga, anyi lufu. (Buakabuluibua 21:4) Nditekemena kayipu ditambe bulenga ditudi nadi dia kupeta ditalala dia bushuwa bua kashidi! Ki nditalala ne diakalenga bia mushindu’eu bitu yonso wa kutudi ujinga anyi? Ki nditalala dia mushindu’eu ditudi ne bua kulomba ne kutumika bualu buadi anyi?
Dipangila dia madikolela a bantu
4. Mmadikolela kayi adi matunga menze bua kutuala ditalala, ne nkumueneke bipeta kayi?
4 Munkatshi mua siekele mivule, bantu ne matunga mbakule bua ditalala, bayukidilangane pa ditalala, batue biâla pa nkama ya bipungidi bia ditalala. Ntshipeta kayi tshidiku? Mu bidimu 80 biashadi ebi, bushuwa tudi mua kuamba ne: kakuvua tshikondo nansha tshimue tshivua ditunga dimue anyi tshisumbu kampanda katshiyi tshidifile mu mvita. Mbimueneke patoke se: ditalala ndibafuke bukua-bantu. Nenku lukonko ludi ne: Bua tshinyi madikolela onso a bantu bua kushindamija ditalala dia matunga onso mmapangile, ne bua tshinyi muntu kêna mua kutuala ditalala dia bushuwa dianenga kashidi?
5. Bua tshinyi madikolela a bukua-bantu bua kutuala ditalala mmapangile amu kupangila?
5 Diandamuna dipepele didi ne: bukua-bantu ki mbutangile ku mpokolo muakane wa ditalala dia bushuwa nansha. Bikale ku buenzeji bua Satana Diabolo, bantu mbenze malongolodi àdì atatshishibua anu kudi matekete ne bilema biabu—lukuka luabu ne luzuku, dijinga diabu dia bukokeshi ne dikala ku mutu. Mbaye mu bilongelu bibandile ne mbajadike malongolodi a malu ne bisumbu bia bakebuludi, bidi biele meji anu pa mishindu mivule ya difinakaja nayi bantu ne ya kabutu. Bantu mbaludika ku mpokolo kayi? Mbatangile kuepi?
6, 7. (a) Mmuyuki kayi uvua Nsangilu wa Matunga mudienzele nkayende? (b) Mmuyuki kayi udi nawu Matunga Masanga?
6 Mu 1919, matunga akeyemena Nsangilu wa Matunga bua kujadika ditalala dia kashidi. Ditekemena adi diakavingutuka mu 1935 pakabuela biluilu bia Mussolini mu Éthiopie, ne pakatuadija mvita ya bena ditunga mu Espagne mu 1936. Nsangilu eu wakajimina mu 1939 pakabudika Mvita Mibidi ya Buloba bujima. Ditalala dia ku dîna kadiakanenga nansha bidimu 20.
7 Netuambe tshinyi bua Matunga Masanga? Bulongolodi ebu mbufile ditekemena dilelela dia ditalala didi dinenga pa buloba bujima anyi? Nansha kakese. Mvita mipite pa 150 ne dibundangana ne bia-mvita mbienzeke katshia ku ntuadijilu wabu mu 1945! Kabiena bikemesha muvua Gwynne Dyer, mushikuluji wa mu Canada wa malu a mvita ne miji yayi, mumvuije O.N.U. bu “nsangilu wa bashipi ba nyama milama badienze balami ba nyama mine eyi, ne kayi tshisangilu tshia bansantu,” kabidi ne: “nsangilu munene ukena bukole, anu miyuki ya patupu.”—Fuanyikija ne Yelemiya 6:14; 8:15.
8. Nansha mudiku miyuki bua ditalala, ntshinyi tshidi matunga mikale enza? (Yeshaya 59:8)
8 Nansha mudiku muyuki wabu pa ditalala, matunga adi atungunuka ne dienza ne dipatula bia-mvita. Matunga mine adi akuatshisha bisangilu bia ditalala ne mfranga ke adi misangu mivule a kumpala mu dipatula dia bingoma. Mpetu ya bungi ya bungenda mu matunga aa idi ilubuluja dipatula dia bia-mvita bishipianganyi, pamue ne bia-lufu bitambe bubi bia dijiika mu buloba bitu bitayika, bitu bishipa anyi bitapa ku tshidimu tshionso bantu bakena basalayi batue ku 26 000, bakulumpe ne bana. Lukuka ne mabuejila mmakole menzejanganyi. Nkosa-mishiku ne mbuejilu bidi tshitupa tshinene mu bungenda bua bia-mvita mu buloba bujima. Bamue bena tshididi badi badivuija babanji mu mushindu’eu.
9, 10. Ntshinyi tshidi bamanyi ba malu a mu bulongolodi ebu babambishe pa bidi bitangila mvita ne madikolela a bantu?
9 Mu Tshisua-munene 1995, Joseph Rotblat, muena fizike wa bena Pologne ne mupetshi wa Difutu dia Nobel bua Ditalala, wakalomba matunga bua kujikijawu ditembangana mu dienza bingoma. Wakamba ne: “Mushindu umu’epele wa kujikila [ditembangana dikuabu mu dienza bingoma] ng’wa kujikija mvita yonso nkong.” Udi wela meji ne: bualu ebu budi mua kuenzeka anyi? Kubangila mu 1928, matunga 62 akashindikila biâla pa Tshipungidi tshia Kellogg-Briand, aleja dilekela dia mvita bu mushindu wa kujikija makokangana. Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakaleja patoke ne: tshipungidi etshi katshivua nansha tshiakanyine mabeji mine avua matshifundila.
10 Kakuyi mpata, mvita ntshipumbishi tshia misangu yonso mu miyuki ya bantu. Bu muakafunda Gwynne Dyer ne: “mvita idi ndongoluelu munene mu nshidimukilu wa bantu, ne bule bua muyuki wayi mbua muomumue ne bua nshidimukilu muine wa bantu.” Bulelela, pabuipi ne nshidimukilu yonso anyi ampire yonso udi ne bilobo biende bia mvita bidibu banemeka, biluilu biende bitshidi anu bitumika, mvita yende miende lumu, bilongelu biende bia busalayi bitambe kutumba, ne tshilaminu tshiende tshia bingoma. Kadi, siekele wetu mmumanyike bikole bua mvita kupita mikuabu yonso, mu dibutula ne dijimija dia mioyo ya bantu.
11. Mbualu kayi bua nshindamenu budi balombodi ba mu bulongolodi ebu bapue muoyo mu dikeba diabu dia ditalala?
11 Mbushuwa se: balombodi ba mu bulongolodi ebu mbapue muoyo meji a nshindamenu a Yelemiya 10:23: ‘Yehowa, ndi mumanye ne: njila wa muntu kêna munda muende; muntu kêna ne bukole munda muende bua kuendesha nabu biendedi biende bimpe.’ Padibu bapua Nzambi muoyo, ditalala dia bushuwa kadiena mua kuikalaku. Nanku, bionso ebi bidi biumvuija ne: mvita kayena buepuki mu nsangilu wa bantu bashidimuna anyi? Bidi biumvuija ne: ditalala—ditalala dia bushuwa—ntshilota tshikena mua kuenzeka anyi?
Dijingulula tshiledi tshilelela
12, 13. (a) Ntshinyi tshidi Bible usokolola pa bidi bitangila tshiledi tshia mvita tshia nshindamenu tshikena tshimueneka? (b) Mmunyi mudi Satana mumbushe lungenyi lua bantu ku dijikija dilelela dia ntatu ya bantu?
12 Bua kuandamuna nkonko eyi, tudi tukengela kumanya biledi bia mvita. Bible udi wamba patoke ne: muanjelu mutomboke Satana udi “mushi[p]ianganyi” wa ku tshibangidilu ne “muena mashimi,” ne se: “buloba bujima budi bulala mu bukokeshi bua mubi.” (Yone 8:44; 1 Yone 5:19, NW) Ntshinyi tshidiye muenze bua kulubuluja ngenyi yende? Tudi tubala mu 2 Kolinto 4:3, 4 ne: ‘Bikala lumu luimpe luetu ne tshilulu tshikudika, ludi natshi anu kudi batshidi bajimina; bakafofomijabu mêsu a meji a badi kabayi bitabuja kudi nzambi wa tshikondo etshi, bua dinkenke dia lumu luimpe lua butumbi lua Kristo, udi tshifuanyikiji tshia Nzambi, kaditemi kudibu.’ Satana udi wenza muende muonso bua bantu bumbushe lungenyi luabu ku Bukalenge bua Nzambi budi buikale mushindu wa kujikija ntatu yabu. Udi ufofomija ne upambuisha bantu ne mianda mitapuludi ya nsombelu, ya tshididi, ne ya bitendelelu, bua se: mianda eyi imueneke bu idi ya mushinga kupita bukokeshi bua Nzambi. Dinanga dinekesha dia buena-ditunga didi dijukuluke matuku aa didi anu tshilejilu tshimue.
13 Satana Diabolo udi ukankamija dinanga dinekesha dia buena-ditunga ne kansungasunga ka bisa, lungenyi lua se: dimue ditunga, dikoba, anyi tshisa kampanda, mbitambe bikuabu bionso. Lukuna luela miji lukavuabu bapoleshe kukadi nkama ya bidimu ludi luenda lujukuluka bua kusonsola mvita mivule ne bimvundu. Federico Mayor, mulombodi munene wa UNESCO, wakadimuija bua lungenyi elu ne: “Nansha mu muaba uvua dilekelela amue malu ditangalake, dishintuluka batangile ku buôwa bua benyi didi dienda dilua dilelela, mêyi a disungulula anyi a kansungasunga ka makoba avua mamueneke bu tshintu tshia kale, adi umvuika bikole misangu ne misangu.” Ntshipeta kayi tshidiku? Dishipangana dienze buôwa mu Yougoslavie wa kale ne diela mashi panshi dia bisa mu Rwanda bidi amu mianda ibidi idi milue kutumba mu biena-bualu bia ngumu.
14. Mmunyi mudi Buakabuluibua 6:4 umvuija mvita ne tshipeta tshiayi mu tshikondo tshietu etshi?
14 Bible wakadianjila kuamba ne: mu tshikondo tshia ndekelu wa ndongoluelu eu, kabalu ka diikala dia kapia, kadi kumvuija mvita, kavua ne bua kunyema pa buloba bujima. Tudi tubala mu Buakabuluibua 6:4 (NW) ne: “Kakuabu kakapatuka, kabalu ka diikala dia kapia; ne bakapesha eu uvua mukabande pa nyima bukenji bua kumbusha ditalala pa buloba, bua bashipangane bamue ne bakuabu; ne bakamupesha muele wa mvita munene.” Kubangila mu 1914 tudi bamone muendeshi wa kabalu aka wa mu tshimfuanyi ‘umbusha ditalala,’ ne matunga mmatungunuke mu diluangana ne mu didifila mu mvita.
15, 16. (a) Mmudimu kayi udi bitendelelu bikuate mu mvita ne mu dishipangana? (b) Mmunyi mudi Yehowa wangata tshidi bitendelelu bienze?
15 Tshidi katshiyi kulengulula ke mudimu wa bitendelelu mu mvita ne dishipangana ebi. Miyuki ya bantu miûle ne diela mashi panshi idi mua kuikala mu bualabale anu ku buenzeji bupambuishi bua bitendelelu bia dishima. Hans Küng, muena teoloji wa bena Katolike, wakafunda ne: “Kakuena mpata bua se: mu mêyi a buluishi ne a kabutu, [bitendelelu] mbikumbaje ne bitshidi bikumbaja tshitupa tshinenanenayi. Diluangana dipite, dibundangana diedi dia mashi panshi, bushuwa ‘mvita ya bitendelelu’ idi ne bua kuikala pambidi pabi; . . . ne mbia muomumue kabidi bua mvita ibidi ya buloba bujima.”
16 Mmunyi mudi Yehowa Nzambi wangata mudimu wa bitendelelu bia dishima mu dishipangana ne mu mvita? Dipiishibua diabi kudi Nzambi, difunda mu Buakabuluibua 18:5 (NW), didi diamba ne: “Mpekatu yende mmiunguija mushiki too ne mu diulu, ne Nzambi wavuluki bienzedi biende bipange buakane.” Dibuelakana dia bitendelelu bia dishima ne bakokeshi bena tshididi ba mu bulongolodi ebu ndifikishe ku tshibawu tshinene tshia mashi, bu mudi mushiki wa mpekatu miunguija, tshintu tshidi Nzambi kayi mua kupua muoyo. Mu katupa kîpi emu neumbushe kashidi tshipumbishi etshi mu njila udi ufikisha ku ditalala dia bushuwa.—Buakabuluibua 18:21.
Njila udi ufikisha ku ditalala
17, 18. (a) Bua tshinyi kuitabuja ne: ditalala dia kashidi didi mua kupeteka ki ntshilota tshikena mua kuenzeka? (b) Ntshinyi tshikadi Yehowa mumane kuenza bua kujadika ne: ditalala adi dia bushuwa nedilue?
17 Padi ku butuangaji bua ndongoluelu bu mudi Bulongolodi bua Matunga Masanga, bantu kabayi mua kutuala ditalala dia bushuwa ne didi dinenga, ditalala dia bushuwa nedifumine kuepi, ne mmunyi? Kuitaba ne: ditalala dia kashidi didi mua kupeteka, ntshilota tshikena mua kuenzeka anyi? Kabiena nanku bu tuetu mua kutangila ku mpokolo mulelela wa ditalala. Ne nnganyi au? Musambu 46:9 udi wandamuna pa kutuambila ne: Yehowa ‘udi ulekesha mvita bua ijike too ne ku mfudilu kua buloba; udi utshibula buta, udi ukosa difuma bitupa bitupa; udi wosha makalu a mvita mu kapia.’ Ne Yehowa ukadi mumane kutuadija mudimu au wa kujikija mvita ne kujadika ditalala dia bushuwa. Mmunyi? Pa kuteka Kristo Yezu mu nkuasa wende wa Bukalenge mumuakanyine mu 1914, ne pa kutungunuja kampanye kapite bunene ka ndongeshilu bua ditalala mu miyuki ya bukua-bantu. Mêyi a mulayi a Yeshaya 54:13 adi atujadikila ne: “Bana bebe bonso nebikale [“bantu balongesha kudi,” NW] Yehowa; ditalala dia bana bebe nedikale dinene.”
18 Mulayi eu udi uleja patoke dîyi dinene dia tshiledi ne tshipeta—mmumue ne: tshipeta tshionso tshidi ne tshiledi tshiatshi. Mu muand’eu, dilongesha dia Yehowa—tshiledi—didi dikudimuna bantu bena mvita balua bantu banangi ba ditalala badi mu ditalala ne Nzambi. Tshipeta ndishintulula dia mitshima didi divuija bantu banangi ba ditalala. Dilongesha edi dìdì dishintulula mitshima ne bieledi bia lungenyi bia bantu didi dienda ditangalaka mpindieu mene mu buloba bujima padi miliyo ya bantu ilonda tshilejilu tshia “Muk[a]lenge wa Ditalala,” Yezu Kristo.—Yeshaya 9:6.
19. Ntshinyi tshiakalongesha Yezu pa bidi bitangila ditalala dia bushuwa?
19 Ne ntshinyi tshiakalongesha Yezu pa bidi bitangila ditalala dia bushuwa? Kakakula anu bua ditalala pankatshi pa matunga, kadi bua ditalala pankatshi pa bantu mu malanda abu ne ditalala dia munda dìdì difumina ku kuondo ka muoyo kimpe. Mu Yone 14:27 (NW), tudi tubala mêyi a Yezu kudi balondi bende ne: “Ndi nnushila ditalala, ndi nnupesha ditalala dianyi; tshiena nnupeshadi bu mutu bulongolodi ebu budipeshangana. Mitshima yenu kayipampakanyi ne kayizakadi bua buôwa.” Mmunyi muvua ditalala dia Yezu dishilangane ne dia bulongolodi ebu?
20. Nku diambuluisha dia tshinyi kuatuala Yezu ditalala dia bushuwa?
20 Tshia kumpala, ditalala dia Yezu divua disuikakaja bikole ku mukenji wende wa Bukalenge. Uvua mumanye se: mbulamatadi muakane wa mu diulu, muenza kudi Yezu ne bakokeshi pamue nende 144 000, uvua ne bua kujikija mvita ne bajudi ba mvita. (Buakabuluibua 14:1, 3) Uvua mumanye se: mbulamatadi eu uvua ne bua kutuala nsombelu ya ditalala ya mparadizu, yakalayaye muenji wa malu mabi wakafua ku luseke luende. Yezu kakamulaya muaba mu Bukalenge bua mu diulu, kadi wakamba ne: “Bulelela ndi nkuambila lelu’eu ne: Newikale nanyi mu Mparadizu.”—Luka 23:43, NW.
21, 22. (a) Ditalala dia bushuwa didi dikonga ditekemena kayi dia dikema dìdì dikuatshisha? (b) Ntshinyi tshitudi ne bua kuenza bua kudimuenena dibenesha adi?
21 Yezu uvua mumanye kabidi ne: Bukalenge buende buvua ne bua kutuala busambi kudi aba bonso badi badila ne badi baleja ditabuja kudiye. Ditalala diende didi dikonga ditekemena dia dikema didi dikuatshisha dia dibiishibua. Vuluka mêyi ende makankamiji adi mu Yone 5:28, 29 (NW): “Kanukemi bua bualu ebu, bualu bua dîba didi dilua diumvua aba bonso badi mu nkita ya tshivulukidi dîyi diende ne diapatukabu, aba bakenza malu mimpe bua dibiishibua dia muoyo, aba bakenza malu mabi bua dibiishibua dia dilumbuluisha.”
22 Udi muindile tshikondo atshi anyi? Udiku mufuishe banangibue bebe anyi? Udi ujinga bikole bua kubamona kabidi anyi? Nanku itaba ditalala didi Yezu ufila. Ikala ne ditabuja bu dia Marta, muanabu ne Lazaro, wakambila Yezu ne: “Ndi mumanye ne: neabike ku dibiishibua mu dituku dia nshikidilu.” Kadi bambisha diandamuna dikankamiji dia Yezu kudi Marta: “Meme ndi dibiishibua ne muoyo. Eu udi uleja ditabuja kundi, nansha yeye mufue, neapingane ku muoyo; ne muntu yonso udi ne muoyo, ne uleja ditabuja kundi kakufua bushuwa nansha. Udi witabuja bualu ebu anyi?”—Yone 11:24-26, NW.
23. Bua tshinyi dimanya dijalame dia Dîyi dia Nzambi ndia mushinga mukole bua kupeta ditalala dia bushuwa?
23 Wewe pebe udi mua kuitabuja ne kupetela disanka mu dilaya adi. Mmunyi? Pa kupeta dimanya dijalame dia Dîyi dia Nzambi. Bambisha mushindu wakazangika mupostolo Paulo mushinga wa dimanya dijalame: ‘Katuena tulekela kutendelela Nzambi bua bualu buenu, ne kumulomba bua nuenu nuujibue tente ne [“dimanya dijalame dia,” NW] disua diende mu meji onso ne dijingulula bia mu nyuma; ne bua nuenu nuende mu bienzedi bidi biakanangane ne Mukalenge ku dimusankisha dionso, ne bua nuenu nukuame mamuma mu mudimu wonso muimpe, ne bua nuenu nudiundadiunde mu [“dimanya dijalame dia,” NW] Nzambi.’ (Kolosai 1:9, 10) Dimanya edi dijalame nedikutuishe ne: Yehowa Nzambi udi mpokolo wa ditalala dia bushuwa. Nedikuambile kabidi tshiudi ne bua kuenza mpindieu bua wewe kupunga dîyi pamue ne mufundi wa misambu mu kuamba ne: ‘Nendale panshi, nendale tulu mu ditalala kabidi, bualu bua wewe nkayebe, Yehowa, udi umvuijila muaba wa kusomba talalaa.’—Musambu 4:8.
Udi mua kumvuija anyi?
◻ Bua tshinyi madikolela a bantu bua kutuala ditalala mmapangile amu kupangila?
◻ Ntshinyi tshidi tshiledi tshinene tshia mvita?
◻ Bua tshinyi ditalala didi dinenga ki ntshilota tshikena mua kuenzeka?
◻ Ditalala dia bushuwa didi difumina kuepi?
[Tshimfuanyi mu dibeji 8]
Ditalala dia bushuwa ki ntshilota to. Ndilaya dia Nzambi
[Tshimfuanyi mu dibeji 10]
Kubangila mu 1914 muendeshi wa mu tshimfuanyi wa kabalu ka diikala dia kapia mmumbushe ditalala pa buloba
[Tshimfuanyi mu dibeji 11]
Bitendelelu ne O.N.U. bidi mua kutuala ditalala anyi?