Diambuluisha dilelela bua dîku
“Mu bulelela buonso tudi mua kuamba ne: mu Amerike dîku didi mu lutatu. Kudi anu nkomenu umue pa kumona bungi bua mabaka adi afua, bungi bua bana ba panshi, [ne] bilumbu bia tshinyangu kudi bana ne kudi bena mabaka.”
MÊYI aa mamba kudi Tom Brokaw, muedi wa nseka ku televizion, adi mua kuikala malu adi mu matunga makuabu a bungi. Lutatu elu ludi lumvuija tshinyi?
Mu mishindu mivule dîku ke tshishimikidi tshinene tshia nsangilu wa bantu. Diodi dikale mu lutatu, nsangilu wa bantu pende udi mu lutatu. Dîku didi kabidi mpokolo wa dikuatshisha dia mu meji ne mu malu a mfranga bua bana. Mu dîku ke mudibu bapetela malongesha a kumpala adi ne mushinga mutambe mu nsombelu. Bikala dîku mu lutatu, tshialonga bana ntshinyi? Bukubi buabu budi penyi? Nebikale bantu ba mushindu kayi ku bukulumpe buabu?
Kudiku diambuluisha kampanda bua dîku mu tshikondo etshi tshia lutatu anyi? Eyowa. Dîku didi ndongoluelu uvua Nzambi nkayende mujadike. (Genese 1:27, 28) Ne mmufile mêyi-maludiki adi akengedibua bua dîku mu Bible, Dîyi diende. (Kolosai 3:18-21) Bushuwa, katuena mua kushintulula nsangilu wa bantu mujima, kadi tudi mua kutumikila mibelu ya mu Bible mu dîku dietu. Tudi basue kukuambila bamue bantu bakenza nunku ne bipeta bimpe biakapetabu.
Diepula dishipa dia dibaka
Mu matunga a bungi mabaka matue ku 50 pa lukama adi afua. Edi ndipangila ditambe bunene mu malanda a bantu! Bushuwa, bavule badi bafika ku dishala baledi bajike bua bualu ebu batu benza mudimu mukole mutambe mu dikolesha bana babu. Kadi ba bungi nebitabe bushuwa ne: mbimpe padi bena dibaka bajikija ntatu yabu ne bashala pamue.
Mu Bidiila bia Salomon, dimue dibaka divua ditangile ku difua. Mulume, muikale muana wa mfumu, uvua muena tshinyangu ne uvua ne bibidilu bibi bia bungi. Nsombelu uvua mukolele menemene mukajende mu mushindu wa se: wakateta mene bua kudishipa. Pashishe, mulume eu wakitaba bua kulonga Bible ne Bantemu ba Yehowa. Wakalonga ne: muntu yonso udi musue kusankisha Nzambi kêna anu ne bua kumanya tshidi tshibi patupu, kadi udi kabidi ne bua ‘kuikala ne malu mabi lukuna.’ (Musambu 97:10) Ebi bidi bikonga kukina malu bu mudi kushima, kuiba, tshinyangu ne bukuatshiki bua maluvu. Wakateleja mubelu eu ne katupa kakese wakalekela bibidilu biende bibi ne ngikadilu wende wa tshinyangu. Dishintuluka edi diakakemesha mukajende, ne dibaka diabu diakalengela bikole bua buenzeji bua Dîyi dia Nzambi.
Mu ditunga dia Afrique du Sud mukaji kampanda udi Ntemu wa Yehowa wakumvua ne: mfumuende wa mudimu muntu mukaji ne bayende bavua bela meji a kushipa dibaka. Ntemu eu wakayukila ne mfumuende wa mudimu pa mmuenenu wa Nzambi wa dibaka ne wakamuleja mukanda udi ne tshiena-bualu tshia: Nsapi wa disanka mu dîku. Mukanda eu, mupatula kudi Bantemu ba Yehowa, udi uzangika mêyi-maludiki a mu Bible bua dibaka, wela kashonyi nangananga pa mushindu udi Bible wambuluisha bena dibaka bua kujikija ntatu yabu. Mfumuende wa mudimu ne bayende bakabala mukanda eu bubidi buabu ne bakateta bua kutumikila ne muoyo mujima mibelu ya mu Bible milejamu. Bu tshipeta, bakapangadija bua kubenga kushipa dibaka—dibaka edi kabidi diakapanduka bua ditumikila dia mêyi-maludiki a mu Bible.
Bitendelelu bishilangane
Netuambe tshinyi bua dibaka didi mulume ne mukaji bikale mu bitendelelu bishilangane? Bible udi ubela bimpe bena Kristo bua kuselangana ‘anu mu Mukalenge.’ (1 Kolinto 7:39) Kadi, imue misangu muena dibaka udi mua kushintulula tshitendelelu. Bidi bikengela bua kushipa dibaka anyi? Nansha kakese.
Mu ditunga dia Botswana, bakebeja muntu mukaji kampanda uvua mulue Ntemu wa Yehowa matuku adi panshi aa mushindu uvua tshitendelelu tshivuaye mubuele tshimushintulule. Wakalomba bayende bua amuandamuine, ne mona tshiakambaye: “Katshia mukajanyi walua Ntemu wa Yehowa, ndi mumone mashintuluka a bungi mimpe kudiye. Udi mpindieu ne lutulu ne meji bivuaye kayi nabi kumpala. Mmupete bukole ne dipangadika dia kulekela dinua makanya, bualu butshidi bunkolele. Mukajanyi mmulue kuikala ne dinanga dia bungi bua bana banyi ne buanyi meme muine, kabidi ne bua bakuabu bantu. Ukadi utamba kulengulula amue malu, nangananga kudi bana. Ndi mmumona upitshisha mêba mu mudimu wende wa buambi, ukeba bua kuambuluisha bantu bakuabu bua kulengejabu nsombelu wabu. Ndi mumone kabidi mashintuluka mimpe kundi meme muine. Ndi ngela meji ne: bidi nunku nangananga bua tshilejilu tshiende.” Mbuenzeji kayipu bulenga buvua nabu mêyi-maludiki a mu Bible pa dibaka edi! Bantu bavule badi kabayi Bantemu mbambe mêyi a muomumue bua bena dibaka nabu Bantemu.
Padi tatu ulengulula majitu ende
Malanda pankatshi pa tatu ne bana bende nga mushinga mukole mu dienza mêku makole. Mupostolo Paulo wakabela ne: “Nuenu, batatu, kanufiikishi bana benu munda, kadi nutungunuke ne kubakolesha mu dinyoka ne buludiki bua mu lungenyi bia Yehowa.” (Efeso 6:4, NW) Nunku, bidi biumvuika muvua tshiena-bualu tshia mu tshikandakanda kampanda (The Wilson Quarterly) tshiupuile bujitu buonso bua malu a mu nsombelu pa makaya a batatu badi kabayi bakumbaja mudimu wabu. Tshiena-bualu etshi tshiakamba ne: “Pankatshi pa 1960 ne 1990, bungi bua bana badi kabayi basombe ne batatuabu babaledi mbuvule misangu mipite pa ibidi . . . Dijimina dia bu-tatu ke bualu bunene budi bukebeshe ntatu mivule ya ku idi itamba kukengesha nsangilu wa bena Amerike.”
Bidi biumvuija ne: bana badi kabayi baludika kudi batatuabu kabakuikala bimpe anyi? Tòo. Mufundi wa misambu wa kale wakamba ne: “Nansha biandekela tatu wanyi ne mamu wanyi, Yehowa neangambule.” (Musambu 27:10) Mêyi aa avua malelela bua muana wa balume wa bidimu tshitema wa mu ditunga dia Thaïlande. Wakajimija mamuende patshivuaye muana wa pambidi, ne bu muvua tatuende kayi mumunange, wakamushila kakuende mukaji. Pakadiumvuaye ne: kabavua bamusue ne kabavua bamunange, muana wa balume eu wakatomboka ne kumumanyabu bu mututshianganyi. Wakakanyina too ne kakuende muine. Dimue dituku bamuangalaji ba evanjeliyo babidi ba ku dîba ne ku dîba ba Bantemu ba Yehowa, pa kumona se: uvua misangu mivule wimana pambelu pa Nzubu wa Bukalenge wa muaba au, bakamubikila kumbelu kuabu.
Bakamuambila malu a Nzambi—ne se: bu mudi Yehowa muikale bu tatu, mmunange bana bende. Bakakula kabidi bua Mparadizu wa pa buloba udi Nzambi mulaye bantu ba lulamatu. (Buakabuluibua 21:3, 4) Malu onso aa akasankisha muana wa balume eu, ne uvua upingana dituku dionso bua kulonga bia bungi. Bantemu aba bakamuambila ne: uvua ne bua kulekela ditutangana bikalaye musue bushuwa bua Nzambi ikale Tatuende. Bualu ebu buvua bumvuangana ne mêyi a Paulo matumina bena Roma a se: “Binuamanya mua kuenza nunku mu bienzedi bienu, nuikale ne bantu bonso ditalala.” (Lomo 12:18) Uvua kabidi ne bua kusomba bimpe ne kakuende mukaji. (1 Timote 5:1, 2) Katupa kakese, wakatuadija kutumikila mêyi-maludiki a mu Bible—kakuyi mpata wakalengeja bikole nsombelu wende wa mu dîku ne kakuende mukaji. (Galatia 5:22, 23) Bena mutumba bakakema bikole pa kumona mashintuluka avuaye muenze mu mushindu wa se: bakasua bua bana babu balonge Bible ne Bantemu ba Yehowa!
Lungenyi lua ditalala
Mupostolo Paulo wakafundila bena Kolosai ne: ‘Nuluate dinanga, didi tshisuikidi tshia malu onso a buakane buonso. Ne ditalala dia Kristo dinukokeshe mu mitshima yenu.’ (Kolosai 3:14, 15) Lungenyi lua ditalala ne dinanga dia muoyo mujima kabiena mua kupanga bua kusuika dîku pamue. Ne bidi mua kujikija matapuluka a dîku a mutantshi mule. Rukia, udi musombele mu ditunga dia Albanie, kavua wakulangana ne muanabu wa balume kukavua bidimu bipite pa 17 bua dielangana ku mêyi dia mu dîku. Pakalongaye Bible ne Bantemu ba Yehowa, wakamanya ne: musadidi yonso wa Nzambi mmulombibue bua kuikala mu ditalala ne bakuabu. ‘Akebe ditalala, adilonde.’—1 Petelo 3:11.
Rukia wakajingulula ne: uvua ne bua kukeba bua kuikala mu ditalala ne muanabu wa balume. Wakasambila butuku bujima, ne dinda diakalonda, muoyo wende wa munda ututa, wakaya kumbelu kua muanabu wa balume. Muana wa muanabu eu ke wakunzulula tshiibi ne kumuebejaye ukema ne: “Udi wenza tshinyi apa?” Ne ditukija dionso Rukia wakalomba bua kumonanganaye ne muanabu wa balume, uleja ne: uvua musue kulengejangana nende. Bua tshinyi? Bualu mpindieu mmujingulule ne: etshi ke tshivua disua dia Nzambi. Muanabu wa balume wakitaba, ne bakupukilangana ne kupuekesha binsonji bia disanka bua dilengejangana diabu—dîku diakadisanga bualu bavua balonde mêyi-maludiki a mu Bible.
Malunda mabi
“Lelu’eu, pa tshibidilu muana udi utangila televizion mêba muanda-mutekete ku dituku. Padiye ufika ku ndekelu kua tulasa tupuekele ukadi mumone bantu binunu muanda-mukulu bashipa ne bienzedi bia tshinyangu binunu lukama.” Ke mudi mukanda kampanda wamba (The 7 Habits of Highly Effective Families). Dimona dia bintu bia mushindu’eu didi ne buenzeji kayi kudi muana? “Bamanyi bapiluke” kabatu bapetangana ku mêyi pa bualu ebu to, kadi Bible udi udimuija ne bukole buonso bua kubenga malunda mabi. Tshilejilu, udi wamba ne: ‘Udi ubuelakana ne bapote neakenge bua bualu ebu.’ (Nsumuinu 13:20) Udi wamba kabidi ne: “Malunda mabi adi anyanga nsombelu mulenga.” (1 Bena Korente 15:33, Mukanda wa Mvidi Mukulu) Tudi mua kuakaja nsombelu wa mu dîku bituangata ne ntema dîyi-diludiki edi bu bualu bulelela, nansha malunda mabi mikale bantu anyi bindidimbi bia ku televizion.
Mamu kampanda wa mu ditunga dia Luxembourg uvua ulonga Bible ne Ntemu wa Yehowa. Dimue dituku wakambila Ntemu eu ne: ku dilolo bana bende babidi ba bakaji, wa bidimu muanda-mutekete ne wa bidimu muanda-mukulu bavua batandangana bikole ne bavua ne luonji. Ntemu eu wakebeja tshivua bana aba benza dilolo dionso. Mamu wakamba ne: batu batangila televizion patuye ukolopa mu tshikuku. “Bavua balonda programe kayi?” Mamu kuandamunaye ne: “Ee, bavua bamona filme ya bimfuanyi bizola.” Pakamuambila Ntemu eu ne: misangu mivule programe ya mushindu’eu itu ya tshinyangu, mamuende wa bana ba bakaji aba wakalaya bua kuyimona.
Dituku diakalonda, mamu wakamba ne: uvua munyingalale bikole bua filme ya bimfuanyi bizola ivua bana bende ba bakaji batangila. Filme eyi ivua ileja nyama ya luonji mifume mu tshibuashibuashi mifuikakaja mu lungenyi; ivua inyangakaja ne tshikisu tshikole menemene tshintu tshionso tshivuayi isangana mu njila wayi. Wakumvuija bana bende ba bakaji ne: Yehowa udi ukina tshinyangu ne kêna usanka patudi tutangila bintu bia tshikisu bia mushindu’eu to. (Musambu 11:5) Bu muvuabu basue kusankisha Yehowa, bana ba bakaji aba bakumvuangana bua kuzola bimfuanyi kampanda pamutu pa kutangila televizion. Diakamue, bienzedi biabu bia luonji biakashintuluka, ne nsombelu wa mu dîku wakalengela.
Ebi mbilejilu bikese patupu bua kuleja ne: ditumikila mêyi-maludiki a mu Bible didi diakaja nsombelu wa mu dîku. Mibelu ya mu Bible idi ikonga nsombelu ya mishindu yonso. Mibelu eyi mmiakanyine kuyeyemena ne idi ne buenzeji bukole bua diakalenga dietu. (Ebelu 4:12) Padi bantu balonga Bible ne bakeba ne muoyo umue bua kutumikila malu adiye wamba, mêku adi akola, bumuntu budi bulengela ne badi bepuka bilema. Nansha padi muena mu dîku umue patupu ulonda mibelu ya Nzambi, malu adi alengela. Bushuwa, mu bitupa bionso bia mu nsombelu, tudi ne bua kuangata Dîyi dia Nzambi anu bu muakenza mufundi wa misambu wakafunda ne: ‘Dîyi diebe didi muinda ku makasa anyi ne munya muteme mu njila wanyi.’—Musambu 119:105.
[Tshimfuanyi mu dibeji 5]
Mbajikije ntatu ya mu dîku pa kutumikila mêyi-maludiki a mu Bible