Tufilayi milambu idi Yehowa mua kuanyisha
TSHIKONDO kampanda ku kale, ku tshibueledi tshia budimi bua Edene tshia ku Est kuvua bualu buvua bukemesha.a Bakeluba ba bukole bavua bimaneku bua kulama, tshimuenekelu tshiabu tshia luonji tshivua tshileja patoke ne: muntu nansha umue kavua ne bua kuteta bua kupita to. Tshivua kabidi tshipangisha mua kupita tshivua muele mukunze ne mudilu uvua unyunguluka, pamu’apa butuku uvua utua nsese ivua ikuatshisha buôwa ku mitshi ivua pabuipi apu. (Genese 3:24) Nansha muvua bualu ebu ne bua kuikala bukoka ntema, babandidi bonso bavua bimanyine pa bule.
Kana (Kayine) ne Ebele (Abele) bavua mua kuikala baye kumona muaba eu misangu ya bungi. Balelela pambelu pa budimi ebu kudi Adama ne Eva, bavua mua kuikala bela anu meji bua mushindu uvua nsombelu wa mu Mparadizu, muvua baledi babu kumpala, ne bisosa bibishi bia mubidi muimpe bivuamu, ne bimuma ne bisekiseki bia bungi. Mpindieu budimi ebu bua Edene, kakuyi mpata buvua ne bua kumueneka bukutakane ne tshisuku.
Adama ne Eva bavua bushuwa bumvuije bana babu bua tshinyi kakuvua muntu uvua udima budimi ebu ne bua tshinyi bavua babipatemu. (Genese 2:17; 3:6, 23) Mmunyipu muvua Kana ne Ebele badiumvue batekete mu mikolo! Bavua bamona budimi, kadi kabavua mua kubuelamu. Bavua pabuipi menemene ne Mparadizu, kadi bikale nende mutantshi mule. Dipanga bupuangane divua dibanyange, ne Kana ne Ebele kabavua ne tshivuabu mua kuenza bua kulengeja nsombelu eu to.
Bushuwa malanda a baledi babu kaavua mua kuikala makaje mianda nansha. Pavuaye ukosela Eva tshibawu, Nzambi wakamba ne: “Mutshima webe newikale kudi mulume webe; yeye neikale ne bukokeshi ku mutu kuebe.” (Genese 3:16) Bilondeshile mulayi eu, musangu au Adama uvua ne bua kuikala muleje bukokeshi buende ku mutu kua mukajende, pamu’apa katshiyi kabidi umuangata bu mulunda wende ne mumuambuluishi. Ne Eva uvua umueneka mutambe kuikala ku bukokeshi bua mulume eu. Muedi wa nseka kampanda udi mene uya kule menemene mu diumvuija “mutshima” wa Eva bu “dijinga dienze anu bu disama.”
Bible kêna wamba mushindu uvua nsombelu eu wa mu dibaka muikale ne buenzeji pa kanemu ka bana aba kudi baledi babu to. Kadi, mbilelela bua se: Adama ne Eva bakashila bana babu tshilejilu tshidi tshibungamija.
Disungula njila mishilangane
Panyima, Ebele wakalua mulami wa mikoko ne Kana wakalua tshidima. (Genese 4:2) Pavuaye ulama bimuna biende, kakuyi mpata uvua ne dîba dia bungi dia kuelangana meji pa mulayi musunguluke muamba kumpala kua kuipatabu baledi bende mu Edene: “Nenteke lukuna pankatshi pebe ne mukaji ne pankatshi pa dimiinu diebe ne dimiinu diende. Yeye neakuboze ku mutu ne wewe neumuboze ku tshikankanyi.” (Genese 3:15, NW) Ebele uvua ne bua kuikala mudikonke ne: ‘Mmunyi muakumbana dilaya dia Nzambi didi ditangila dimiinu dikala mua kuboza nyoka, ne mmunyi muabozabu dimiinu edi ku tshikankanyi?’
Panyima pa tshikondo kampanda, pamu’apa pakavuabu bantu bakole, Kana ne Ebele bakafila muntu ne muntu mulambu kudi Yehowa. Bu muvua Ebele muikale mulami wa mikoko, kabivua bikemesha muakafilaye ‘ban’a bute ba mikoko ne dianyi diayi.’ Kadi, Kana yeye wakafila “bintu biakamena mu buloba.” Yehowa wakitaba mulambu wa Ebele, kadi ‘yeye wakapidia Kana ne mulambu wende.’ (Genese 4:3-5) Bua tshinyi kakawitaba?
Bamue bantu batu bamba ne: bualu mulambu wa Ebele uvua wa mu ‘ban’a bute ba mikoko yende,’ kadi wa Kana uvua patupu wa “bintu biakamena mu buloba.” Kadi tshilumbu katshivua mu bia pa madimi bivua Kana mufile to, bualu Bible udi wamba ne: Yehowa wakitabuja ‘Ebele ne mulambu wende,’ ne wakapidia ‘Kana ne mulambu wende.’ Nenku Yehowa wakatangila kumpalampala ngikadilu wa mutshima wa mumutendeledi. Mu dienza nunku, ntshinyi tshivuaye mumone? Ebelu 11:4 udi wamba ne: Ebele wakafila mulambu wende ‘bua ditabuja.’ Nanku bidi bimueneka ne: Kana uvua mupange ditabuja diakenza bua se: Nzambi anyishe mulambu wa Ebele.
Mu muanda eu, mbimpe kuvuluka ne: mulambu wa Ebele uvua wa diela mashi panshi. Ebele uvua mua kuikala mufike ku dimona se: dilaya dia Nzambi bua dimiinu divuabu ne bua kuboza ku tshikankanyi divua mua kulomba muoyo bu mulambu. Nenku mulambu wa Ebele uvua mua kuikala dilomba bua dibuikidila, ne mulambu eu wakaleja ditabuja dia se: Nzambi uvua mua kufila mulambu wa kubuikila nawu mpekatu mu tshikondo tshiakanyine.
Kadi, pamu’apa Kana kavua mutume meji a bungi ku mulambu wakafilaye to. Mumvuiji kampanda wa Bible wa mu siekele wa 19 wakamba ne: “Mulambu wende uvua dijingulula patupu dia se: Nzambi mmumuenzele bimpe. Mulambu eu wakaleja patoke ne: kavua mujingulule dinyanguka dia malanda ende ne Mufuki wende to, anyi mushinga nansha mukese wa kutonda mpekatu peshi mushindu uvua nsombelu wende musuikila ku dibuikidila.”
Kabidi, bu muvuaye muan’a bute, Kana uvua mene mua kuikala muele meji ne dikamakama dionso ne: yeye ke uvua dimiinu dilaya divua ne bua kubutula Nyoka, Satana. Eva pende uvua mua kuikala muele meji nanku bua muanende wa kumpala. (Genese 4:1) Bushuwa, bikala Kana ne Eva bavua batekemene malu aa, bavua badidinge bikole.
Bible kêna wamba muvua Yehowa muleje dianyisha diende bua mulambu wa Ebele to. Bamue bumvuiji ba Bible badi bamba ne: mulambu eu bavua bawoshe kudi mudilu mufume mu diulu. Nansha biobi mushindu kayi, pakajingululaye ne: bavua babenge mulambu wende, Kana ‘wakafika munda bikole, wakabungama.’ (Tshibangidilu 4:5, MMM) Kana uvua mutangile ku kabutu.
Mibelu ya Yehowa ne diandamuna dia Kana
Yehowa wakelesha Kana meji. Wakamuebeja ne: “Udi ne tshiji bua tshinyi? Udi ubungamina tshinyi?” Nkonko eyi yakapesha Kana mpunga muimpe bua kukonkonona meji avua munda muende. Yehowa wakatungunuka ne: ‘Biwenza bimpe kuena ubanduluka anyi? Kadi biwikala kuyi wenza bimpe, bualu bubi budi bualamina kumbelu kuebe; mutshima wa bubi newikale kuudi, kadi wewe neubukokeshe anyi?’—Genese 4:6, 7. (Tangila kazubu mu dibeji 23.)
Kana kakateleja to. Kadi wakaya ne Ebele mu budimi ne kumushipaye. Kunyima, pakamukonka Yehowa muaba uvua Ebele, Kana wakasakidila mafi ku mpekatu wende wa kumpala. Wakandamuna ne: “Tshiena mumanye, ndi mulami wa muakuny’anyi anyi?”—Genese 4:8, 9.
Kumpala ne kunyima kua dishipa Ebele, Kana wakabenga bua ‘kuenza bimpe.’ Wakasungula bua kulekela mpekatu umukokesha, ne bua bualu ebu, bakipata Kana muaba uvua dîku dia bantu disombele. Bakateka “tshimanyinu,” pamu’apa mukenji muela patoke patupu, bua muntu nansha umue kasombuedi lufu lua Ebele mu dishipa Kana.—Genese 4:15.
Kunyima Kana wakaya bua kuasa musoko, wakawinyika dîna dia muanende wa balume. Kabiena bikemesha muakalua ndelanganyi yende kumanyika bua tshikisu tshiayi. Ndekelu wa bionso, ndelanganyi ya Kana yakajimina pavua Mvula wa Kabutu wa mu matuku a Noa mukombe bantu babi bonso.—Genese 4:17-24; 7:21-24.
Muyuki wa mu Bible wa Kana ne Ebele kauvua mulama anu bua dibala dia kupitshisha nadi dîba patupu to. Kadi uvua ‘mufundibue bua kutuyisha’ ne udi “ne mushinga bua kulongesha, bua kubela.” (Lomo 15:4; 2 Timote 3:16, NW) Ntshinyi tshitudi mua kulongela ku muyuki eu?
Dilongesha buetu tuetu
Anu bu Kana ne Ebele, lelu’eu bena Kristo mbalombibue bua kupesha Nzambi mulambu—ki mmulambu wa kuosha muena dîna to, kadi ‘mulambu wa kumutumbisha nawu, udi biawu mamuma a mishiku idi ijikula ditabuja dia dîna diende.’ (Ebelu 13:15) Muanda eu udi wenzeka mpindieu pa buloba bujima, padi Bantemu ba Yehowa bayisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi mu matunga mapite pa 230. (Matayo 24:14) Udi wenza pebe mudimu eu anyi? Nenku udi mua kuikala mushindike ne: ‘Nzambi kêna upanga buakane bua kupueye muoyo mudimu wenu ne dinanga dinuakaleja bua dîna diende.’—Ebelu 6:10.
Anu bu muvuabi bua mulambu wa Kana ne wa Ebele, kabena mua kutuila mulambu webe mushinga ne mêsu to—tshilejilu, ku bungi patupu bua mêba audi wenza mu mudimu wa buambi. Yehowa udi umona mu buondoke. Yelemiya 17:10 udi wamba ne: yeye udi ‘utangila meji a muntu’ ne mene ‘uteta malu adi mu mutshima’—ngenyi ne meji a munda menemene, pamue ne malu atu asaka muntu. Nunku tshilumbu tshilelela mmeji adi atusaka, ki mbungi to. Bushuwa, nansha wowu munene anyi mukese, mulambu udi ne mushinga kudi Nzambi padiwu mufila ne mutshima musaka kudi dinanga.—Fuanyikija Mâko 12:41-44 ne 14:3-9.
Kabidi, tudi ne bua kuikala bamanye ne: Yehowa kakuitaba milambu kayiyi mijima nansha, kakuyitaba anu bu muvuaye mubenge mulambu wa Kana mufila ne muoyo muabuluke. (Malaki 1:8, 13) Yehowa udi ulomba bua umupeshe bintu biebe bitambe buimpe, bua umuenzele mudimu ne mutshima webe wonso, anyima, lungenyi ne bukole buebe buonso. (Mâko 12:30) Utu wenza nanku anyi? Nunku udi ne kabingila kimpe bua mulambu webe kukusankishawu. Paulo wakafunda ne: ‘Muntu ne muntu adijadikile mudimu wende, nunku neamanye mua kuditumbisha bua bualu buende, ki [“mmu didifuanyikija ne,” NW] mukuabu.’—Galatia 6:4.
Kana ne Ebele bavua bakolesha mushindu wa muomumue. Kadi bikondo ne nsombelu biakapesha muntu ne muntu mushindu wa kudima ngikadilu ya pa buayi. Ku kakese ku kakese mmuenenu wa Kana wakanyanguka bua mukawu, matandu ne biji.
Kadi, Nzambi udi uvuluka Ebele bu muntu muakane. (Matayo 23:35) Dipangadika diende dia kusankisha Nzambi mu mishindu yonso diakavuija Ebele mushilangane bimpe ne bena mu dîku diabu bavua kabayi ne dianyisha—Adama, Eva ne Kana. Bible udi utuambila ne: nansha muakafua Ebele, “utshidi wakula.” Mudimu wende wa lulamatu muenzela Nzambi ntshitupa tshia muyuki wa kashidi mufunda mu Bible. Tulondayi tshilejilu tshia Ebele pa kutungunuka ne kufila milambu idi Nzambi mua kuanyisha.—Ebelu 11:4.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bamue badi bela meji ne: budimi bua Edene buvua mu tshitupa tshidi ne mikuna tshia ku Est kua ditunga dia Turquie wa lelu.
[Kazubu/Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Tshilejilu bua bena Kristo babedianganyi
“UDI ne tshiji bua tshinyi? Udi ubungamina tshinyi?” Mu diela nkonko eyi, Yehowa wakelesha Kana meji mu mushindu muimpe. Kakenzeja Kana bua kushintuluka to, bualu Kana uvua ne budisunguidi. (Fuanyikija ne Dutelonome 30:19.) Nansha nanku, Yehowa kakelakana bua kuleja bipeta bibi bia tshikadilu tshibi tshia Kana nansha. Wakamudimuija ne: ‘Biwikala kuyi wenza bimpe, bualu bubi budi bualamina kumbelu kuebe; mutshima wa bubi newikale kuudi.’—Genese 4:6, 7.
Tshidi tshikoka ntema ntshia se: nansha pavuaye ukanyina Kana bikole, Yehowa kakamuangata bu ‘muntu mumane kujimina kashidi to.’ Pamutu pa nanku, wakambila Kana bua mabenesha avua mamuindile bu yeye mushintulule njila yende, ne wakaleja dishindika dia se: Kana uvua mua kutshimuna lutatu elu bu yeye musungule bua kuenza nunku. Yehowa wakamuambila ne: ‘Biwenza bimpe, kuena ubanduluka anyi?’ Wakebeja kabidi Kana bua tshiji tshivuaye natshi ne kipatshila ka kushipangana ne: ‘Neubukokeshe anyi?’
Lelu’eu, bakulu mu tshisumbu tshia bena Kristo badi ne bua kuidikija tshilejilu tshia Yehowa. Bu mudibi biamba mu 2 Timote 4:2, imue misangu badi ne bua ‘kutandisha’ ne ‘kukanyina’ muntu udi mupambuke, pa kumuleja mu mushindu mutoke bipeta bibi bia tshikadilu tshiende tshibi. Kabidi, bakulu badi ne bua ‘kukolesha’ bakuabu. Muaku wa tshiena-Gelika pa·ra·ka·leʹo udi umvuija “kukankamija.” Nkonga-miaku kampanda udi wamba ne: “Mubelu kautu utapa ku muoyo, kabatu baufila ne tshikisu, anyi kautu utobolola. Muanda wa se: busambi budi mua kuikala diumvuija dikuabu dia muaku eu wa tshiena-Gelika udi uleja lungenyi lua muomumue.”—Theological Dictionary of the New Testament.
Bualu bua mushinga, muaku udi umvuangana nawu, pa·raʹkle·tos, udi mua kufunkuna muambuluishi anyi mulumbuluidi wa muntu ku kabadi. Nenku, nansha padi bakulu bakanyina muntu bua kabingila kampanda, badi ne bua kuvuluka ne: mbambuluishi, ki mbaluishi ba muntu udi dijinga ne mibelu nansha. Anu bu Yehowa, bakulu badi ne bua kuikala ne mmuenenu muimpe, baleja dishindika dia se: muntu udibu babela udi mua kukokesha lutatu alu.—Fuanyikija ne Galatia 6:1.
Ndekelu wa bionso, kutumikila mibelu mbualu budi butangile muntu. (Galatia 6:5; Filipoi 2:12) Babedianganyi badi mua kumona se: bamue bantu kabena bateleja didimuija diabu to, anu bu muakasungula Kana bua kulengulula dimukanyina dia Mufuki. Nanku padi bakulu bidikija Yehowa, Tshilejilu tshipuangane bua bena Kristo babedianganyi, badi mua kuikala bashindike ne: mbenze tshionso tshivuabu ne bua kuenza.