Muoyo wa kashidi mbualu bulelela buenzeka anyi?
‘Muyishi, nengenze bualu buimpe kayi, mpete muoyo wa tshiendelele?’—MATAYO 19:16.
1. Ntshinyi tshitudi mua kuamba bua bule bua muoyo wetu?
XERXÈS I, Mukalenge wa bena Pelasa, mumanyike mu Bible ku dîna dia Ahashawelosha, uvua utangila basalayi bende kumpala kua kubatuma ku mvita mu tshidimu tshia 480 K.B.B. (Esetê 1:1, 2) Bilondeshile Hérodote, muena Greke mufundi wa malu a kale, mukalenge eu wakapuekesha binsonji pakamonaye basalayi bende. Bua tshinyi? Xerxès wakamba ne: “Bidi bimbungamija pandi ngela meji bua mudi muoyo wa muntu muipi. Bualu ku bantu bonso aba, nansha umue kakuikala ne muoyo bidimu lukama kumpala eku.” Kakuyi mpata udi pebe mumone mudi muoyo muikale muipi, ne mudi muntu nansha umue kayi musue kukulakaja, kusama ne kufua. Aka! Bu tuetu mua kuikalaku ne muoyo ne makanda a ku bunsonga ne disanka!—Yobo 14:1, 2.
2. Nditekemena kayi didi nadi bantu ba bungi, ne mbua tshinyi?
2 Tshikandakanda kampanda tshia mu dia 28 Kabitende 1997 tshiakapatula tshiena-bualu etshi: “Bantu mbasue kuikala ne muoyo.” Mbatelamu mêyi a mukebuludi kampanda wakamba ne: “Bushuwa ndi ngitaba ne: tudi mua kuikala tshipungu tshia kumpala tshia bantu bikala ne muoyo kashidi”! (The New York Times Magazine) Pamu’apa wewe pebe udi witaba ne: muoyo wa kashidi mbualu bulelela buenzeka. Udi mua kuitaba nenku bualu Bible udi ulaya ne: tudi mua kuikala ne muoyo kashidi pa buloba apa. (Musambu 37:29; Buakabuluibua 21:3, 4) Kadi, bamue bantu batu bitaba ne: muoyo wa kashidi mbualu bulelela bua tubingila tukuabu pa kumbusha tudi mu Bible. Dikonkonona ndambu wa tubingila etu nedituambuluishe bua kumvua ne: muoyo wa kashidi mbualu bulelela buenzeka.
Benza bua kuikala ne muoyo kashidi
3, 4. (a) Bua tshinyi bamue badi bitaba ne: tudi ne mushindu wa kushala ne muoyo kashidi? (b) Ntshinyi tshiakamba Davidi bua mushindu uvuabu bamuenze?
3 Kabingila kamue kadi ba bungi bitabila ne: bantu badi ne mushindu wa kushala ne muoyo kashidi kadi katangila mushindu wa dikema udibu batuenze. Tshilejilu, mushindu utudi benza munda mua mamu mbualu bua tshishima. Mumanyi kampanda wa malu a bukulakaje wakafunda ne: “Panyima pa dienza bishima bidi bituadija ku dimitshibua too ne ku diledibua, ne pashishe ku dikola dia bitupa bia lulelu too ne ku bukulumpe, bufuki ki mbujadike ngenzelu kampanda udi mua kuikala mutambe kupepela bua kuimanyika bukulakaja ne kutungunuja bishima ebi kashidi nansha.” Bushuwa, patudi tukonkonona mutudi benza mu mushindu wa tshishima, lukonko ludi lushala ndua se: Bua tshinyi tutu tufua?
4 Kukadi binunu bia bidimu, Davidi, umue wa ku bafundi ba Bible, wakelangana meji pa bishima bine ebi, nansha muvuaye kayi mua kumona munda mua mukaji bu mudi baminganga mua kumumona lelu’eu. Davidi wakelangana meji pa mushindu udibu bamuenze yeye muine, anu bu muakafundaye, uvua ‘musokoka mu difu dia mamuende.’ Wakamba ne: dîba adi ‘bakenza tuonyi tuende.’ Wakakula kabidi bua dienza dia “mifuba” yende pavuabu “bamuenze mu musokoko.” Pashishe Davidi wakakula bua ‘mukuji wende,’ ne wakakula bua mukuji au munda mua mamuende wamba ne: “Bitupa biawu bionso bivua bifunda.”—Musambu 139:13-16, NW.
5. Mbishima kayi bidi bienzeka mu difu patudi tuenjibua?
5 Bushuwa, kakuvua malu etu a bushuwa aa mamana kufunda bua dienzeka dia Davidi munda mua mamuende nansha. Kadi mu meji avua Davidi wela bua dienzeka dia “tuonyi,” “mifuba” ne bitupa biende bikuabu bia mubidi, wakamona bienze bu se: dienzeka dia bitupa ebi divua dilonda malu kampanda (plan) mamana kufunda—mu mushindu wa se: tshintu tshionso tshivua tshienze bu ‘tshifunda.’ Bivua anu bu se: patshivua mukuji bunene bua katoba kakese munda mua mamuende, uvua ne muaba munene mûle tente ne mikanda ya malu a bungi pa mushindu wa kuenza muana wa katoto, ne malu aa makole pa kuumvua bavua baasambulujila katupa kuonso kavua kenzeka. Nenku, mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi, tshikandakanda kampanda tshidi tshiamba bua ‘katupa konso (selile) mu mukuji udi wenda wenzeka bu kadi ne muaba mujima muikale ne malu a kulonda (plan) mamana kufunda.’—Science World.
6. Anu bu muakafunda Davidi, ntshinyi tshidi tshijadika ne: tudi ‘benza mu mushindu wa dikema’?
6 Ukadiku muele meji bua mushindu wa dikema udi mibidi yetu yenza mudimu anyi? Mumanyi wa malu a muoyo (biologiste) Jared Diamond wakamba ne: “Tutupa tukese tua mubidi tutu munda mua mala etu tutu tushintuluka musangu umue kunyima kua matuku makese, etu tudi mu kabombi ka menyi musangu umue mu ngondo ibidi yonso, ne tubulu tukunze tudi tuenza mashi musangu umue mu ngondo inayi yonso.” Wakakoma ne: “Bufuki budi butusunsulula ne butulamakaja tshiakabidi dituku dionso.” Kadi ntshinyi tshidibi biumvuija menemene? Bidi biumvuija ne: nansha tuetu bamane kuenza bidimu bungi kayi—8, 80, anyi mene 800—mubidi wetu eu udi ushala anu bu wa muana. Muena meji kampanda wakamba ne: “Mu tshidimu tshijima, tutupa tupite bukese (atome) tufike ku 98 pa lukama tudi munda muetu mpindieu nebatupingane kudi tutupa tukuabu tutudi tupetela mu lupepe, mu biakudia ne bia kunua.” Bushuwa, anu bu muakakatshila Davidi, tudi ‘benza mu mushindu wa dikema.’—Musambu 139:14, NW.
7. Bashindamene pa mushindu udi mibidi yetu mienza, nnkomenu kayi udi bamue bantu bafile?
7 Mushindamene pa mushindu udi mibidi yetu mienza, mumanyi kampanda wa malu a bukulakaje wakamba ne: “Kabiena biumvuika bua tshinyi muntu udi ukulakaja.” Bushuwa bidi bimueneka ne: tuvua ne bua kuikala ne muoyo kashidi. Ke bua tshinyi bantu batu benza madikolela bua kukumbaja tshipatshila etshi ku diambuluisha dia mamanya abu. Matuku adi panshi aa, Mumanyi mupiluke Alvin Silverstein wakafunda ne dishindika dionso mu mukanda wende kampanda ne: “Netujandule ngikadilu wa muoyo. Netujingulule . . . mudi muntu ukulakaja.” (Conquest of Death) Ne ntshipeta kayi tshikalaku? Wakadianjila kumanyisha ne: “Kakuakuikala kabidi bantu ‘bakulakaje’ nansha, bualu dimanya diambuluisha bua kutshimuna lufu nedifile kabidi bunsonga bua tshiendelele.” Pa kumona makebulula a bena meji pa mushindu udi muntu muenjibue, lungenyi lua muoyo wa kashidi ludi lumvuika kaluyi lulelela anyi? Kudi kabingila kakuabu kakole menemene ka kuitabila ne: muoyo wa kashidi mbualu bulelela buenzeka.
Dijinga dia kuikala ne muoyo kashidi
8, 9. Ndijinga kayi dia ku tshifukilu ditu nadi bantu ba bipungu bionso?
8 Ukadiku mujingulule ne: kuikala ne muoyo kashidi ndijinga dia ku tshifukilu dia muntu anyi? Munganga kampanda wakafunda mu tshikandakanda tshia bena Allemagne ne: “Kakuyi mpata dijinga dikole dia kuikala ne muoyo wa kashidi ndia ku ntuadijilu kua bukua-bantu.” Mu diumvuija mitabuja a bamue bena ku Mputu ba kale, tshibungu kampanda tshidi tshiamba ne: “Bantu ba mushinga nebikale ne muoyo kashidi mu nzubu munene ubalakana mulaba ngolo.” (The New Encyclopædia Britannica) Ntshinyi tshidi bantu kabayiku benze bua kukumbaja dijinga adi dia nshindamenu dia muoyo wa kashidi!
9 Tshibungu tshikuabu tshidi tshiamba ne: kukadi bidimu bipite pa 2 000, mu ditunga dia Chine “ba-amperere ne bantu [ba milongo mipuekele], balombola kudi bakuidi bena Tao, bakalengulula mudimu ne kudituabu mu dikeba tshilepeshi tshia muoyo”—tshivuabu babikila ne: mushimi wa bunsonga. (The Encyclopedia Americana) Bushuwa, kale bantu bavua bitabuja ne: pa kunua bintu kampanda bisambakaja anyi amue mâyi, bavua mua kushala bansonga.
10. Mmadikolela kayi adibu benze lelu bua kulepesha muoyo?
10 Madikolela menza lelu’eu bua kukumbaja dijinga dia muntu dia ku tshifukilu dia kuikala ne muoyo wa kashidi adi pawu akemesha. Tshilejilu tshimanyike ntshia dilama mubidi wa muntu udi mufue disama mu mashika makole. Batu benza nenku ne ditekemena dia kumufululula mu matuku atshilualua penzabu buanga bua disama adi. Mubingishi wa ngenzelu eu wa dilama bitalu mu tshiamu tshia mashika makole (cryogénisation) wakafunda ne: “Bikala malu atudi batekemene majalame ne bitualonga mua kuondapa anyi kulongolola dinyanguka dionso dia mubidi—pamue ne matekete adi afumina ku bukulakaje—dîba adi, aba badi ‘bafua’ mpindieu nebapete muoyo mule udi kauyi ndekelu mu matuku atshilualua.”
11. Bua tshinyi bantu mbasue kuikala ne muoyo kashidi?
11 Kadi udi mua kudiebeja ne: bua tshinyi dijinga edi dia muoyo wa kashidi ndijame mu meji etu mushindu’eu? Mbualu ‘[Nzambi] wakateka lungenyi [lua tshiendelele] mu mitshima ya bantu’ anyi? (Muambi 3:11) Ebu mbualu bua kukonkonona ne ntema! Anji kuelabi meji: Bua tshinyi tudi mua kuikala ne dijinga dia ku tshilelelu dia kuikala ne muoyo tshiendelele bikala Mufuki wetu kavua mulongolole bua kukumbaja dijinga edi? Ne bivuaku mua kuleja mudiye ne dinanga pa kutufuka ne dijinga dia kuikala ne muoyo wa kashidi ne pashishe kubenga kutupesha mushindu wa kudikumbaja anyi?—Musambu 145:16.
Nnganyi utudi ne bua kueyemena?
12. Ndishindika kayi didi nadi bamue bantu, kadi udi wela meji ne: dishindika edi ndia bushuwa anyi?
12 Mmuaba kayi, peshi ntshintu kayi tshitudi ne bua kueyemena bua kupeta muoyo wa kashidi? Mmamanya a bantu a mu siekele wa 20 anyi wa 21 anyi? Tshiena-bualu tshia se: “Bantu mbasue kuikala ne muoyo” tshia mu tshikandakanda tshia The New York Times Magazine tshiakakula bua “mamanya bu nzambi” ne bua “musangelu bua bidi mamanya mua kuenza.” Bakamba mene muvua munga mukebuludi “mushindike ne disanka dionso . . . ne: mamanya a dishintulula ngikadilu mipiana (manipulation génétique) neikaleku mu tshikondo tshiakanyine bua kutupandisha pa kuimanyika bukulakaje, pamu’apa kubukudimuna.” Kadi madikolela onso adi bantu benze mmapangile bua kuimanyika bukulakaje anyi bua kutshimuna lufu.
13. Mmunyi mudi mushindu udi buongo buetu buenza uleja ne: tuvua bafundila bua kuikala ne muoyo kashidi?
13 Ebi bidiku bisua kumvuija ne: kakuena njila wa dipetela muoyo wa kashidi anyi? Tòo! Njila udiku! Mushindu udi buongo buetu budi bukemesha buenza, ne bukokeshi kabuyi mikalu budibu nabu bua kukuata malu, bionso ebi bidi ne bua kututuisha bua muanda eu. James Watson, mumanyi wa malu a tutupa tupite bukese tua mubidi wakabikila buongo buetu ne: “tshintu tshitambe bukole bua kutshimanya bimpe tshitudi basokolole mu bintu bionso bidiku.” Ne Richard Restak, mumanyi wa malu a tujilu tua mu buongo, wakamba ne: “Kakuena tshintu nansha tshimue mu bionso bidi bimanyike tshidi tshifuanangane ne buongo nansha kakese.” Bua tshinyi tudi mua kuikala ne buongo budi ne bukokeshi bua kumanya ne kulama malu bungi tshianana, ne mubidi udi muenza bua kuikala ne muoyo kashidi, bu tuetu katuyi benza bua kuikala ne muoyo wa kashidi?
14. (a) Nnkomenu kayi udi bafundi ba Bible bafila pa bidi bitangila muoyo wa muntu? (b) Bua tshinyi tudi ne bua kueyemena Nzambi pamutu pa bantu?
14 Nenku, nnkomenu kayi umuepele wa meji ne mulelela utudi mua kufila? Kuakuitabaku bua se: Mufuki wa-bukole-buonso ne wa meji wakatuenza ne kutufuka bua tuikale ne muoyo kashidi anyi? (Yobo 10:8; Musambu 36:9; 100:3; Malaki 2:10; Bienzedi 17:24, 25) Nenku bituikala ne meji, netuteleje dîyi difundisha ku spiritu dia mufundi wa misambu ya mu Bible dia se: “Kanueyemenyi ba minyampala, anyi muana wa muntu, unudi kanuyi mua kusangana dikuatshisha kudiye.” Bua tshinyi katuena ne bua kueyemena muntu? Bualu, anu muakamba mufundi wa misambu, ‘mupuya wende udi upatuka, udi upingana kabidi ku dimfuenkenya diende; mu dituku dine adi malu akadiye upangadija adi ajimina.’ Bushuwa, nansha mudiku mushindu wa buobu kuikala ne muoyo kashidi, bantu kabatu ne tshia kuenza padibu kumpala kua lufu nansha. Mufundi wa misambu udi ukoma ne: ‘Disanka didi kudi muntu udi ne ditekemena diende mu Yehowa Nzambi wende.’—Musambu 146:3-5.
Ndilongolola dia Nzambi anyi?
15. Ntshinyi tshidi tshileja ne: Nzambi mmulongolole bua tuikale ne muoyo kashidi?
15 Kadi udi mua kudiebeja ne: Bushuwa Yehowa mmulongolole bua tuetu kuikala ne muoyo wa kashidi anyi? Eyowa! Misangu ne misangu Dîyi diende didi dilaya muoyo wa kashidi eu. Bible udi utujadikila ne: ‘Dipa dia luse dia Nzambi mmuoyo wa tshiendelele.’ Yone musadidi wa Nzambi wakafunda ne: ‘Eu udi mulayi wakatulaya [Nzambi nkayende]: muoyo wa tshiendelele.’ Kabiena bikemesha muvua nsongalume mukuabu muebeje Yezu ne: ‘Muyishi, nengenze bualu buimpe kayi, mpete muoyo wa tshiendelele?’ (Lomo 6:23; 1 Yone 2:25; Matayo 19:16) Bushuwa, mupostolo Paulo wakafunda bua ‘ditekemena dia muoyo wa tshiendelele, udi Nzambi, udi kayi mua kudinga, mulaye diambedi bikondo bia tshiendelele kabiyi bianji kuikalaku.’—Tito 1:2.
16. Mmu ngumvuilu kayi mudi Nzambi mua kuikala mulaye muoyo wa kashidi ‘bikondo bia tshiendelele kabiyi bianji kuikalaku’?
16 Muanda wa se: Nzambi mmulaye muoyo wa kashidi ‘bikondo bia tshiendelele kabiyi bianji kuikalaku’ udi umvuija tshinyi? Bamue badi bela meji ne: mupostolo Paulo uvua wamba ne: kumpala kua kufukaye bena dibaka ba kumpala Adama ne Eva, Nzambi ukavua mulongolole bua bantu bikale ne muoyo kashidi. Kadi, bikala Paulo uvua wakula bua tshikondo tshia kunyima kua difukibua dia bantu ne tshiakamanyisha Yehowa dilongolola diende, abi bidi anu biumvuike ne: Nzambi mmusue bua bantu bikale ne muoyo wa kashidi.
17. Bua tshinyi bakipata Adama ne Eva mu budimi bua Edene, ne bua tshinyi bakateka bakeluba ku tshibuelelu?
17 Bible udi wamba ne: ‘Yehowa Nzambi wakamenesha mutshi wa muoyo’ mu budimi bua Edene. Bavua bipate Adama mu budimi bua ‘kuolodi tshianza tshiende bua kuangataye mamuma a mutshi wa muoyo, kuadia, kuikala ne muoyo tshiendelele’ anyi bua kashidi! Yeye mumane kuipata Adama ne Eva mu budimi bua Edene, Yehowa wakateka ‘bakeluba ne muele wa mvita wa kapia wakadi utshinguluka ku nseke yonso, bua kulamabu njila wa ku mutshi wa muoyo.’—Genese 2:9; 3:22-24.
18. (a) Ntshinyi tshivua mua kuenzekela Adama ne Eva bu buobu badie mamuma a mutshi wa muoyo? (b) Didia mamuma a mutshi au divua dileja tshinyi?
18 Bu buobu banyishile Adama ne Eva bua kudia mamuma a mutshi au, ntshinyi tshivua mua kubenzekela? Ee, diakalenga dia kuikala ne muoyo kashidi mu Mparadizu! Mumvuiji kampanda wa Bible wakaleja ne: “Mutshi wa muoyo uvua ne bua kuikala ne bukole kampanda buvua mua kukuba mubidi wa muntu ku matekete adi afumina ku dikulakaja, anyi kuukuba ku dinyanguka didi difikisha ku lufu.” Wakamba mene ne: “Mu mparadizu muvua bisonsa bikale ne bukole bua kujikija matekete” adi afumina ku dikulakaja. Kadi, Bible kêna wamba ne: mutshi wa muoyo nkayawu uvua ne ngikadilu ivua ifila muoyo nansha. Pamutu pa nanku, mutshi au uvua patupu uleja tshijadiki tshia Nzambi tshia kufila muoyo wa kashidi kudi muntu uvuaye wanyishila bua kudia mamuma a mutshi au.—Buakabuluibua 2:7.
Dilongolola dia Nzambi ki ndishintuluke to
19. Bua tshinyi Adama wakafua, ne bua tshinyi tuetu ndelanganyi yende tudi tufua petu?
19 Pakenza Adama mpekatu, wakajimija bukenji bua kuikala ne muoyo wa kashidi buende yeye ne bua ndelanganyi yende yonso ivua kayiyi mianji kuledibua. (Genese 2:17) Pakaluaye muena mpekatu bua bupidia buende, wakalua muena butekete, mupange bupuangane. Nenku kubangila anu dîba adi, mubidi wa Adama wakalua mufundila lufu. Anu mudi Bible wamba: “difutu dia bubi ndufu.” (Lomo 6:23) Kabidi, ndelanganyi ya Adama mipange bupuangane yakalua payi mifundila lufu, ki mmuoyo wa kashidi nansha. Bible udi umvuija ne: ‘Bu muakalua bubi pa buloba bualu bua muntu umue [Adama], ne bu muakalua lufu bua bubi abu, nunku lufu luakafika kudi bantu bonso, bua bonso bakenza malu mabi.’—Lomo 5:12.
20. Ntshinyi tshidi tshileja ne: bantu bavua benza bua kuikala ne muoyo kashidi pa buloba?
20 Kadi ntshinyi tshivua mua kuenzeka bu Adama kayi muenze mpekatu? Bivua mua kuikala munyi bu yeye kayi mutombokele Nzambi, ne bu Nzambi mumuanyishile bua kudia mamuma a mutshi wa muoyo? Mmuaba kayi uvuaye ne bua kupetela dipa dia Nzambi dia muoyo wa kashidi? Mmu diulu anyi? Tòo! Nzambi kakamba bualu nansha bumue bua diya ne Adama mu diulu to. Mudimu uvuabu bamupeshe uvua wa dienzela pa buloba apa. Bible udi umvuija ne: ‘Yehowa Nzambi wakamenesha mitshi yonso idi mimpe ku mêsu ne idi mimpe bua kudia mu buloba.’ Ne udi wamba kabidi ne: ‘Yehowa Nzambi wakangata mulume, wakamuteka mu budimi bua Edene bua kubuipilaye ne bua kubulama.’ (Genese 2:9, 15) Kunyima kua bamane kufuka Eva bu mukaji wa Adama, bakabapesha bonso babidi midimu mikuabu ya dienza pa buloba apa. Nzambi wakabambila ne: ‘Nulelangane, nukumbane ba bungi, nuuje buloba tente; nubukokeshe; nuikale ne bukokeshi ku mutu kua minyinyi ya mu mâyi, ne nyunyu ya muulu, ne tshintu tshionso tshidi ne muoyo tshidi tshiendakana pa buloba.’—Genese 1:28.
21. Mmalu malenga kayi avua bantu ba kumpala mua kuenza?
21 Elabi meji bua malu malenga avua Adama ne Eva mua kuenza pa buloba apa bilondeshile mêyi a Nzambi aa! Bavua ne bua kukoleshila bana ba makanda a mubidi mapuangane mu Mparadizu wa pa buloba. Pavua bana babu bananga bakola, bavua ne bua kulelangana pabu ne kuenza mudimu mulenga wa budimi bua kulama Mparadizu au. Bu muvua nyama yonso ibakokela, bantu bavua ne bua kuikala ne disanka dia bungi menemene. Elabi meji bua disanka dia kualabaja mikalu ya budimi bua Edene ne tshipatshila tshia kuvuija buloba bujima mparadizu! Udi musue kupeta muoyo ne bana bapuangane mu tshisombedi tshilenga bu etshi pa buloba, kuyi unyingalala bua bukulakaje ne lufu anyi? Lekela muoyo webe nkayawu wandamune lukonko elu.
22. Bua tshinyi tudi mua kuikala bashindike ne: Nzambi kakashintulula dilongolola diende bua buloba?
22 Nenku, pakatomboka Adama ne Eva ne pakabipatabu mu budimi bua Edene, Nzambi wakashintululaku dilongolola diende dia se: bantu bikale ne muoyo kashidi mu Mparadizu pa buloba anyi? Tòo! Bualu, bu Nzambi muenze nanku, bivua mua kumvuija ne: mmupangile bukole bua kukumbaja dilongolola diende dia ku ntuadijilu. Tudi mua kuikala bashindike ne: Nzambi udi ukumbaja malu adiye ulaya, anu mudiye yeye nkayende umanyisha ne: ‘Nenku dîyi didi dipatuka mukana muanyi nedikale muomumue; kadiena dipingana kundi patupu, kadiyi dianji kuenza muanda undi musue dienze, kadiyi dianji kushikija muanda ungakaditumina.’—Yeshaya 55:11.
23. (a) Ntshinyi tshidi tshitujadikila tshiakabidi ne: Nzambi mmulongolole bua bantu badi basue buakane bikale ne muoyo kashidi pa buloba? (b) Ntshinyi tshitualua kumona?
23 Bible udi uleja patoke ne: dilongolola adi dia Nzambi bua buloba ki ndishintuluke nansha. Tudi tubala ne: ‘Bantu bakane nebapiane buloba, nebashikamemu tshiendelele.’ Nansha Yezu Kristo wakamba mu Muyuki wende wa pa Mukuna ne: bapole-malu nebapiane buloba. (Musambu 37:29; Matayo 5:5) Kadi mmunyi mutudi mua kupeta muoyo wa kashidi, ne ntshinyi tshitudi ne bua kuenza bua kuupeta? Netumone bualu ebu mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.
Newandamune munyi?
◻ Bua tshinyi bantu ba bungi badi bitaba ne: muoyo wa kashidi mbualu bulelela buenzeka?
◻ Ntshinyi tshidi ne bua kututuisha bua se: tuvua benza bua kuikala ne muoyo kashidi?
◻ Ntshinyi tshivua Nzambi mulongolole ku ntuadijilu bua bantu ne buloba?
◻ Bua tshinyi tudi mua kuikala bashindike ne: Nzambi neakumbaje dilongolola diende dia ku ntuadijilu?