Bua tshinyi udi mua kueyemena milayi ya mu Bible
MUKALENGE PYRRHUS wa mu Épire, ku Nord-Ouest kua ditunga dia Grèce, uvua mu mvita ya munanunanu ne Ampire wa bena Lomo. Bu muvuaye ujinga ne muoyo mujima bua kumanya muajika mvita eyi, wakaya muaba uvuabu batempela mbuku mu tshimenga tshia Delphes. Kadi diandamuna diakapetaye divua mua kumvuika mu mishindu ibidi idi ilonda eyi: (1) “Ndi ngamba ne: wewe muana wa Æcus udi mua kutshimuna bena Lomo. Wewe neuye, neupingane, kadi kuakufua mu mvita nansha.” (2) “Ndi ngamba ne: bena Lomo badi mua kukutshimuna wewe muana wa Æcus. Wewe neuye, kadi kuakupingana to, neufue mu mvita.” Pyrrhus wakasungula diumvuija dia kumpala diakafila mutempi wa mbuku, pashishe wakela bena Lomo mvita. Bakatshimuna Pyrrhus.
Malu a mushindu’eu akendeshisha lumu lua se: mêyi a batempi ba mbuku ba kale avua mandamuna avua kaayi umvuika bimpe ne mabubika. Kadi netuambe tshinyi bua milayi ya mu Bible? Bua bamue badi bela Mifundu mpata, milayi ya mu Bible ki mmipite malu adi batempi ba mbuku bambe nansha. Bantu aba badi balunga lungenyi lua se: malu adi Bible mudianjile kuamba avua patupu mianda midianjila kumanyisha ne bujinguludi buonso bua matuku atshilualua kudi bantu ba lungenyi lutue, nangananga ba munkatshi mua bakuidi. Bedi ba Mifundu mpata batu batshinka ne: ku diambuluisha dia malu akavuabu bamone anyi dia malanda abu a pa buawu, bantu bena meji matue aba bakadianjila kumona muvua imue nsombelu mua kupitakana. Kadi bua kufika ku nkomenu miakane, mbimpe tufuanyikije bimanyinu kabukabu bia milayi ya mu Bible ne malu adi batempi ba mbuku bamanyishe.
Malu adi abengangana
Tshimanyinu tshinene tshia malu a batempi ba mbuku ndibenga kumvuika diawu bimpe. Tshilejilu, mandamuna avuabu bapesha bantu ku Delphes kaavua masunguluke to. Ke bua tshinyi bivua bikengela ne: bakuidi bikale bumvuija mandamuna au ne bapatula mêyi avua mua kuikala ne mumvuija mashilangane. Tshilejilu tshinene tshia bualu ebu ndiandamuna diakapeshabu Crésus, mukalenge wa ku Lydie. Pakayaye muaba uvuabu batempeshila mbuku, bakamuambila ne: “Crésus yeye musabuke musulu wa Halys, neabutule ampire wa bukole.” Kadi, “ampire wa bukole” wakabutulabu uvua wende yeye! Pakasabuka Crésus musulu wa Halys bua kukuata Kapadokia, Sirise wa ku Pelasa wakamutshimuna.
Bibengangane bikole ne malu mamba kudi bena mbuku bampangano, milayi ya mu Bible mmimanyike bua bujalame ne butoke buayi. Tshilejilu tshitudi mua kutela mmulayi wa dikuluka dia Babulona didibu bafunde mu mukanda wa Yeshaya udi mu Bible. Bidimu bu 200 bangabanga ne bualu ebu kuenzekabu, muprofete Yeshaya wakadianjila kumanyisha mu mushindu musulakaja ne mujalame bua muvua bena Madai bavua badisangishe ne bena Pelasa ne bua kutshimuna bena Babulona. Mulayi wakaleja patoke ne: mutshimunyi uvua ne bua kuikala ne dîna dia Sirise, ne wakasokolola mushindu uvuabu ne bua kukamisha mâyi a musulu avua akuba bena Babulona ne kubuela mu tshimenga etshi tshia ngumbu mikole ku biibi bishiya buashi. Malu onso aa akakumbana tshishiki. (Yeshaya 44:27–45:2) Bakadianjila kabidi kumanyisha ne: ku ndekelu Babulona uvua ne bua kushala kayi muasa kudi bantu.—Yeshaya 13:17-22.
Mona kabidi mudi didimuija edi diakamanyisha muprofete Yona dikale ditoke: ‘Papita matuku makumi anayi, nebabutule Ninewe.’ (Yona 3:4) Kakuena dibubika malu muaba eu nansha! Mukenji eu uvua wa tshikuma ne mutoke, kusakawu diakamue bena Ninewe bua ‘kuitabuja mêyi a Nzambi; kujila biakudia ne kuvuala bivualu bikayabale.’ Yehowa kakabutula bena Ninewe tshikondo atshi nansha, bualu bakanyingalala.—Yona 3:5-10.
Bavua balonda malu avua batempi ba mbuku bamba bua kuikala ne bukokeshi mu mianda ya tshididi. Misangu mivule bakokeshi ne bamfumu ba basalayi bavua batela diumvuija divua dibasankisha bua kulubuluja midimu yabu, mu dienza nanku bavua “bamuenesha malu bu a kudi Nzambi.” Kadi, mikenji ya kudi Nzambi ivua yakula bua malu atshilualua kayivua ilonda ngenyi ya bantu nansha.
Tshilejilu: Natana muprofete wa Yehowa kakelakana bua kukanyina Mukalenge Davidi pavuaye muenze tshilema to. (2 Samuele 12:1-12) Pavua Yalobama II ukokesha bisa dikumi bia bukalenge bua Isalele, muprofete Hoshea ne Amosa bakamba mukalenge eu ntomboji ne bantu bavua bamulonda mêyi mashile bua butontolodi ne bienzedi biabu bivua bipepeja Nzambi. (Hoshea 5:1-7; Amosa 2:6-8) Didimuija divua ditambe bukole ndivua Yehowa mumanyishe mukalenge mukana mua muprofete Amosa: ‘Nembike bua kubunda tshiota tshia Yalobama ne muele wa mvita.’ (Amosa 7:9) Bakabutula dîku dia Yalobama.—1 Bakelenge 15:25-30; 2 Kulondolola 13:20.
Misangu ya bungi bavua balomba makuta bua kubukisha. Muntu uvua ufuta makuta a bungi bavua bamumanyisha malu avua amusankisha. Aba bavua baya kudi batempi ba mbuku ku Delphes bavua bafuta makuta mapite bungi bua kumvua malu avua kaayi ne mushinga, ne pa kufuta makuta nanku bavua buuja bintu bia mushinga mukole mu ntempelo wa Apollo ne mu nzubu mikuabu. Kadi, milayi ya mu Bible ne madimuija bavua babifila kakuyi difuta makuta anyi kakuyi kansungasunga. Bavua benza nanku kabayi balonda muanzu anyi bubanji bua muntu uvuabu bambila, bualu kabavua mua kukosa muprofete mulelela mishiku nansha. Samuele, muntu uvua muprofete ne nzuji wakebeja ne muoyo mujima ne: ‘Ngakuitabuja bintu bia mbuejilu kudi nganyi bua meme kubuikila mêsu anyi kudiye?’—1 Samuele 12:3.
Bu muvua batempi ba mbuku bikale anu miaba misunguluke, muntu uvua ne bua kuenza madikolela a bungi bua kuya kupetangana nabu. Bivua bikole menemene bua muntu yonso wa tshianana kufikaye miaba ayi, bualu ivua mu Dodone, pa mukuna wa Tomarus mu tshimenga tshia Épire, mu Delphes mu tshitupa tshia pankatshi pa Grèce tshivua ne mikuna ya bungi. Pa tshibidilu, anu babanji ne bantu ba bukole bua bungi ke bavua ne mushindu wa kuebeja nzambi malu miaba ivuabu batempeshila mbuku. Kabidi, bavua basokolola “disua dia nzambi” anu mu matuku makese patupu ku tshidimu. Kadi dishilangana dinene didi se: Yehowa Nzambi uvua utuma baprofete bende batuadi ba mikenji buludiludi kudi bantu bua kubamanyisha milayi ivua ikengela ne: bayiteleje. Tshilejilu, mu tshikondo tshivua bena Yuda ku bupika mu Babulona, Nzambi uvua ne baprofete batue ku basatu bavua munkatshi mua bantu bende: Yelemiya mu Yelushalema, Yehezekele uvua ne aba bavua mu bupika ne Danyele uvua mu tshimenga tshikulu tshia Ampire wa Babulona.—Yelemiya 1:1, 2; Yehezekele 1:1; Danyele 2:48.
Pa tshibidilu, malu avua batempi ba mbuku bamba bavua baamanyisha mu musokoko, bua muntu uvua uumvua amone mua kuenza midimu ne diumvuija diawu bua diakalenga diende. Kadi, milayi ya mu Bible bavua pa tshibidilu bayimanyisha patoke bua bantu bonso bateleje mukenji ne bajingulule mumvuija awu. Misangu ne misangu muprofete Yelemiya wakakula patoke mu Yelushalema, nansha muvuaye mumanye ne: mukenji wende kauvua usankisha balombodi ne bantu ba mu tshimenga etshi to.—Yelemiya 7:1, 2.
Lelu’eu, batu bangata malu avua batempi ba mbuku bamba bu mianda ya kale. Kaena ne dikuatshisha bua bantu badi ne muoyo mu bikondo ebi bikole nansha. Malu aa kaena akula bua matuku etu aa peshi bua matuku atshilualua to. Kadi milayi ya mu Bible idi isanganyibua mu ‘dîyi dia Nzambi didi ne muoyo ne bukole.’ (Ebelu 4:12) Milayi ya mu Bible ikadi mikumbane idi ifila tshilejilu tshia malanda a Nzambi ne bantu ne idi isokolola bitupa bia mushinga bia malongolola ende ne bumuntu buende. Kabidi, milayi minene ya mu Bible ikadi pa kukumbana mu katupa kîpi emu. Wakula bua malu adi kumpala, mupostolo Petelo wakafunda ne: ‘Bu mudi mulayi [wa Nzambi] tudi tutekemena diulu dipiadipia [Bukalenge bua Masiya bua mu diulu] ne buloba bupiabupia [nsangilu wa bantu bakane] mudi buakane buikalemu.’—2 Petelo 3:13.
Difuanyikija edi dikese dia milayi ya mu Bible ne malu mamba kudi bena mbuku ba mu bitendelelu bia dishima didi mua kukufikisha bimpe ku nkomenu bu eu udibu baleje mu mukanda kampanda ne: “Bua bidi bitangila bukole bua kudianjila kumanya malu a bantu, baprofete bena Ebelu badi bamueneka bikale ba pa buabu. Bishilangane ne bena mbuku bampangano, . . . baprofete aba ki mbakuate mudimu ne mayele bua kumanya malu masokoka a Nzambi nansha. . . . Bishilangane ne malu mamba kudi bena mbuku, tshitupa tshinene tshia mêyi abu tshidi tshimueneka tshiumvuika bimpe. Tshipatshila ki ntshia kusokoka to, apu ntshia kusokolola tshidi Nzambi mupangadije bua malu kampanda, bu mudiye Yeye muine ujinga bua bantu bamanye mudiye uludika malu ende.”—The Great Ideas.
Neweyemene milayi ya mu Bible anyi?
Udi mua kueyemena milayi ya mu Bible. Bushuwa, udi mua kuteka Yehowa ne dikumbana dia mêyi ende a milayi pa muaba wa kumpala mu nsombelu webe. Milayi ya mu Bible kayena patupu muyuki mufunda wa malu avuabu bamanyishe akadi mamane kukumbana nansha. Patudi tuamba apa, milayi ya bungi ya mu Mifundu idi yenda ikumbana anyi ikadi pa kukumbana matuku makese adi kumpala eku. Tuetu batangile malu akadi mapite, tudi mua kushindika tshishiki bua se: milayi eyi neikumbane payi. Tudi ne bua kuangata milayi eyi ne mushinga bualu mmishindamene pa tshikondo tshietu etshi ne idi itangila matuku etu atshilualua.
Udi mua kueyemena mulayi wa mu Bible udi mu Yeshaya 2:2, 3: ‘Mu matuku atshidi alua mukuna wa nzubu wa Yehowa neujadikibue bu mukuna mupite mikuabu bule. Bantu ba bungi nebayeku, nebambe ne: Luayi bienu, tubande ku mukuna wa Yehowa, bua yeye atuyishe bienzedi biende, ne bua tuetu tuende mu njila yende.’ Bushuwa, lelu’eu bantu miliyo ya bungi badi banyisha ntendelelu mutumbuke wa Yehowa ne badi balonga mua kuendela mu njila yende. Neupete mushindu wa kulonga malu mavule bua njila ya Nzambi ne kupeta dimanya dijalame didi dimutangila yeye ne malongolola ende bua kumona mua kuendela mu njila yende anyi?—Yone 17:3.
Dikumbana dia mulayi mukuabu wa mu Bible didi ditulomba bua tuenze bualu kampanda bua lukasalukasa. Mufundi wa misambu wakimba mu mêyi a tshiprofete bua matuku makese adi kumpala eku ne: “Bantu babi nebabutuke . . . Mu katupa kakese emu, muntu mubi kakuikalapu kabidi.” (Musambu 37:9, 10, Mukanda wa Mvidi Mukulu) Buebe wewe, bidi bikengela kuenza tshinyi bua kuepuka kabutu kakadi pa kukuata bantu babi ne aba badi baseka milayi ya mu Bible? Musambu umue-umue udi wandamuna ne: ‘Badi bindila Yehowa nebapiane buloba.’ (Musambu 37:9) Kuindila Yehowa kudi kumvuija kueyemena malaya ende bikole ne kuikala ne nsombelu mumvuangane ne mêyi-makulu ende.—Nsumuinu 2:21, 22.
Mmunyi muikala nsombelu pikala bantu badi bindile Yehowa mua kupiana buloba? Milayi ya mu Bible idi kabidi ileja patoke ne: mu matuku adi kumpala eku bantu badi batumikila Nzambi nebapete nsombelu mulenga. Muprofete Yeshaya wakafunda ne: ‘Mu dituku adi mêsu a mufofo neatabale, matshi a badi ne mapapa neajikuke. Mu dîba adi muntu mulema neatupike bu ngulungu, ludimi lua kamama neluimbe misambu; bualu bua mishimi ya mâyi neyipatuke mu buloba bua patupu, misulu neyipueke mu tshipela tshia lusenga.’ (Yeshaya 35:5, 6) Mupostolo Yone wakafunda pende mêyi aa adi atusankisha: ‘Yeye [Yehowa] neakupule tshinsonji tshionso ku mêsu kuabu; ne lufu kaluena luikalaku kabidi; madilu kaena ikalaku kabidi, nansha muadi, nansha kanyinganyinga kabidi; malu a kumudilu akumuka. Yeye udi ushikama pa nkuasa wa butumbi, wakamba ne: Funda; bualu bua mêyi aa adi mêyi a kueyemena ne malelela.’—Buakabuluibua 21:4, 5.
Bantemu ba Yehowa mbamanye ne: Bible mmukanda udi ne milayi ya kueyemena. Ne badi bitaba tshishiki dikankamija dia mupostolo Petelo dia ne: “Tudi ne dîyi dia mulayi ditambe kujadikibua; ne nudi nuenza bimpe pa kuteyaku ntema bu ku muendu udi ukenka mu muaba wa mîdima, too ne padi butuku butshia ne padi mutoto wa nkesha ubanda, mu mitshima yenu.” (2 Petelo 1:19, NW) Tudi batekemene ne muoyo mujima ne: malu malenga adi milayi ya mu Bible ileja bua matuku atshilualua neakukankamije.
[Kazubu/Bimfuanyi mu dibeji 6]
TSHITEMPELU TSHIA MBUKU TSHIA MU DELPHES tshivua tshitambe kuenda lumu mu Grèce wa kale.
Muakuidi mukaji uvua usomba pa tshioshelu etshi ne wamba mêyi ende a lubuku
[Bimfuanyi]
Lubungibungi lua lulengu luvua lutukisha muakuidi mukaji mikishi
Bavua bamba ne: mu mêyi avuaye wamba muvua malu masokolola a kudi nzambi Apollo
[Mêyi a dianyisha]
Tshioshelu: tshiangatshila mu mukanda wa Dictionary of Greek and Roman Antiquities; Apollo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Malu avuabu bamba ku tshitempelu tshia mpuku tshia mu Delphes kaavua a kueyemena nansha kakese
[Mêyi a dianyisha]
Delphes, Grèce
[Tshimfuanyi mu dibeji 8]
Udi mua kueyemena tshishiki milayi ya mu Bible idi yakula bua bukua-panu bupiabupia