Tudi bushuwa mu ‘matuku a ku nshikidilu’ anyi?
MALU adi enzeka lelu ne adi atuambuluisha bua kumanya tshikondo tshidi Bible ubikila ne: matuku a ku nshikidilu adi mishindu ibidi. Bible uvua mudianjile kuamba malu avua ne bua kuenzeka mu tshikondo tshia ‘nshikidilu wa ndongoluelu eu wa malu.’ (Matayo 24:3, NW) Bible udi wakula kabidi bua dishintuluka dia bikadilu ne bienzedi bia bantu ba mu ‘matuku a ku nshikidilu.’—2 Timote 3:1.
Malu adi enzeka pa buloba bujima masangisha ne bikadilu ne bienzedi bia bantu bidi bijadika ne: tudi mu matuku a ku nshikidilu, ne mu katupa kîpi emu Bukalenge bua Nzambi nebupeteshe bantu badi banange Nzambi masanka a kashidi. Tuanjayi kumona bimanyinu bisatu bivua Yezu muambe ne: bivua ne bua kumanyisha matuku a ku nshikidilu.
“Tshibangidilu tshia kanyinganyinga”
Yezu wakamba ne: ‘Tshisamba tshikuabu netshiluangane ne tshinga, bukalenge bukuabu nebuluangane ne bunga, biyole nebikaleku ne buloba nebukanke ku nseke ne ku nseke.’ Yeye kuamba kabidi ne: ‘Malu aa adi tshibangidilu tshia kanyinganyinga.’ (Matayo 24:7, 8) Tumonayi ‘malu aa’ ku bumue ku bumue.
Mu bidimu lukama bishale ebi, bavua bashipe bantu bapite bungi mu mvita ne mu diluangana dia bisa. Lumue luapolo lua bakonkononyi ba malu adi enzeka pa buloba ludi luamba ne: “Bantu bavua bafue mu mvita ya mu [bidimu bia 1900] mbapite misangu isatu bungi bua bantu bonso bavua bafue mu mvita ya kubangila mu bidimu lukama panyima pa diledibua dia Yezu too ne mu 1899.” Jonathan Glover mmufunde mu mukanda wende kampanda ne: “Badi batshinka ne: bantu badibu bashipe mu mvita kubangila mu 1900 too ne mu 1989 badi miliyo 86. . . . Mbikole bua kumanya bungi bua bantu badi bafue mu mvita ya mu bidimu bia 1900 bualu mbapite bungi. Tuetu babanye mu mushindu wa muomumue bungi bua bantu badi bafue aba ku mvita yonso idi mienzeke, kabiakuikala bilelela to, bualu bantu 2 pa 3 ku bonso bavua bafue (peshi bantu miliyo 58) mbafue anu mu mvita ibidi ya buloba bujima. Kadi tuetu babanye nunku, mvita ivua ne bua kuikala ishipa bantu 2 500 ku dituku ku dituku, mbuena kuamba ne: bantu bapite pa 100 ku dîba ne ku dîba kakuyi dikisha munkatshi mua bidimu 90.” (Humanity—A Moral History of the Twentieth Century) Udiku mua kufuanyikija makenga ne tunyinganyinga bidi lufu lua bantu bungi nunku mua kuikala lukebeshe kudi balela ne balunda babu anyi?
Nansha mudi bantu bapatula biakudia bia bungi, biyole bia nzala bidi munkatshi mua bimanyinu bia matuku a ku nshikidilu. Bakebuludi badi bamba ne: mu bidimu 30 biashadi ebi, mbapatule biakudia bia bungi kupita mudi bantu bavulangane. Nansha nanku, biyole bia nzala bidi mu bitupa binene bia buloba bualu bantu ba bungi kabena ne muaba mukumbane wa kudimina anyi ne makuta adi akumbana bua bobu kudisumbila biakudia to. Mu matunga malanda, bantu bu muliyare umue ne miliyo 200 batu badia ku dituku dionso makuta adi akumbanangana ne dolare umue wa bena Amerike anyi mashadile. Mu bantu aba, miliyo 780 badi botoka ne nzala. Bilondeshile Bulongolodi bua malu a Makanda a mubidi bua Buloba bujima (OMS), bana bapite pa miliyo itanu batu bafua ku tshidimu tshionso bualu kabena babadisha bimpe.
Netuambe tshinyi bua bikumina anyi dikanka dia buloba dikavuabu bamanyishe? Bilondeshile kasumbu ka Balongi ba malu a buloba ka mu États-Unis, kubangila anu mu 1990 patupu, ku tshidimu tshionso etshi kudi kuenzeka bikumina bikole 17 bidi mua kuupula nzubu. Ku tshidimu tshionso nkuenzeke tshikumina tshikole tshidi mua kuupula nzubu ne kuyivinga. Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Bikumina mbishipe bantu binunu nkama mu bidimu 100 biashadi ebi.” Bumue bua ku malu adi enza bua ne: bantu bafue bungi nunku mbua se: kubangila mu 1914 bantu ba bungi badi benda basa miaba itu bikumina bitamba kuenzeka.
Malu makuabu manene adi enzeka
Yezu wakamba ne: “Bipupu bia masama nebikale miaba mishilangane.” (Luka 21:11, MMV) Malu a luondapu mmaye kumpala bikole kupita muvuabi kale. Kadi masama a kale ne a lelu adi anu atungunuka ne kukengesha bantu. Mukanda mukuabu mufunda kudi Kasumbu ka Bedi ba meji ka mu ditunga dia États-Unis udi wamba ne: “Masama 20 adi mamanyike bimpe, bu mudi disama dia tshiadi (TBC) ne malaria ne choléra, mmajukuluke anyi mmalue kutangalaka miaba ya bungi kubangila mu 1973, misangu mivule ne tuishi tupite bukole anyi tudi katuyi tutuila kabidi buanga. Kubangila mu 1973, mbapete tuishi tua masama mapite pa 30 avua kaayi mamanyike kumpala, bu mudi kîshi ka SIDA, ka Ebola, ka hépatite C, ne ka disama dia Nipah (disama dia buongo ne bisulusulu), ne ki mbaji kupeta buanga bua kujikija masama aa.” Bilondeshile luapolo lua Nkuruse Mukunze lua mu dia 28 Kabalashipu 2000, bungi bua bantu bavua bafue mu 1999 ku masama a tshiambu buvua misangu mitue ku 160 bupite bua bavua bafue ku bintu bu mudi bikumina anyi disapalala dia mâyi.
“Divulangana dia bubi” ke bualu bukuabu bunene bua mu matuku a ku nshikidilu. (Matayo 24:12, MMM) Lelu’eu miaba ya bungi pa buloba, bantu badi badikangila mu nzubu anyi batshina bua kuikala pambelu butuku. Netuambe tshinyi bua dinyanguka dia kapepe, dia mâyi ne dia buloba ditudi tumona lelu’eu, misangu mivule anu bua dibenga kulonda mikenji? Bualu ebu budi bukumbaja kabidi tshikavua Bible muambe. Mukanda wa Buakabuluibua udi wakula bua tshikondo tshidi Nzambi muteke bua “kubutula badi babutula buloba.”—Buakabuluibua 11:18.
Ngikadilu ya bantu ba mu matuku a ku nshikidilu
Bululaku Bible webe ne ubale 2 Timote 3:1-5. Mupostolo Paulo mmufunde ne: ‘Palua matuku a ku nshikidilu, malu makole nealue.’ Pashishe udi utela ngikadilu 20 ya bantu badi kabayi balonda mikenji ya Nzambi mu nsombelu wabu. Bantu ba mu muaba uudi musombele badiku baleja ngikadilu eyi anyi? Mona malu adibu bambe matuku mashale aa bua bantu ba lelu.
“Badisui.” (2 Timote 3:2) “[Bantu badi] badifila anu mu kuenza tshidi tshibasankisha kupita muvuabi kale. [Badi] benda balua banzambi, ne ke mudibu basue bua babangate nunku.”—Tshibejibeji tshia Financial Times, tshia mu Angleterre.
“Banangi ba biuma.” (2 Timote 3:2) “Matuku aa lungenyi lua dikala ne tente mu nzubu tente pambelu ndulue kupita lua kuikala ne budipope. Anu wewe ne kebe ku bianza ke kukuambabu ne: udi ne nsombelu mulenga.”—Tshibejibeji tshia Jakarta Post, tshia mu Indonésie.
‘Kabayi batumikila baledi babu.’ (2 Timote 3:2) “Baledi badi bapanga tshia kuenza padibu bamona muanabu wa bidimu 4 ubatumina dîyi muenze anu bu Mukalenge, anyi muanabu wa bidimu 8 ubambila ne: ‘Tshiena mununange to!’”—Tshibejibeji tshia American Educator, tshia mu États-Unis.
“Bapepeji ba bintu bia tshijila.” (2 Timote 3:2, MMM) “Mushindu udi bantu batamba kulekela bena dibaka nabu ne bana ke dishintuluka dipite bunene ditudi bamone mu bikadilu bia bantu mu [bidimu 40 biashadi ebi].”—Tshibejibeji tshia Wilson Quarterly, tshia mu États-Unis.
‘Kabayi banangi ba bana babu.’ (2 Timote 3:3) “Tshikisu tshidi mu dîku mbualu bunene budi bumueneka matuku onso pa buloba bujima.”—Tshibejibeji tshia Journal of the American Medical Association, tshia mu États-Unis.
‘Kabayi mua kudikanda.’ (2 Timote 3:3) “Malu a bungi atubu bafunda mu dibeji dia kumpala dia bikandakanda mu dinda dionso adi aleja lungenyi lua bantu babule didikanda, kabayiku banemeka mikenji ya nsombelu mulenga ne kabayi bumvuila bantu bakuabu anyi badiumvuila bobu bine luse. . . . Bituikala ne bua kuanyisha dibundangana mushindu udidi lelu’eu, tudi bafuane kujimija lungenyi luonso lua kuikala ne nsombelu mulenga.”—Tshibejibeji tshia Bangkok Post, tshia mu Thaïlande.
“Bena luonji.” (2 Timote 3:3) “Difika munda dia patupu ne tshiji katshiyi tshikanda [bidi] bimueneka mu njila, mu bipendu bidibu belangana mu mêku, . . . ne [mu] tshinyangu tshia tshianana tshitu misangu yonso tshienda pamue ne dienzelangana malu mabi. Tshinyangu tshidi tshimueneka katshiyi kufuanyikija ne tshikuabu, ne tshidi tshishiya bantu badiumvua anu nkaya ne kabayi bakubibue.”—Tshibejibeji tshia Business Day, tshia mu Afrique du Sud.
‘Banangi ba masanka, kabayi banangi ba Nzambi.’ (2 Timote 3:4) “Bantu ba bungi mbaditue mu tshiendenda tshia masandi tshidi tshilue kuikala njila udibu baluishila bikadilu bilenga bia Buena-Kristo.”—Tshibejibeji tshia Boundless, tshitu ku Internet.
‘Nebikale ne tshimuenekelu tshia buimpe bua Nzambi, kadi bamane kudiula bukole buabu.’ (2 Timote 3:5) “[Mukaji mukuabu wa mu Pays-Bas uvua ndumba kale] wakamba ne: bena bisumbu bia malu a Nzambi ke badi batamba kuluisha bua kabedi mikenji idi yanyisha [bundumba]. Wakapuwa kakese, ne kuambaye ufukisha mimuemue ne: munkatshi mua bantu bavua bamusesela patshivuaye ndumba, muvua bampasata ba bungi. Ke kusekaye, wamba ne: ‘Bandumba batu bamba ne: bakiliya babu balenga batu bena Nzambi.’”—Tshibejibeji tshia National Catholic Reporter, tshia mu États-Unis.
Mmalu kayi ikala ne bua kuenzeka?
Buloba budi mu tshimvundu lelu anu mukavua Bible mumanyishe. Kadi, mulayi udi wakula bua ‘tshimanyinu tshia dikalaku [dia Kristo] ne tshia nshikidilu wa ndongoluelu eu wa malu’ (NW) udi kabidi ne bualu bukuabu buimpe. Yezu wakamba ne: ‘Nebambile bantu bonso ba pa buloba lumu luimpe elu lua bukalenge buanyi, neluikale tshimanyishilu ku bisamba bionso.’ (Matayo 24:3, 14) Badi benda bayisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi mu matunga mapite pa 230. Bantu bapite pa miliyo isambombo ba munkatshi mua ‘ditunga dionso, ne bisamba bionso, ne bantu bonso, ne miakulu yonso’ mbadifile ne tshisumi mu mudimu wa dimanyisha Bukalenge. (Buakabuluibua 7:9) Mudimu wabu eu udibu benza ne tshisumi mmukumbaje malu kayi? Mmuambuluishe bantu pabuipi ne bonso badi pa buloba bua kumanya tshidi Bukalenge ebu bumvuija, malu ikalabu ne bua kuenza, ne mushindu wa kupeta mabenesha abu. Bushuwa, ‘lungenyi [anyi dimanya dilelela] ndulue kuvulangana mu tshikondo tshia ku nshikidilu.’—Danyele 12:4.
Mbimpe upete pebe dimanya edi. Tangila tshikala ne bua kuenzeka pikalabu bamane kuyisha lumu luimpe mu mushindu udi usankisha Yehowa. Yezu wakamba ne: ‘Pashishe, nshikidilu nealue.’ (Matayo 24:14) Tshikondo netshikumbane bua Nzambi kumbusha malu mabi onso pa buloba. Nsumuinu 2:22 udi wamba ne: ‘Nebajimije bantu babi pa buloba, nebumushepu bena tshitungu.’ Kadi Satana ne bademon bende? Nebabele mu dijimba dile, muaba wikalabu kabatshiyi kabidi mua kupambula bisamba bia bantu. (Buakabuluibua 20:1-3) Pashishe, bantu ‘badi ne mitshima miakane ne badi ne mutshima umue mutoke nebajalame’ mu buloba. Ne nebapete masanka a dikema afila Bukalenge.—Nsumuinu 2:21; Buakabuluibua 21:3-5.
Ntshinyi tshiudi mua kuenza?
Kakuena mpata nansha mikese: Nshikidilu wa ndongoluelu wa Satana ukadi ku tshibelu. Bantu badi babenga kuitaba tshijadiki tshia se: tudi mu matuku a ku nshikidilu nebapapuke padi nshikidilu au ufika. (Matayo 24:37-39; 1 Tesalonike 5:2) Ke bualu kayi Yezu wakambila bantu bavua bamuteleja ne: ‘Nudilame bimpe, bua mitshima yenu kayinemi ne mudi ne dibuluka dia maluvu ne malu a pa buloba, ne bua dituku adi kadilu kunudi lukasa bu buteyi. Bualu bua dituku adi nedilue kudi bonso badi bashikame pa buloba buonso. Tabalayi misangu yonso, nutendelele Nzambi mua kuikala ne bukole bua kupanduka mu malu aa onso alua, ne bua kuimana ku mêsu kua Muana wa muntu.’—Luka 21:34-36.
Anu bantu bikala bimane ku mêsu kua Muana wa muntu Yezu, anyi banyishibue kudiye, ke bikala mua kupanduka ku nshikidilu wa ndongoluelu wa malu eu. Mbia mushinga mukole bua tuetu kukeba dianyisha dia Yehowa Nzambi ne dia Yezu Kristo mu tshikondo tshidi tshishale etshi! Yezu wakasambila Nzambi wamba ne: ‘Eu udi muoyo wa tshiendelele, bua bobu bakumanye wewe, Nzambi umuepele mulelela, ne yeye uwakatuma, Yezu Kristo mene.’ (Yone 17:3) Nunku, bualu buimpe buudi mua kuenza nkulonga malu makuabu adi atangila Yehowa Nzambi ne tshidiye ukulomba. Bantemu ba Yehowa ba muaba uudi musombele nebasanke bua kukuambuluisha bua kumvua malu adi Bible ulongesha. Tudi tukulomba ne disanka dionso bua upetangane nabu anyi bua ufundile bapatudi ba tshibejibeji etshi.
[Kazubu/Bimfuanyi mu dibeji 7]
BIMANYINU BIA MATUKU A KU NSHIKIDILU
MALU MANENE:
▪ Mvita.—Matayo 24:6, 7.
▪ Biyole bia nzala.—Matayo 24:7.
▪ Bikumina.—Matayo 24:7.
▪ Bipupu bia masama.—Luka 21:11.
▪ Divulangana dia bubi.—Matayo 24:12.
▪ Dibutula dia buloba.—Buakabuluibua 11:18.
BANTU:
▪ Badisui.—2 Timote 3:2.
▪ Banangi ba biuma.—2 Timote 3:2.
▪ Badileji.—2 Timote 3:2.
▪ Kabayi batumikila baledi babu.—2 Timote 3:2.
▪ Kabayi ne kusakidila.—2 Timote 3:2.
▪ Bapepeji ba bintu bia tshijila.—2 Timote 3:2.
▪ Kabayi banangi ba bana babu.—2 Timote 3:3.
▪ Kabayi mua kudikanda.—2 Timote 3:3.
▪ Bena luonji.—2 Timote 3:3.
▪ Banangi ba masanka.—2 Timote 3:4.
▪ Bena mpala ibidi mu malu a Nzambi.—2 Timote 3:5.
BATENDELEDI BALELELA:
▪ Badi ne dimanya divule.—Danyele 12:4.
▪ Badi bayisha lumu luimpe pa buloba bujima.—Matayo 24:14.
[Mêyi a dianyisha]
UNITED NATIONS/Foto wa F. GRIFFING