TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • Dilumbuluishibua dia ndumba mutambe bubi
    Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
    • Nshapita wa 33

      Dilumbuluishibua dia ndumba mutambe bubi

      Tshikena-kumona tshia 11​—Buakabuluibua 17:1-18

      Tshiena-bualu: Babilone Munene mmusombe pa nyama wa luonji wa dikala dikunze, wamutombokela ne kumushipa pashishe

      Tshikondo tshia dikumbana: Bituadije ku 1919 too ne ku dikenga dinene

      1. Ntshinyi tshidi umue wa ku banjelu muanda-mutekete usokoluela Yone mpindieu?

      TSHIJI tshiakane tshia Yehowa tshidi ne bua kuitshikijibua tshionso, peshi tubakudi muanda-mutekete tua tshiji tshikole tshia Nzambi! Pakitshikija muanjelu muisambombo kabakudi kende muaba uvua Babilone wa kale, abi bivua tshimfuanyi tshijalame tshia dikenga didi dikuate Babilone Munene mu kulondangana kua mianda ne lukasa luonso bua kushikila ne mvita ya ndekelu ya Armagedon. (Buakabuluibua 16:1, 12, 16) Pamu’apa, muine muanjelu awu ke udi usokolola mpindieu bua tshinyi ne mushindu kayi udi Yehowa ukumbaja malumbuluisha ende makane. Yone udi ukema bua malu adiye umvua ne umona pashishe: “Ne umue wa ku banjelu muanda-mutekete bavua ne tubakudi muanda-mutekete wakalua ne wakakula nanyi, wamba ne: ‘Vua kunu, nenkuleje dilumbuluishibua dia ndumba munene udi musombe pa mâyi mavule, uvua bakalenge ba pa buloba bende nende masandi, eku aba badi bâse pa buloba bakuatshika ne mvinyo wa masandi ende.’”​—Buakabuluibua 17:1, 2.

      2. Ntshinyi tshidi tshileja ne: “ndumba munene” (a) ki n’Roma wa kale to? (b) ki mbungenda-mushinga bunene to? (c) mbulongolodi bua malu a Nzambi?

      2 “Ndumba munene”! Bua tshinyi dîna dikuate bundu nunku? Nnganyi mene awu? Bamue bakafunkuna ndumba eu wa mu tshimfuanyi bu Roma wa kale. Kadi, Roma uvua bukokeshi bunene bua tshididi. Ndumba eu udi wenda masandi ne bakalenge ba pa buloba, kusangisha ne bakalenge ba ku Roma. Kabidi, mbambe ne: kunyima kua dibutudibua diende, “bakalenge ba pa buloba” nebamudile. Nenku, kêna mua kuikala bukokeshi kampanda bua tshididi to. (Buakabuluibua 18:9, 10) Bu mudibu bamudila kabidi kudi bangenda-mushinga ba buloba bujima, kêna mua kuikala tshimfuanyi tshia bungenda-mushinga bunene to. (Buakabuluibua 18:15, 16) Kadi, tudi tubala ne: ‘matunga wonso akapambuishibua ku bienzedi biende bia ditendelela ba-spiritu.’ (Buakabuluibua 18:23) Ke tshidi tshileja patoke ne: ndumba eu munene udi ne bua kuikala nsangilu kampanda wa malu a Nzambi wa pa buloba bujima.

      3. (a) Bua tshinyi ndumba munene kêna ne bua kuleja amu Ekleziya Katolike wa ku Roma nkayende nansha bukua-buena-nkristo bujima? (b) Mmalongesha kayi a ku Babilone adi mu bitendelelu bivule bia kudi dîba dipatukila pamue ne mu tusumbusumbu tua mu bukua-buena-nkristo? (c) Ntshinyi tshivua kardinale John Henry Newman wa mu Ekleziya Katolike wa bena Roma muitabe pa bidi bitangila ntuadijilu wa malongesha mavule, mikiya ne bilele bia mu bukua-buena-nkristo? (Tangila note.)

      3 Kadi, mbulongolodi kayi bua malu a Nzambi? Ng’Ekleziya Katolike wa ku Roma bu mudi bakuabu bamba anyi? Peshi, mbukua-buena-nkristo bujima? Tòo, budi ne bua kuikala bunene kupita apu bualu budi bupambuisha matunga wonso. Bulelela, nnsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima. Mmufumine ku malu masokome a ku Babilone, amu bu mudibi bileja patoke ku muanda udi utangila dimuangalaka dia malongesha mavule ne bilele bia ku Babilone mu bitendelelu bishilangane pa buloba. Tshilejilu, malongesha bu mudi dia anyima ukêna-ufua wa bantu, makenga a mu inferno ne dia busatu bua nzambi, mmamuangalake mu bitendelelu bivule bia kudi dîba dipatukila ne mu tusumbusumbu tua bukua-buena-nkristo. Ntendelelu wa dishima wakatuadijila ku tshimenga tshia kale tshia Babilone, kukadi bidimu bipite pa 4 000 wakadiundadiunda, ne kulua tshintu tshidi tshibikidibua lelu’eu ku dîna ditshiakanyine dia Babilone Munene.a Kadi, bua tshinyi udi ubikidibua ku dîna dikuate bundu dia “ndumba munene”?

      4. (a) Mmu mishindu kayi muvua ditunga dia Izalele diende masandi? (b) Mmu mushindu kayi wa pa buawu uvua Babilone Munene muende pende masandi?

      4 Babilone (peshi Babele, udi umvuija ne: “dikondakana”) wakafika mu tshikondo tshia bukole buende butumbe mu bukokeshi bua Nebukadnezare. Mu tshikondo atshi, Babilone uvua mushindame mu malu a tshididi pamue ne a ntendelelu; uvua ne ntempelo ne nzubu ya bitendelelu mipite pa tshinunu, ne bamfumu ba bitendelelu bavua ne bukokeshi bunene. Nansha muakajimina Babilone bu bukokeshi bua pa buloba bujima katshia ku kale, Babilonne Munene, nsangilu wa bukua-ntendelelu utshidi mutungunuke too ne lelu’eu, ne anu bu eu uvua tshimfuanyi tshiende ku kale, udi udikolesha bua kuikala ne buenzeji ne kulombola mianda ya tshididi bua kukumbajaye bipatshila biende. Kadi, Nzambi udi wanyisha dibuelakana dia bitendelelu mu mianda ya tshididi anyi? Mu Mifundu ya tshiena-Ebelu, badi bakulamu bua ditunga dia Izalele se: divua dienda masandi pa kukumbaja ntendelelu wa dishima ne pa kudia malanda ne matunga pamutu pa kueyemena Yehowa. (Yelemiya 3:6, 8, 9; Yehezekele 16:28-30) Babilone Munene udi pende wenda masandi. Udi wenza bionso bidi bimusankisha bua kuikala ne buenzeji ne kukokesha bakalenge ba pa buloba.​—1 Timote 4:1.

      5. (a) Mbutumbi bua mushindu kayi budi bamfumu ba bitendelelu banange? (b) Bua tshinyi dijinga dia kukenka mu bulongolodi ebu kadiena mu diumvuangana ne mêyi a Yezu Kristo?

      5 Mu matuku etu aa, mbivue tshilele bua kumona bamfumu ba bitendelelu benza kampanye bua kupeta mianzu minene mu mbulamatadi, mu amue matunga, badi babuela mu mbulamatadi ne batekibua pa midimu bu ba-ministre. Mu 1988, ba-pastere babidi bamanyike bikole bakafila mpala bua kusungudibua bu muludiki wa ditunga dia Etats-Unis. Bamfumu ba Babilone Munene mbanange kuditemba bikole bua kubamonabo; misangu mivule, batu bamueneka mu foto mu bikandakanda ku luseke lua balombodi banene ba tshididi. Pabi, Yezu wakadikanda bua kubuelakana mu tshididi, ne kuamba bidi bilonda ebi bua balongi bende: “Kabena ba mu bulongolodi ebu, bu mundi meme tshiyi wa mu bulongolodi ebu.”​—Yone 6:15; 17:16; Matayi 4:8-10; tangila kabidi Yakobo 4:4.

      ‘Bundumba’ buende lelu’eu

      6, 7. (a) Mmunyi muvua tshisumbu tshia tshididi tshia bena Nazi tshia Hitler tshifike ku didia bukalenge? (b) Mmunyi muvua konkorda wa diumvuangana mutua biala pankatshi pa Vatican ne Allemagne wa bena Nazi muambuluishe Hitler mu dilubuluka diende bua kukokesha buloba bujima?

      6 Bua didibueja ne kasuki mu mianda ya tshididi, ndumba eu munene mmukebele bantu makenga kaayi kuamba. Tshilejilu, tuangatayi malu avua mafikishe Hitler bua kudia bumfumu mu ditunga dia Allemagne​—mmalu mabi matambe atu bamue bakeba kukupula mu mikanda ya mianda ya kale. Mu Lumungulu 1924, tshisumbu tshia tshididi tshia Nazi tshivua ne nkuasa 32 mu tshisangilu tshia ba-depité tshia Allemagne tshivuabo babikila ne: Reichstag. Mu Lumungulu 1928, tshiakashala amu ne nkuasa 12. Mu 1930 dikondakana dia mianda ya mpetu diakamueneka pa buloba bujima; ne ke tshikondo tshiakatabuluka bena Nazi ne kutuadijabu kudilongolola ne mitalu idi ikemesha, e kupetabo nkuasa 230 pa 608 mu masungula akenzeka ku Allemagne mu Kashipu 1932. Pashishe, Franz von Papen, ministre wa kumpala ukavua mumbusha mu nkuasa, ne uvua mpindieu mutangidi wa midimu mu nzubu wa pape, wakatuadila bena Nazi diambuluisha. Bilondeshile bashikuluji bafundi ba mianda ya kale, von Papen uvua upangadija bua kuenza bukalenge bupiabupia bualabale buvua ne bua kubikidibua ne: Ampire Munsantu wa bena Roma. Wakapanga kukumbaja tshipatshila tshiende etshi bualu kakanenga mu nkuasa bu ministre wa kumpala to ke bualu kayi, uvua utekemena kulua muntu munene ku diambuluisha dia bena Nazi. Mu Tshiongo 1933, wakitabijija bamfumu ba biapu ne matanda bua kutua Hitler nyama ku mikolo. Ne budimu buonso, wakenza mushindu wa Hitler kuluaye mfumu wa mbulamatadi wa ditunga mu dia 30 Tshiongo 1933. Yeye muine wakatekibua bu tshindondi tshia mfumu wa mbulamatadi. Hitler wakatumika nende bua rejon ya bena katolike ya mu Allemagne kumutuayi nyama ku mikolo. Pashishe, ngondo ibidi kayiyi mianji kukumbana kunyima kua didia bukalenge, Hitler ukavua mushipe tshisangilu tshia ba-depité, ne mueleshe balombodi ba bisumbu bikuabu bia tshididi mbombo ne binunu mu tumponya tua dienzejangana midimu mikole ne kuenzeja kampanye kakole ka patoke bua dikengesha bena Yuda.

      7 Mu dia 20 Kashipu 1933, bamfumu ba Ekleziya katolike ba ku Vatican bakaleja patoke ne: bavua batekemene dikola dia mbulamatadi wa Nazi pavua kardinale Paceli (wakalua pashishe pape Pius XII), mutue konkordá tshiala ku Roma, mbuena kuamba ne: mukanda wa diumvuangana pankatshi pa bamfumu ba Ekleziya katolike ku Vatican ne ba Allemagne mukokesha kudi bena Nazi. Von Papen ke uvua mutue tshiala pa mukanda eu mu dîna dia Hitler, ne Paceli wakamupesha mindayi miende lumu ya kudi pape, idibo babikila ne: nkuruse-munene wa Bena Pius.b Mu mukanda wende wa Satan in Top Hat, Tibor Koeves udi umvuija muanda eu wamba ne: “Mukanda eu wa diumvuangana uvua ditshimuna dinene bua Hitler. Uvua umupetesha diambuluisha mu ngenzelu wa malu ditambe makuabu wonso avua afuma mu matunga menyi, bualu divua difuma ku muaba mutumbe bikole.” Mukanda eu uvua wenzeja bamfumu ba ku Vatican bua kuimanyika diambuluisha diabu kudi Parti wa Pankatshi wa bena Katolike bena Allemagne, nunku bavua banyisha bua Allemagne kuvuijibua “Ditunga dia buobumue” dilombola kudi tshisumbu tshia tshididi tshimuepele, etshi tshia Hitler.c Kabidi, kanungu ka 14 ka mukanda eu wa diumvuangana wa konkordá kavua kamba ne: “Ditekibua pa midimu dia ba-muarkepiskopo ne bepiskopo divua dianyishibua tshishiki anu pavua muena-mpala kampanda wa Reich (Ampire wa Allemagne) ufila dianyisha diende bua kumanya bikala ditekibua kadiyi mua kujula mpata pashishe mu mianda ya tshididi.” Pabuipi ne ndekelu wa tshidimu tshia 1933, (tshivua tshimanyisha bu “tshidimu tshinsantu” kudi Pape Pius XI), diambuluisha dia kudi Vatican diakalua tshintu tshia kumpala tshia kueyemena bua Hitler mu dilubuluka diende bua kukokesha buloba bujima.

      8, 9. (a) Vatican, Ekleziya katolike ne bamfumu babu ba bitendelelu bavua ne mmuenenu kayi kudi bukalenge bua tshikokesha-nkaya bua bena Nazi? (b) Ndimanyisha kayi divua bepiskopo bena Allemagne bafile ku ntuadijilu kua mvita mibidi ya buloba bujima? (c) Diumvuangana edi pankatshi pa bitendelelu ne bisumbu bia tshididi diakapatula bipeta kayi?

      8 Nansha muvua bansaserdose ne badiambike bakaji bungi bukese batontolole ngenzelu ya tshikisu ya Hitler​—tshivua tshibapetesha mene makenga makole—​Vatican ne Ekleziya katolike ne biluilu biende bia bamfumu ba bitendelelu bakatua bukalenge bua tshikokesha-nkaya bua bena Nazi nyama ku mikolo patoke peshi muinshi muinshi, buine ebu buvuabu bangata bu tshimana tshia kuimanyika natshi dimuangalaka dia nkokeshilu wa Kominizme pa buloba bujima. Bu muvuaye mushindame bikole ku Vatican, Pape Pius XII wakalekela batungunuka ne kushipa bena Yuda ne bakengesha ne tshikisu Bantemu ba Yehowa ne bantu bakuabu, kayi mua kubiela dîyi. Bivua bia tuseku bushuwa pa kumona se: Pape Jean Paul II, pakafikaye ku Allemagne mu ngondo wa Lumungulu 1987, wakela nsaserdose umuepele wakatombokela bukalenge bua bena Nazi ka-lumbandi. Nenku, binunu bia bamfumu ba bitendelelu bakuabu bena Allemagne bakenza tshinyi mu bukokeshi bua tshikisu bua Hitler? Mukanda kampanda wa balami mupatula kudi bepiskopo bena katolike ba ku Allemagne mu Kabitende 1939, pakabudika mvita mibidi ya buloba bujima, udi ufila butoke kampanda pa muanda eu. Udi wamba ne: “Mu tshikondo etshi tshikole tudi tusengelela basalayi betu bena katolike bua kukumbaja mudimu wabu pa kutumikila Führer ne pa kuikala badiakaje bua kulambula bumuntu buabu bujima mene. Tudi tulomba Muena lulamatu bua kudisangishaye mu masambila makole bua Disua dia Nzambi dilombole mvita eyi ku ditshimuna dibeneshibue.”

      9 Ngenzelu eu wa dibuelakana mu mianda ya tshididi kudi Ekleziya katolike ntshilejilu tshilenga tshia bienzedi bia bundumba bua bitendelelu munkatshi mua bidimu 4 000 biashadi ebi, pa kulabidila bamfumu ba tshididi bua kupetela kudibu bukole ne masanka makuabu kabidi. Malanda aa pankatshi pa tshididi ne bitendelelu akapatuisha mvita, makengesha ne bupele mu bitupa bivule bia buloba. Bantu badi mua kusanka bu mukadi Yehowa pa kukumbaja dilumbuluisha diende pa ndumba eu munene. Dikumbajibue mene nansha mpindieu!

      Mmusombe pa mâyi mavule

      10. “Mâyi mavule” adi Babilone Munene mueyemene bua kudikuba nawu ntshinyi, kadi, ntshinyi tshidi tshiafikila?

      10 Tshimenga tshia kale tshia Babilone tshivua tshisombe pa mâyi mavule​—musulu wa Efrate ne mimbá mivule. Mâyi aa avua bukubi kudi tshimenga etshi ne avua atshiambuluisha bua kuenda mushinga uvua upetesha mfranga ya bungi, too ne muakuumawu mu butuku bumue. (Yelemiya 50:38; 51:9, 12, 13) Babilone Munene mmueyemene kabidi kudi “mâyi mavule” bua kudikuba ne kuneema. Mâyi aa a mu tshimfuanyi “mbisamba, misumba, matunga ne miakulu,” mbuena-kuamba ne: binunu bia miliyo ya bantu badiye mukokeshe ne badi bamuambuluisha ne bintu bia ku mubidi. Kadi, mâyi awu pawu adi enda uuma; adi enda alamuna dimuambuluisha didiwu amutuadila.​—Buakabuluibua 17:15; fuanyikija ne Musambu wa 18:4; Yeshayi 8:7.

      11. (a) Mmunyi muvua Babilone wa kale ‘mukuatshishe buloba bujima maluvu’? (b) Mmunyi mudi Babilone Munene ‘mukuatshishe buloba bujima maluvu’?

      11 Ku luseke lukuabu, Babilone wa kale uvua mulejibue bu ‘lupanza lua ngolo mu tshianza tshia Yehowa, luvuaye ukuatshisha nalu buloba bujima ne maluvu.’ (Yelemiya 51:7) Babilone wakenzeja matunga mena mutumba ku bukole bua kupetawu makenga a tshiji tshia Yehowa pa kuakokesha ku bukole bua biluilu, kuavuija pawu matekete teketee bu bantu bakuatshike maluvu. Pa kuenza nenku, uvua utumika bu tshiamu tshia mudimu tshia Yehowa. Bia muomumue, Babilone Munene mmutshimune pende bia bungi, mufike too ne ku dilua nsangilu wa pa buloba bujima. Kadi, bushuwa, kêna tshiamu tshia mudimu tshia Nzambi nansha. Kadi, mmusadile “bakalenge ba pa buloba” badiye wenda nabu masandi mu malu a Nzambi. Mmusankishe bamfumu aba pa kutumika ne malongesha ende a dishima ne bilele biende bia dikuata nabi bantu ku bupika, bua kulama misumba ya bantu, “aba badi bâse pa buloba,” mu dilewuka amu bu bantu bakuatshike maluvu, mushindu wa kukokela babalombodi babo bu bapika.

      12. (a) Mmushindu kayi uvua tshimue tshitupa tshia Babilone Munene ku Japon tshidipiishe dibanza dia dimuangaja mashi mavule mu mvita mibidi ya buloba bujima? (b) Ntshinyi tshivua tshiumishe “mâyi” avua atua Babilone Munene nyama ku mikolo ku Japon, ne kuakapatuka bipeta kayi?

      12 Japon wa bena Shinto udi tshilejilu tshinene. Bua musalayi muena Japon udibo balongeshe ntendelelu eu, ndumu lunene bua kufila muoyo wende bua amperere​—nzambi mupite yonso wa batendeledi ba Shinto. Mu mvita mibidi ya buloba bujima, basalayi bena Japon 1 500 000 bakafua, bua buonso anyi pabuipi ne buonso, bivua bundu bua bungi bua kudifila mu bianza bia baluishi. Kadi, pakatshimunabo Japon, amperere Hirohito wakadiumvua musakibue ku dilekela kudiamba nzambi. Bu tshipeta, “mâyi” avua akankamija ntendelelu wa Shinto wa Babilone Munene akakepela bikole​—kadi, bivu’amu kunyima kua bena ntendelelu eu wa Shinto bamane kuanyisha diela dia mashi mavule mu mbuu wa Pacifique! Bu muakajimija ntendelelu wa Shinto buenzeji buende, bena Japon 200 000, bena bavule ba kudibo bavua batendeledi ba Shinto ne ba Buddha, mbalue basadidi ba Mfumu Mutambe bunene Yehowa bidimu bidi panshi ebi, baditshipe kudiye ne batambushibue.

      Ndumba mmusombe pa nyama

      13. Ntshikena-kumona kayi tshia dikema tshidi Yone umona padi muanjelu umuambula ku bukole bua spiritu too ne mu tshipela?

      13 Mulayi udi utangila ndumba munene ne tshiamufikila udi utusokoluela kabidi tshinyi? Yone udi ulonda mpindieu muanda mukuabu wa dikema: “Ne yeye [muanjelu] wakangambula, ku bukole bua spiritu too ne mu tshipela. Ne meme kumona mukaji musombe pa nyama wa luonji wa dikala dikunze uvua muwule tente ne mêna a bipendu ne uvua ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi.”​—Buakabuluibua 17:3.

      14. Bua tshinyi mbiakanyine bua Yone kuambuibua too ne mu tshipela?

      14 Bua tshinyi Yone uvua muambuibue too ne mu tshipela? Tshibawu kampanda tshitukadi batele tshifundila Babilone wa kale tshivua tshileja bu tshifundila “tshipela tshia mbuu.” (Yeshayi 21:1, 9) Bivua didimuija diakanyine bua kuleja ne: nansha muvuatshi tshipetela bukubi ku mâyi atshi wonso, tshimenga etshi tshia Babilone wa kale netshilue tshipela mudi kamuyi mushala tshifukibua tshia muoyo nansha tshimue. Nenku, mbiakanyine bua Yone kuambuibua mu tshikena-kumona too ne mu tshipela bua kumona malu ikala ne bua kuvuila Babilone Munene. Yeye pende udi ne bua kuvuijibua tshipela tshiatula. (Buakabuluibua 18:19, 22, 23) Kadi, Yone udi ukema bikole bua bidiye umona pashishe. Ndumba munene kêna nkayende to! Mmusombe pa nyama wa luonji wa tshidìka!

      15. Mmashilangana kayi adi pankatshi pa nyama wa luonji wa mu Buakabuluibua 13:1 ne wa mu Buakabuluibua 17:3?

      15 Nyama eu wa luonji udi ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi. Nenku, mmuine nyama wa luonji uvua Yone mumone kumpala uvua pende ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi anyi? (Buakabuluibua 13:1) Tòo, nyama eyi mmishilangane. Eu ng’wa dikala dikunze ne, bishilangane ne wa kumpala, ki mbambe ne: udi ne bikata bia lumu to. Kêna ne mêna a bipendu amu pa mitu yende muanda-mutekete to, “mmuwule tente ne mêna a kupenda nawu.” Kadi, kudi ne bua kuikala diumvuangana kampanda pankatshi pa nyama eu wa luonji mupiamupia ne wa kumpala; bushuwa, mmifuanangane ku malu mavule adi asaka ku diyangata bu nyama umue.

      16. Nyama wa luonji wa dikala dikunze ntshinyi, ne ntshinyi tshidibo bambe pa bidi bitangila tshipatshila tshiende?

      16 Nenku, nyama eu wa luonji mupiamupia ntshinyi? Udi ne bua kuikala tshimfuanyi tshia nyama wa luonji wakafika ku dikalaku ku buenzeji bua nyama wa luonji wa Anglo-Amerike, nyama wa nsengu ibidi bu kana ka mukoko. Kunyima kua bamane kuenza tshimfuanyi etshi tshia nyama wa luonji, bakapesha nyama wa nsengu ibidi bukenji bua kutshiela mupuya. (Buakabuluibua 13:14, 15) Yone udi umona mpindieu tshimfuanyi etshi ne muoyo, tshieyela. Tshimfuanyi etshi tshidi tshileja Nsangilu wa Matunga (Société des Nations) udi nyama wa luonji wa nsengu ibidi mufikishe ku dienjibua mu 1920. Wilson, mfumu wa ditunga dia Etats-Unis, uvua wangata Nsangilu wa Matunga bu “tshiakuidi tshia ndumbuluilu muakane bua diakalenga dia bantu buonso ne kujikija kashidi njiwu ya dibudika dia mvita tshiakabidi.” Pakamuenekaye kabidi kunyima kua mvita mibidi ya buloba bujima bu Bulongolodi bua Matunga masanga (O.N.U.), bilondeshile tshibungu tshiende tshia mêyi-makulu ne bipatshila bia kukumbaja, uvua ne tshipatshila tshia “kulama ditalala ne dikubibua mu bukua-matunga.”

      17. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi nyama wa luonji wa mu tshimfuanyi wa dikala dikunze muwule tente ne mêna a bipendu? (b) Nnganyi udi musombe pa nyima pa nyama wa luonji wa dikala dikunze? (c) Mmushindu kayi uvua bitendelelu bifume ku Babilone bidisangishe ne Nsangilu wa Matunga katshia ku ntuadijilu, ne pashishe ne bulongolodi buakamupingana?

      17 Mmu ngumvuilu kayi mudi nyama eu wa luonji wa mu tshimfuanyi muwule tente ne mêna a kupenda nawu Nzambi? Mmu ngumvuilu wa se: pa muaba mukumbanyine Bukalenge bua Nzambi bantu mbenze lupingu elu lua bukua-matunga ludibo batendelela pa muaba wa Bukalenge bua Nzambi​—bua kukumbaja malu adi Nzambi wamba se: anu Bukalenge buende ke budi mua kuakumbaja. (Danyele 2:44; Matayi 12:18, 21) Kadi, tshidi tshitamba kukoka ntema mu tshikena-kumona tshia Yone, ntshia se: Babilone Munene mmusombe pa nyama wa luonji wa dikala dikunze. Mu diumvuangana ne mulayi, bitendelelu bifume ku Babilone, ne nangananga bukua-buena-nkristo, mbidisuike kudi Nsangilu wa Matunga, pashishe ne bulongolodi buakamupingana. Mu dia 18 Tshisua-munene 1918, tshisumbu tshimanyike lelu’eu ku dîna dia Nsangilu wa Ditunga wa Ekleziya ya Kristo mu Amerike tshiakangata dipangadika divua ne makuabu mêyi aa: “Nsangilu wa mushindu’eu kêna amu bua kulubuluja mianda ya tshididi to; kadi, ntshiamu tshia diendesha tshididi tshia Bukalenge bua Nzambi pa buloba. . . . Ekleziya ùdi mua kufila bukole bua dienza malu ne muoyo muimpe, ùdì Nsangilu wa Matunga nansha umue kayi mua kulubuluka musangu mule biawupangilaye. . . . Nsangilu wa Matunga udi ne bishimikidi biende mu Evanjeliyo. Amu bu Evanjeliyo, tshipatshila tshiende ‘nditalala pa buloba, muoyo muimpe kudi bantu.’”

      18. Mmunyi muvua bamfumu ba bukua-buena-nkristo baleje ditua diabu dia Nsangilu wa Matunga nyama ku mikolo?

      18 Mu dia 2 Tshiongo 1919, tshikandakanda tshia San Francisco Chronicle tshivua ne tshiena-bualu etshi pa dibeji dia kumpala: “Pape udi ulomba dianyishibua dia Nsangilu wa Matunga wa Wilson kudi bantu buonso.” Mu dia 16 Kasuamansense 1919, mukanda mutua biala kudi bamfumu 14 450 ba bitendelelu binene wakatumibua kudi Sénat wa bena Amerike bua kumulomba bua ‘kuanyisha dipangadika dia diumvuangana bua ditalala diangata ku Paris ne divua dipangadija dienza dia Nsangilu wa Matunga.’ Bena Sénat kabakanyisha dipangadika edi to, kadi bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakatungunuka ne kuenza kampanye bua dienjibua dia Nsangilu wa Matunga. Mmunyi muakabanjijibua Nsangilu wa Matunga eu? Mu dia 15 Kasuabanga 1920, mukanda mufume ku ditunga dia Suisse uvua wamba ne: “Ekleziya yonso ya ku tshimenga tshia Genève ivua miele ngonga mu dinda emu pa dîba dia dikumi ne dimue bua kumanyisha dibuela dia tshisangilu tshia kumpala tshia Nsangilu wa Matunga.”

      19. Bena mu kasumbu ka Yone bavua ne mmuenenu kayi pakamueneka nyama wa luonji wa dikala dikunze?

      19 Kadi bena mu kasumbu ka Yone, tshisumbu tshimuepele pa buloba tshia bantu bavua banyisha ne mitalu Bukalenge bua Masiya bukadi pabuipi, bakadisangisha ne bukua-buena-nkristo bua kuambika nyama wa luonji wa dikala dikunze lumu anyi? Nansha kakese! Mu dia lumingu dia 7 Kabitende 1919, programme wa mpuilu wa basadidi ba Yehowa mulongolola ku Cedar Point, Ohio, (Etats-Unis) uvua ne muyuki wa patoke uvua ne tshiena-bualu tshia se: “Ditekemena bua bukua-bantu budi mu dibungama.” Pakatshiabu, tshikandakanda tshia Star-Journal tshia ku Sandusky tshiakamba ne: kumpala kua bateleji batue ku 7 000, J. F. Rutherford “wakamba ne: Nsangilu wa Matunga kakupeta dianyishibua nansha dikese ku mêsu kua Mukalenge . . . bualu, bamfumu ba bitendelelu​—bena katolike ne bena mishonyi—​badi bamba mudibu baleji-mpala ba Nzambi, bavua bimanshe dilongolola diende ne batua Nsangilu wa Matunga nyama ku mikolo, pa kumusekelela bu tshiamu tshia diendesha tshididi tshia Bukalenge bua Kristo pa buloba.”

      20. Bua tshinyi bamfumu ba bitendelelu bavua bapenda Nzambi pavuabo batumbisha Nsangilu wa Matunga bu “tshiamu tshia diendesha tshididi tshia Bukalenge bua Nzambi pa buloba”?

      20 Dipangila dikuate luse dia Nsangilu wa Matunga divua mua kuleja bamfumu ba bitendelelu ne: malongolodi a mushindu’eu menza kudi bantu kaena mu diumvuangana nansha dikese ne Bukalenge bua Nzambi pa buloba. Kuamba mêyi a mushindu’eu, ntshipendu kayipu kudi Nzambi! Bimueneka bu bidi biumvuija ne: Nzambi uvua pende ne muaba mu nsangilu eu wakapanga ne dipangila dipite bunene mu bionso. Kadi bua Yehowa, “midimu yende yonso idi mipuangane.” Bua kuteka ditalala ne kukumbaja disua diende pa buloba bu mudibi bienzeka mu diulu, neatumike ne Bukalenge bua Kristo bua mu diulu, kadi, ki nku diambuluisha dia nsangilu wa balombodi ba tshididi babule diumvuangana kashidi munkatshi muabu ne bena bavule ba kudibu badi bavila dikalaku dia Nzambi.​—Dutelonome 32:4; Matayi 6:10.

      21. Mmianda kayi idi ileja ne: ndumba munene udi utua Bulongolodi bua Matunga masanga, buakapingana pa bua kumpala, nyama ku mikolo ne ubuanyisha?

      21 Mpindieu, netuambe tshinyi bua Bulongolodi bua Matunga masanga buakapingana pa muaba wa Nsangilu wa Matunga? Amu ku dienjibua diabu, ndumba munene wakasomba pa nyima pabu, uleja patoke mudiye mudisangishe kudibu ne wenza madikolela bua kubulombola mu mianda ivuabu bupangadije bua kuenza. Tshilejilu, mu Kabalashipu 1965, bua mufikilu wa makumi abidi wa O.N.U., baleji-mpala ba Ekleziya katolike, ba Ekleziya ortodokse wa kudi dîba dipatukila pamue ne bena mishonyi, bena Yuda, batendeledi ba Hindu, ba Buddha ne ba-mizilma​—bavua badibala bu baleji-mpala ba bantu batue ku miliyare ibidi—​bakadisangisha ku San Francisco bua kuenza tshibilu tshia ditua diabu dia bulongolodi ebu nyama ku mikolo ne dikatshila diabu. Pakayaye kukumbula tshilombuelu tshia O.N.U. mu Kasuamansense 1965, Pape Paul VI wakakula bua bulongolodi ebu bu “butambe bunene bua ku malongolodi wonso adi masange bukua-matunga” ne wakasakidila ne: “Bisamba bia pa buloba bidi bitangila kudi O.N.U. bu ditekemena dia ndekelu bua diumvuangana ne ditalala.” Pape mukuabu, Jean Paul II, mu dikumbula diende mu Kasuamansense 1979, wakamba bidi bilonda ebi mu tshisangilu tshinene tshia bena O.N.U. buonso: “Ndi mutekemene bua O.N.U. ashale amu tshiakuidi tshia ndekelu bua ditalala ne ndumbuluilu muakane.” Bualu bua dikema, pape uvua muakule anu kakese bua Yezu Kristo anyi bua Bukalenge bua Nzambi. Mu matuku akashalaye ku ditunga dia Etats-Unis mu Kabitende 1987, bilondeshile tshikandakanda tshia The New York Times, “Jean Paul II wakakula bikole pa mudimu udi O.N.U. wenza . . . bua ‘diambuluishangana dipiadipia pankatshi pa matunga a pa buloba bujima.’”

      Dîna, bualu busokome

      22. (a) Ndumba munene mmusungule bua kubanda nyama wa mushindu kayi pa nyima? (b) Mmu miaku kayi mudi Yone umvuija tshimuenekelu tshia ndumba wa mu tshimfuanyi, Babilone Munene?

      22 Mupostolo Yone udi pa kujingulula mpindieu ne: ndumba munene mmusungule bua kubanda nyama mubi wa luonji pa nyima. Kadi, diambedi, ntema yende mmituma kudi muine Babilone Munene yeye muine. Mmuvuale bilamba bia mushinga mukole, kadi, mmushindu kayipu udiye mukuate muendi! “Ne mukaji uvua muvuale bilamba bikunzubile ne bikunze tetete, ne mulengeja ne bilenga bia ngolo, ne mabue a mushinga mukole ne busànga ne uvua ne lupanza lua ngolo mu tshianza luwule tente ne bintu bia bukoya ne bintu bipange bukezuke bia mu masandi ende. Ne pa mpala pende pavua pafunda dîna, bualu busokome: ‘Babilone Munene, mamuende wa bandumba ne wa bintu bia bukoya bia pa buloba.’ Ne meme kumona ne: mukaji uvua mukuatshike mashi a bansantu ne mashi a bantemu ba Yezu.”​—Buakabuluibua 17:4-6a.

      23. Dîna dijima dia Babilone Munene didi tshinyi, ne didi ne diumvuija kayi?

      23 Anu bu muvuabi tshilele mu Roma wa kale, ndumba eu mmumanyike ku dîna didiye nadi pa mpala.d Ndîna dile ditambe: “Babilone Munene, mamuende wa bandumba ne wa bintu bia bukoya bia pa buloba.” Dîna edi kabidi “mbualu busokome,” ntshintu tshidibo basokoke ngumvuilu watshi. Kadi, pa tshikondo tshijadika kudi Nzambi, bualu busokome budi ne bua kusokolodibua. Nunku, muanjelu udi upesha Yone mamanyisha mavule bua kumona mua kuambuluisha basadidi ba Nzambi lelu’eu bua kusunguluja diumvuija dijima dia dîna edi divuluiji. Tudi bajingulule ne: Babilone Munene nnsangilu wa bitendelelu bionso bia dishima. Udi “mamu wa bandumba,” bualu bitendelelu bionso bia dishima pa buloba bujima, kusangisha ne tusumbusumbu tuvule tua mu bukua-buena-nkristo, tudi bu bana bende ba bakaji, badi bamuidikija pa kudifila mu bundumba bua mu nyuma. Udi kabidi mamu “wa bintu bia bukoya” mu ngumvuilu wa se: mmupatuishe malu mapite bubi adi atondesha bu mudi ditendelela dia mpingu, ditendelela ba-demon, ditempesha mbuku bua kumanyisha malu masokome ne atshivuavua, dimanyina malu mu mitoto, dimanya malu pa kulonga mishonyi ya mu bianza, dishipa dia bantu bu milambu, bundumba bua mu ntempelo, bunuavi bua kutumbisha banzambi ba dishima ne bilele bikuabu bivule bia bundu.

      24. Bua tshinyi mbiakanyine bua Babilone Munene kulejibua muvuadika “bilamba bikunzubile ne bilamba bikunze tetete,” ne “mulengeja ne ngolo, mabue a mushinga mukole ne busànga”?

      24 Babilone Munene mmuvuale “bilamba bikunzubile ne bilamba bikunze tetete,” bia mekala a bumfumu, ne “mmulengeja ne bilenga bia ngolo, mabue a mushinga mukole ne busànga.” Mbikumbanyine bushuwa! Elabi meji ku nzubu milengele, ku mpingu, tabló mizola ne bimfuanyi bia mushinga mukole, ku tubaya tusonga tua mushinga mukole tua ntendelelu, ku bubanji ne makuta bidi bitendelelu bia mu bulongolodi ebu bidiunguijile. Nansha ku Vatican, ku Etats-Unis kudi ba-pastere ba bena mishonyi batu balongeshila ku TV, nansha mu nzubu ya badiambike bena katolike ne mu ntempelo ya kudi dîba dipatukila, Babilone Munene mmunguije​—ne pamu’apa mmujimije—​bubanji kabuyi kuamba.

      25. (a) “Lupanza lua ngolo luwule tente ne bintu bia bukoya” ntshimfuanyi tshia tshinyi? (b) Mmu ngumvuilu kayi mudi ndumba wa mu tshimfuanyi mukuatshike yeye muine?

      25 Monayi mpindieu tshidi ndumba natshi mu tshianza. Yone wakakatshila pa kumona tshintu etshi: lupanza lua ngolo “luwule tente ne bintu bia bukoya ne bintu bipange bukezuke bia mu masandi ende”! Ndupanza ludi ne “mvinyo wa tshiji tshia masandi ende,” uvuaye munuishe ne mukuatshishishe matunga wonso. (Buakabuluibua 14:8; 17:4) Ndumueneke ku mêsu lua bubanji, kadi, bidimu mbikuate muenge ne mbipange bukezuke. (Fuanyikija ne Matayi 23:25, 26.) Mudi bilele bibi bionso ne mashimi wonso makuate muenge bidi ndumba munene mutumike nabi bua kulenduisha matunga ne kuateka ku bukole muinshi mua buenzeji buende. Bidi bitamba kutondesha kabidi, bualu Yone udi umona ne: ndumba yeye muine mmukuatshike, mukuatshike mashi a basadidi ba Nzambi! Tudi tubala pashishe ne: “bakasangana muende mashi a baprofete ne a bansantu ne a aba buonso bakakoshibua muminu pa buloba.” (Buakabuluibua 18:24) Mbantu musumba bunene kayipu bavua bashipibue!

      26. Mmalu kayi adi aleja ne: Babilone Munene mmupongolole mashi?

      26 Munkatshi mua siekele mivule, nsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima wakapongolola mbuu wa mashi mavule. Tshilejilu, ku Japon wa kale, ntempelo ya ku Kyoto yakakudimunyibua miaba-mikolesha ya basalayi-badiambike bavua, pa kubila “dîna dinsantu dia Buddha,” baluangana bikole munkatshi muabu, too ne muakunza misesu ne mashi mapongolola. Mu siekele wa 20, bena mu kasumbu ka bamfumu ba bitendelelu bia mu bukua-buena-nkristo bakalonda biluilu bia abu matunga mu nyima, biluilu biakashipangana nkayabi ne kukeba lufu lua bantu bapite pa miliyo lukama. Mu Kasuamansense 1987, Richard Nixon, mfumu wa kale wa ditunga dia Etats-Unis, wakamba ne: “Siekele wa 20 eu ke udi mutambe kuelesha mashi panshi kupita mikuabu mu miyuki ya bantu. Mvita ya mu siekele eu mmishipeshe bantu kupita mvita yonso ivua mienzeke kumpala kua ntuadijilu wa siekele eu.” Bitendelelu bia mu bulongolodi ebu mbifundila tshibawu kudi Nzambi bua mudibi bidibueje mu dishipangana edi; Yehowa udi ukina “bianza bidi bimatshisha mashi a badi kabayi ne tshilumbu hanshi.” (Nsumuinu 6:16, 17, Mukanda wa Nzambi) Kumpala, Yone uvua mumvue lubila elu lufumina ku tshilambuilu: “Mfumu Munene munsantu ne mulelela, udi udikanda too ne dîba kayi, bua kulumbuluisha ne kusombuela mashi etu kudi aba badi basombe pa buloba?” (Buakabuluibua 6:10) Nangananga Babilone Munene, mamuende wa bandumba ne wa bintu bia bukoya bia pa buloba, neikale mu tshilumbu pakumbana dîba dia kufila diandamuna ku lukonko elu.

  • Bualu busokome bukuate buôwa budi busokolodibua
    Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
    • Nshapita wa 34

      Bualu busokome bukuate buôwa budi busokolodibua

      1. (a) Yone udi wenza tshinyi padiye umona ndumba munene ne nyama mukuate buôwa udiye mubande? (b) Bena mu kasumbu ka Yone badi benza tshinyi lelu’eu padibo bamona mianda ya pa buloba ikumbaja tshikena-kumona tshia buprofete?

      YONE wakenza tshinyi pakamonaye ndumba munene ne nyama mukuate buôwa uvuaye mubande pa nyima? “Pabi, pangakamumona, ngakakema ne kukema kukole.” (Buakabuluibua 17:6b) Ne bukole buende nkayende bua diela meji, muntu nansha umue kêna mua kupeta lungenyi lua kufuanyikija tshimfuanyi tshia mushindu’eu to. Pabi​—kule mu tshipela—​ndumba wa bienzedi bia bukoya ny’awu mubande bushuwa pa nyama wa luonji mukuate buôwa wa dikala dikunze kunzuu! (Buakabuluibua 17:3) Lelu’eu, kasumbu ka Yone kadi paku kakema bikole bua dipitakana dia mianda idi ikumbaja tshikena-kumona tshia mulayi. Bu bantu buonso mua kumona tshikena-kumona etshi, bavua mua kukatshila ne: ‘Mbualu bua dikema!’ ne bamfumu pabo bavua kuela lubila ne: ‘Kabiena mua kuedibua meji to!’ Kadi, mbualu bulelela budi buenzeka mu matuku etu aa. Tshisamba tshia Nzambi tshikadi tshikumbaje amue malu mu mushindu wa dikema mu diumvuangana ne dikumbana dia tshikena-kumona, ke tshidi tshitshipetesha dishindika dia se: mulayi neutungunuke ne kukumbana too ne ku nkomenu wawu wa dikema.

      2. (a) Pa kumona kukema kua Yone, ntshinyi tshiakamuambila muanjelu? (b) Ntshinyi tshivuabu basokoluele kasumbu ka Yone? Mmu mushindu kayi?

      2 Muanjelu wamonyi kukema kua Yone. Yone udi utungunuka ne: “Pashishe, muanjelu wakangambila ne: ‘Udi ukema bua tshinyi? Nenkuambile bualu busokome bua mukaji ne bua nyama wa luonji udi mumuambule ne udi ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi.’” (Buakabuluibua 17:7) Ah, muanjelu neasokolole mpindieu bualu busokome! Udi umvuija Yone mutonone mêsu, bitupa bishilangane bia tshikena-kumona ne mianda ya dikema ikadi pa kuenzeka. Bia muomumue, bu mudibu basadila ku bulombodi bua banjelu lelu’eu, bena mu kasumbu ka Yone, badi bakenketa bikole, ke bakamona babasokoluela diumvuija dia mulayi. “Nzambi ki ng’udi ne bukokeshi bua kufila mumvuija anyi?” Amu bu Yozefe muena lulamatu, tudi ne dishindika edi. (Genese 40:8; fuanyikija ne Danyele 2:29, 30.) Mu ngumvuilu kampanda, basadidi ba Nzambi badi ne mudimu munene mu muanda eu bu mudi Yehowa ubapesha diumvuija dia tshikena-kumona ne buenzeji buatshi mu nsombelu yabu. (Musambu wa 25:14) Pakakumbana tshikondo tshivuaye musungule, wakunzulula lungenyi luabo bua kujingululabu bualu busokome bua mukaji ne bua nyama wa luonji.​—Musambu wa 32:8.

      3, 4. (a) Mmuyuki kayi wa patoke uvua N. H. Knorr muenze mu 1942, ne wakasokolola nyama wa luonji wa dikala dikunze bu tshinyi? (b) Mmiaku kayi ya muanjelu ivua Knorr mumvuije?

      3 Bituadije dia 18 too ne dia 20 Kabitende 1942, mu bukole bua mvita mibidi ya buloba bujima, Bantemu ba Yehowa ba ku Etats-Unis bakenza mpuilu wabu wa Bukalenge bua bulongolodi bupiabupia. Tshimenga tshia Cleveland, Ohio, Etats-Unis, kuvua mpuilu muenzekele, tshivua tshisuikakaja ku telefone ne bimenga bikuabu 50 ne bungi busanga bua bateleji buvua bua bantu 129 699. Mpuilu mikale ne programe wa muomumue yakenjibua pa buloba bujima mu miaba ivua nsombelu mukumbanyine bu muvuaku mvita. Tshikondo atshi, basadidi bavule ba Yehowa bavua batekemene ne: mvita neyikole menemene bua kushikilayi ne Armagedon, mvita ya Nzambi; pine apu tshiena-bualu tshia muyuki wa patoke, “Ditalala​—nedikale dia musangu mule anyi?” tshiakajudija dijinga dikole dia kumanya bia bungi dia bateleji. Mmunyi muvua N. H. Knorr, mulombodi mupiamupia wa Société Watch Tower, mua kuenza muyuki pa ditalala, pavua nsombelu mushilangane umueneka muindile matunga wonso?a Kabingila nka ne: bena mu kasumbu ka Yone ‘bavua bateya ntema kupita ya pa tshibidilu’ ku dîyi dia mulayi dia Nzambi.​—Ebelu 2:1; 2 Petelo 1:19.

      4 Muyuki eu “Ditalala​—nedikale dia musangu mule anyi?” wakafila butoke kayi pa mulayi? Mumane kuleja patoke ne: nyama wa luonji wa dikala dikunze wa mu Buakabuluibua 17:3 udi Nsangilu wa Matunga, N. H. Knorr wakakula pashishe bua mudimu mukodiakaja kudi bimvundu wa nyama eu pa kushindamena pa mêyi adi alonda aa avua muanjelu muambile Yone: “Nyama wa luonji uwamonyi awu uvuaku, kadi, katshienaku to, ne ukadi mene pa kupatuka mu dijimba, ne udi ne bua kuya ku kabutu.”​—Buakabuluibua 17:8a.

      5. (a) Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: “nyama wa luonji . . . uvuaku” ne pashishe “katshienaku”? (b) Mmunyi muvua Mulombodi Knorr muandamune ku lukonko elu: “Nsangilu wa Matunga neashale kashidi mu dijimba anyi?”

      5 “Nyama wa luonji . . . uvuaku.” Bushuwa, uvuaku, bituadije mu dia 10 Tshiongo 1920, bu Nsangilu wa Matunga, muenza ne matunga 63 mu tshikondo kampanda peshi kansanga. Kadi, ku dimue ku dimue, matunga aa: Japon, Allemagne ne Italie akadiumbukila, ne Union soviétique wa kale wakiipatshibua. Pashishe, mu Kabitende 1939, tshikokesha-nkaya muena Nazi wa ditunga dia Allemagne wakatuadija mvita mibidi ya buloba bujima.b Bu muakapangaye kukuba ditalala pa buloba, Nsangilu wa Matunga wakapona mu dijimba, kayi utumika kabidi. Mu 1942 bulongolodi ebu buakajimina. Kabiyi kumpala anyi kunyima​—anu mu tshikondo etshi tshia ndululu mikole—​ke muvua Yehowa mufile kudi tshisamba tshiende diumvuija dia tshikena-kumona mu buondoke buatshi buonso! Mu mpuilu wa teokrasi wa bulongolodi bupiabupia, mu diumvuangana ne mulayi, N. H. Knorr uvua mua kuamba ne: “Nyama wa luonji . . . katshienaku to.” Pashishe, wakela lukonko elu: “Nsangilu wa Matunga neashale tshiendelele mu dijimba anyi?” Pa kutela Buakabuluibua 17:8, wakandamuna ne: “Kudisangisha kua matunga a pa buloba nekumueneke tshiakabidi.” Ke tshiakenzeka menemene, bua kubingisha dîyi dia buprofete dia Yehowa.

      Udi upatuka mu dijimba

      6. (a) Ndîba kayi diakapatuka nyama wa luonji wa dikala dikunze mu dijimba, ne uvua ne dîna kayi dipiadipia? (b) Bua tshinyi O.N.U. udi’amu kuledibua tshiakabidi kua nyama wa luonji wa dikala dikunze?

      6 Bushuwa, nyama wa luonji wa dikala dikunze wakapatuka mu dijimba. Mu dia 26 Kabalashipu 1945 ku San Francisco, Etats-Unis, ne mitoyi mikole ya tshisumbu tshia mpungi, matunga 50 akela tutshi ne kuanyisha tshibungu tshia mêyi ne mapangadika tshia Bulongolodi bua Matanga masanga. Buvua ne tshipatshila tshia “kulama ditalala ne dikubibua mu matunga wonso.” Kuvua diumvuangana mu malu mavule pankatshi pa Nsangilu wa Matunga ne O.N.U. Tshibungu tshia The World Book Encyclopedia tshidi tshiamba ne: “Mu bimue bitupa, O.N.U. mmufuane Nsangilu wa Matunga uvuabu benze kunyima kua Mvita ya Kumpala ya buloba bujima. . . . Matunga mavule avua menze O.N.U. ke avua menze kabidi S.D.N. Amu bu S.D.N., O.N.U. wakenjibua bua kuambuluisha bua kukuba ditalala pankatshi pa matunga. Malongolodi manene a O.N.U. mmafuanangane bikole ne a S.D.N.” Nenku, O.N.U. udi bushuwa diledibua tshiakabidi dia nyama wa luonji wa dikala dikunze. Udi ne matunga bungi bupite pa 190 kupita a S.D.N., avu’anu ne 63 patupu; mbudifundile kabidi midimu mivule kupita S.D.N.

      7. (a) Mmu mushindu kayi muvua bantu badi basombe pa buloba bakeme ne bakatshile bua dipingajibua ku muoyo dia nyama wa luonji wa dikala dikunze? (b) Ntshipatshila kayi tshiakapangila O.N.U. kukumbaja, ne ntshinyi tshivua sekretere wende wa kumpala muambe pa bualu ebu?

      7 Ku ntuadijilu, bantu bavua bâse matekemena manene pa O.N.U. Ke tshivua tshikumbaja miaku ya muanjelu idi ilonda eyi: “Ne pamonabu mushindu uvua nyama wa luonji muikaleku, kadi, katshiyiku, ne neavue mene ku dikalaku, aba badi basombe pa buloba nebakeme ne dikatshila, kadi, mêna abu kaavua mafunda mu muvungu wa muoyo katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu nansha.” (Buakabuluibua 17:8b) Bantu badi basombe pa buloba bakanyisha bikole nsangilu eu mupiamupia munene ne wa bukole bupitshidile udi utumika biangatshile ku tshilombuelu tshiende tshinene, ku muelelu wa musulu wa East River, ku New York. Kadi, ditalala ne dikubibua bia bushuwa kabiakutekibua ku bukokeshi bua O.N.U. nansha. Mu tshitupa tshinene tshia siekele wa 20 kuvua ditalala divua dikubibua pa buloba amu bua “dibutulangana dijadika”​—didi ­difundibua mu tshikepeshilu ne: MAD mu muakulu wa anglais​—ne difuilakana mu dienza bingoma ­didi’amu diya ditangile kumpala ne lubilu lukole. Kunyima kua bidimu bitue ku 40 bia madikolela menza kudi Bulongolodi bua Matunga masanga, sekretere wabu munene wa mu tshikondo atshi, Javier Pérez de Cuéllar, wakadiabila mu 1985 ne: “Tudi mu tshikondo tshipiatshipia tshia didianyisha dinekesha, ne katuena bamanye mua kudijikija.”

      8, 9. (a) Bua tshinyi O.N.U. mmupange mua kujikija ntatu ya bukua-bantu buonso, ne, bilondeshile dipangadika dia Nzambi, ntshinyi tshiamufikila mu tshitupa tshîpi emu? (b) Bua tshinyi mêna a benji ne banyishi ba O.N.U. ki mmafunda mu “muvungu wa muoyo” wa Nzambi? (c) Ntshinyi tshiakumbaja Bukalenge bua Yehowa?

      8 O.N.U. ki mmumanye tshia kuenza to. Ne mbua tshinyi? Bualu Eu udi upesha bantu buonso muoyo ki ng’udi muenze bulongolodi ebu to. Kabuakunenga to, bualu, bilondeshile dipangadika dia Nzambi, budi ne “bua kubutudibua.” Mêna a benji ne banyishi ba O.N.U. kaavua mafundibue mu muvungu wa muoyo wa Nzambi. Mmushindu kayi wikala bantu bena mpekatu ne bena kufua, ne bavule ba kudibo bikale baseki ba dîna dia Nzambi, ku diambuluisha dia O.N.U., mua kuenza muanda ukadi Yehowa Nzambi pa kukumbaja, bilondeshile mêyi ende nkayende, kabiyi ku diambuluisha dia bantu, kadi ku butuangaji bua Bukalenge bua Kristo wende?​—Danyele 7:27; Buakabuluibua 11:15.

      9 O.N.U. udi bushuwa tshintu tshia dipenda natshi Nzambi tshitentula pa Bukalenge bua Masiya bua Nzambi bupesha Muana wa mukalenge wende wa ditalala, Yezu Kristo​—muena bukokeshi bua Muana wa mukalenge buikala kabuyi ndekelu. (Yeshayi 9:6, 7) Nansha biafika O.N.U. ku diteka ditalala dia tshitupa tshîpi, mvita kayakunenga bua kubudika kabidi to. Ng’umue muanda udi mulamate ku ngikadilu wa bantu bena mpekatu. “Mêna abu kaavua mafundibue mu muvungu wa muoyo katshia ku ntuadijilu wa [bukua-bantu].” Bukalenge bua Yehowa bulombola kudi Kristo kabuakuteka anu ditalala dia kashidi pa buloba, kadi, ku diambuluisha dia mulambu wa bupikudi wa Yezu, nebubiishe bafue, bantu bakane ne bapange buakane, badi Nzambi uvuluka mu lungenyi luende. (Yone 5:28, 29; Bienzedi 24:15) Munkatshi mua bantu aba mudi aba buonso bavua batantamene buluishi bua Satana ne bua dimiinu diende, ne bakuabu batshidi ne bua kuleja pabu butumike buabu. Kabiyi mpata, musangu nansha umue, mêna a bena kuitabuja bakena kululamija ba mu Babilone Munene nansha a aba badi batungunuka ne kutendelela nyama wa luonji kaakufundibua mu muvungu wa muoyo wa Nzambi to.​—Ekesode 32:33; Musambu wa 86:8-10; Yone 17:3; Buakabuluibua 16:2; 17:5.

      Ditalala ne dikubibua​—Ditekemena dia patupu

      10, 11. (a) Ntshinyi tshiakamanyisha O.N.U. mu 1986, ne kuakapatuka bipeta kayi? (b) “Mêku a bisumbu bia malu a Nzambi” avua madisangishe bungi munyi ku Assise, ku Italie, bua kusambila bua ditalala ne Nzambi wakandamuna ku masambila aa anyi? Umvuija.

      10 Mu madikolela menza bua kukankamija bantu mu matekemena abu, O.N.U. wakakobola bua 1986 ikale “Tshidimu tshia ditalala pa buloba bujima,” ne tshiena-bualu tshia “Kukuba ditalala ne muoyo wa bukua-bantu mu matuku atshivuavua.” Bakalomba matunga avua mu mvita bua kuanji kuteka bingoma ku luseke munkatshi mua tshidimu bu tshijima. Ntshinyi tshiakenzawu? Bilondeshile luapolo lua Bulongolodi bua makebulula a kuteka ditalala pa buloba bujima, bantu batue ku miliyo itanu bakashipibua bua mvita mu tshidimu tshimuepele tshia 1986! Nansha muakenzabu makuta a biamu ne timbre bia kuvuluka nabi tshidimu etshi, matunga mavule kaakenza bua nsongo nansha bumue bua kukumbaja tshipatshila etshi tshia ditalala mu tshidimu atshi. Kadi, bitendelelu bia mu bulongolodi ebu​—amu ne dijinga dikole dia kudia malanda malenga ne O.N.U.—​biakenzeja kampanye kakole bua tshidimu etshi mu mishindu kabukabu. Nenku, mu dia 1 Tshiongo 1986, Pape Jean Paul II wakasamuna mudimu muenza kudi O.N.U. ne kujidila tshidimu tshipiatshipia bu tshidimu tshia ditalala. Pashishe, mu dia 27 Kasuamansense, ku Assise, ku Italie, wakasangisha bamfumu ba bitendelelu binene bivule bua kusambila bua ditalala.

      11 Nzambi utu wandamuna ku masambila a mushindu’eu bua ditalala anyi? Tuanji kuamba mene, nNzambi kayi uvua bamfumu aba ba bitendelelu batumina masambila abu? Bu wewe mua kuebeja bena bisumbu kabukabu bia malu a Nzambi, bavua kukupesha mandamuna mashilangane. Kudiku ntempelo kampanda wa miliyo ya banzambi badi bumvua ne bandamuna ku malomba menza mishindu mishilangane nenku anyi? Bavule ba kudibo bakatendelela Busatu bua banzambi bua bena bukua-buena-nkristo.c Bena Buddha, bena Hindu ne bakuabu bakimbidija masambila matangija kudi banzambi kabayi kubala. Bionso bisanga, “mêku a bitendelelu bishilangane” 12 avua madisangishe ne avua maleja-mpala kudi bamfumu banene bu mudi muarkepiskopo wa bena anglikane wa ku Canterbury, Dalai Lama muena Buddha, muarkepiskopo wa Ekleziya ortodokse wa ku Russie, mulombodi wa tshisumbu tshia sanktuere wa bena Shinto ku Tokyo, bena Afrike batendeledi ba bintu pa kubiangata bu bantu badi ne anyima ne bena Inde babidi ba ku Amerike bâse bifulu biabu biasa nsala. Bivua tshisumbu tshia mekala mavule, tshiena-bualu tshia disanka tshia kubandila ku televizion bua bantu bavule. Tshimue tshia ku bisumbu ebi tshiakasambila munkatshi mua mêba dikumi ne abidi kabiyi kuikisha. (Fuanyikija ne Luka 20:45-47.) Kadi, dimue dia ku masambila aa diakabanda muulu kupita mavuba a mvula avua apitakana pa mitu ya aba bavua badisangishe anyi? Tòo, ne monayi tubingila:

      12. Mbua tubingila kayi buvua Nzambi mubenge kuandamuna ku masambila bua ditalala menza kudi bamfumu ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu?

      12 Bishilangane ne bantu badi ‘benda mu dîna dia Yehowa,’ nansha umue wa ku bamfumu aba ba bitendelelu kavua musambile Yehowa, Nzambi wa muoyo, muena dîna didi dimueneka misangu mitue ku 7 000 mu mifundu ya kale ya mu Bible. (Mika 4:5; Yeshayi 42:8, 12)d Buonso buabu, ki mbasemene kudi Nzambi mu dîna dia Yezu to, bualu bavule ba kudibo kabena mene bitabuja Yezu Kristo. (Yone 14:13; 15:16) Nansha umue wa kudibo kêna ukumbaja disua dia Nzambi bua tshikondo tshietu etshi: kumanyisha muavua Bukalenge bua Nzambi​—ki ng’O.N.U.—​kukokesha bifukibua bionso mu katupa kîpi emu, ke ditekemena dimuepele dia bukua-bantu. (Matayi 7:21-23; 24:14; Mako 13:10) Bivule bia ku bitendelelu bidibu bamfumu bitu bidibueja mu mvita idi mieleshe mashi panshi mu mianda ya bantu, pamue ne mu mvita ibidi ya pa buloba bujima ya mu bidimu bia 1900. Nzambi udi wambila bantu ba mushindu’eu ne: “Nansha binuenza masambila mavule menemene, tshiena nteleja to; bianza bienu mbiuwule tente ne mashi.”​—Yeshayi 1:15; 59:1-3.

      13. (a) Bua tshinyi kudisangisha kua bamfumu ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu ne O.N.U. bua kulomba ditalala kudi kusokolola bualu kampanda? (b) Bilondeshile mêyi mamanyisha kudi Nzambi, mbila ya kulomba ditalala neyishikile ne muanda kayi?

      13 Ku lukuabu luseke, kudisangisha pamue kua bamfumu ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu ne Matunga masanga bua kulomba ditalala mu tshikondo tshietu etshi kudi kusokolola bualu kampanda. Bushuwa, mbasue kubambidika O.N.U. bua bapeteleku disanka kampanda, nangananga lelu’eu udi bena kuitabuja babu bavule bumuka mu bitendelelu biabu. Amu bu bamfumu bapange lulamatu ba mu Izalele wa kale, badi bela mbila mikole ne: “Ditalala didiku! Ditalala didiku! ditalala padi kadiyiku.” (Yelemiya 6:14) Kabiyi mpata, nebatungunuke ne kuela mbila bua ditalala, benda babingisha dimanyisha dia ndekelu dia mupostolo Paulo wakamanyisha mu mêyi a buprofete ne: “Dituku dia Yehowa didi dilua anu bu muibi menemene munkatshi mua butuku. Anu padibo bamba ne: ‘Ditalala ne dikubibua!’ ke padi kabutu ka tshimpitshimpi kadituta diakamue kudibo amu bu bisama bia kudinyenga kua mukaji wa dîmi, ne kabakupanduka nansha kakese.”​—1 Tesalonike 5:2, 3.

      14. Lubila lua “Ditalala ne dikubibua!” ludi mua kuedibua mushindu kayi, ne ntshinyi tshidi tshikengela kuenza bua kuepuka didingibua kudilu?

      14 Mu bidimu bidi panshi ebi, bena tshididi badi bakula bua “ditalala ne dikubibua” padibu bakula bua malu a bungi adi bantu balongolole bua kuenza. Malu adi bena tshididi balongolole aa ke ntuadijilu wa dikumbana dia tshidi 1 Tesalonike 5:3 wamba anyi? Peshi Paulo uvua wakula bua bualu bua tshikuma buikala mua kukoka ntema ya bantu bonso? Bu mututu tulua kumvua bimpe malu adi Bible ulaya anu pakadiwu mamane kukumbana anyi padiwu enda akumbana, nebikengele bua kuindila bua kumona muenzekabi. Kadi bena nkristo mbamanye ne: nansha ditalala ne bupole bia mushindu kayi bidi matunga mua kumueneka bu mafile, mu bulelela kakuakuikala bualu bua nsongo buikala buenzeke to. Bualu nekuikale anu didinanga, lukinu, dienzelangana malu mabi, dinyanguka dia nsombelu mu mêku, tshiendenda, masama, tunyinganyinga ne lufu. Ke bualu kayi lubila kayi luonso lua “ditalala ne dikubibua” kaluena mua kukudinga to, wewe mushale mutabale ne wenda ukeba diumvuija dia mianda idi yenzeka pa buloba ne biwikala ulonda tshidi Dîyi dia Nzambi diamba padidi ditudimuija.​—Mako 13:32-37; Luka 21:34-36.

      [Mêyi adi kuinshi]

      a N. H. Knorr wakapingana J. F. Rutherford, ufuile mu dia 8 Tshiongo 1942 bu mulombodi wa Société Watch Tower.

      b Mu dia 20 Kasuabanga 1940, matunga aa: Allemagne, Italie, Japon ne Hongrie akatua biala pa mukanda wa diumvuangana bua “Nsangilu wa Matunga mupiamupia,” matuku anayi kunyima, Vatican wakenzeja misa ne masambila bimuangalaja ku tudiomba bua ditalala mu mianda ya malu a Nzambi ne bulongolodi bupiabupia bua malu. “Nsangilu eu mupiamupia” katu muanji kuenzeka bualu bulelela too ne lelu’eu.

      c Dilongesha dia Busatu bua banzambi ndifumine ku Babilone wa kale kuvuabu batendelela nzambi umue muenza ne banzambi basatu: Shamash, nzambi-dîba, Sin, nzambi-ngondo, ne Ishtar, nzambi wa mitoto. Ejipitu wakalonda pende dikasa edi, pa kutendelela Osiris, Isis ne Horus. Asshur, nzambi munene wa bena Assyrie, mmuleja muikale ne mitu isatu. Bia muomumue, imue nzubu ya Nzambi ya Ekleziya Katolike idi ne bimfuanyi bia Nzambi muikale ne mitu isatu.

      d Nkonga-miaku wa Webster’s Third International Dictionarywa mu 1993 udi ufila diumvuija edi bua Yehowa Nzambi “bu nzambi mutambe bunene udi mumanyike ne nzambi umuepele udi Bantemu ba Yehowa batendelela.”

      [Kazubu mu dibeji 250]

      “Ditalala” dibengangane

      Nansha muvua 1986 mumanyishibue kudi O.N.U. bu Tshidimu tshia ditalala mu matunga wonso, difuilakana mu dienza bingoma bia lufu nditangile kumpala ne lubilu. Luapolo lufila mu mukanda wa World Military and Social Expenditures 1986 (Biakatulabu bua basalayi ne bua bantu mu 1986) ludi lumanyisha malu adi elesha meji bikole:

      Mu 1986, mfranga mitula bua bingoma ne biluilu pa buloba bujima ivua mitue ku dolare miliyare 900.

      Mfranga idi matunga wonso pa buloba atula ku dîba dimuepele bua biamvita ne biluilu ivua mua kuikala mikumbane bua kutua bantu miliyo 3 ne binunu 500 bisàlu bia diepula masama a tshiambu adi ashipa bantu tshidimu tshionso.

      Pa buloba bujima, muntu umue pa batanu uvua mu nsombelu wa dipangila biakudia. Bavua mua kudiisha aba buonso bavua mu nzala munkatshi mua tshidimu tshijima ne makuta adi matunga matule mu matuku abidi bua kudikungijila bingoma.

      Bukole bua bingoma bionso bia nikleere bisanga pa buloba bujima mbupite bukole bua bingoma biakabudika ku Tchernobyl misangu 160 000 000.

      Bombe wa nikleere umuepele udi mua kutayika ne bukole bubutudi kupita bua bombe muela ku Hiroshima mu 1945 misangu 500.

      Bibutshilu bia bingoma bia nikleere bivua ne bingoma bungi bupite ebi bivua ku Hiroshima misangu mipite pa muliyo mujima. Bivua ne bukole bupite bua bingoma bitumika nabi mu mvita mibidi ya buloba bujima misangu 2 700, ivua mishipe bantu miliyo 38.

      Mvita ivua itamba kubudika mu tshikondo etshi ne ivua itamba kushipa bantu. Mu siekele wa 18, mvita yakashipa bantu miliyo 4 ne binunu 400; mu siekele wa 19, bantu miliyo 8 ne binunu 300, ne mu bidimu 86 bia kumpala bia siekele wa 20, mmishipe bantu miliyo 98 ne binunu 800. Bituadije mu siekele wa 18, bungi bua bantu bashipa mu mvita mbuvule lukasa lukasa misangu mipite pa isambombo kupita divulangana dia bungi bua bantu pa buloba. Bungi bua bantu bafue mu mvita mu siekele wa 20 buvua bupite bua ba mu siekele wa 19 misangu 10.

      [Bimfuanyi mu dibeji 247]

      Anu muvuabi bimanyisha mu mulayi udi utangila nyama wa luonji wa dikala dikunze, Nsangilu wa Matunga wakapona mu dijimba mu tshikondo tshia mvita mibidi ya buloba bujima, kadi, wakapingana ku muoyo bu Bulongolodi bua Matunga masanga

      [Bimfuanyi mu dibeji 249]

      Bua kutua “Tshidimu tshia ditalala” tshimanyisha kudi O.N.U. nyama ku mikolo, baleji-mpala ba bitendelelu bia mu bulongolodi ebu bakenza masambila mavule makodiakane ku Assise, ku Italie, kadi, nansha umue wa kudibo kavua musambile Nzambi udi ne muoyo, Yehowa

  • Dishipibua dia Babilone Munene
    Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
    • Nshapita wa 35

      Dishipibua dia Babilone Munene

      1. Muanjelu udi umvuija tshinyi pa bidi bitangila nyama wa luonji wa dikala dikunze, ne bua kujingulula bimanyinu bia mu Buakabuluibua bidi bikengela meji a mushindu kayi?

      PA KUTUNGUNUKA ne kufila diumvuija pa bidi bitangila nyama wa luonji wa dikala dikunze mutela mu Buakabuluibua 17:3, muanjelu udi wambila Yone ne: “Apa ke padi pakengela lungenyi ludi ne meji: Mitu muanda-mutekete idi ileja mikuna muanda-mutekete, padi mukaji musombele ku mutu. Ne kudi bakalenge muanda-mutekete: batanu bakadi bapone, umue udiku, mukuabu ki mmuanji kulua, kadi paluaye, udi ne bua kunenga tshikondo tshîpi.” (Buakabuluibua 17:9, 10) Apa, muanjelu udi umanyisha bua meji a mu diulu, meji amuepele adi mua kufila bujinguludi bua bimanyinu bia mu Buakabuluibua. (Yakobo 3:17) Meji aa adi akenkesha bena mu kasumbu ka Yone ne benzejanganyi nabo ba mudimu pa bidi bitangila bukole bua tshikondo tshitudi mpindieu. Adi ibaka mu mitshima miena kudifila dianyisha bua malumbuluisha a Yehowa, akadi pa kukumbana, ne abuejamu ditshina dia Nzambi dipeteshi dia lupandu. Anu bu mudi Nsumuinu 9:10 wamba ne: “Kutshina kua Yehowa ke ntuadijilu wa meji, ne kumanya kua Mutambe-Bunsantu, ke tshidi lungenyi.” Nenku, ntshinyi tshidi meji a Nzambi atusokoluela pa bidi bitangila nyama eu wa luonji?

      2. Mitu muanda-mutekete ya nyama wa luonji wa dikala dikunze idi ileja tshinyi, ne mêyi aa: “Batanu bakadi bapone, umue udiku” adi umvuija tshinyi?

      2 Mitu muanda-mutekete ya nyama eu wa luonji idi ileja “mikuna” muanda-mutekete anyi “bakalenge” muanda-mutekete. Mu Mifundu miaku eyi ibidi itu yambuluisha bua kufunkuna makokeshi a mbulamatadi. (Yelemiya 51:24, 25; Danyele 2:34, 35, 44, 45) Bible udi utela makokeshi asambombo a pa buloba bujima avua ne buenzeji mu miyuki ya tshisamba tshia Nzambi: Ejipitu, Assyrie, Babilone, Medo-Perse, Grèce ne Roma. Makalenge atanu akavua makokeshe ne mamane kujimina mu tshikondo tshiakapeta Yone Buakabuluibua, kadi, Roma utshivu’amu bukokeshi bua bukole kupita makuabu pa buloba bujima. Ebi mbiumvuangane bimpe ne miaku eyi: “Batanu bakadi bapone, umue udiku.” Kadi, mbukokeshi kayi “bukuabu” buvua ne bua kulua pashishe?

      3. (a) Mmunyi muakafikabu ku diabanya Ampire wa Roma? (b) Mmianda kayi yakenzeka mu Ampire wa ku Ouest? (c) Mmushindu kayi muakanyine udi ukengedibua bua kuangata Ampire Munsantu wa bena Roma?

      3 Ampire wa bena Roma wakanenga bikole ne kutungunuka ne kudiunda mu siekele yakalonda tshikondo tshia Yone. Mu 330 B.B., Amperere Constantin wakumbusha tshimamuende wa bukalenge ku Roma e kutshituma ku Byzance, tshimenga tshiakinyikaye dîna dipiadipia dia Constantinople. Mu 395 B.B., bakabanya Ampire wa bena Roma mu bitupa bibidi: Ampire wa ku Est ne Ampire wa ku Ouest. Mu 410 B.B., Roma wakapona mu bianza bia Alaric, mukalenge wa ba Visigoths (tshisa kampanda tshia bena Germanie tshiakitaba “buena-nkristo” bua ba Arien). Bisa bivule bia bena Germanie (bivua bianyishe pabi “buena nkristo”) biakanyenga ditunga dia Espagne ne tshitupa tshinene tshia buloba bua bena Roma ku Nord-Afrike. Bivua siekele ya dikondakana dia nsombelu, bimvundu ne mashintuluka ku Mputu. Mu Ampire wa ku Ouest kuakapatuka ba-Amperere bende lumu bu mudi Charlemagne wakadia tshiovo ne Pape Léon III mu siekele wa 9, ne Frédéric II wakakokesha mu siekele wa 13. Kadi, nansha muvuabo babikila teritware wabo ne: Ampire Munsantu wa bena Roma, uvua mukese mushadile ku eu wa Ampire wa bena Roma patshivuaye uvuma mu bukole buende. Pamutu pa kuikala Ampire mupiamupia, buvu’amu diasulula peshi ntungunukilu wa bukokeshi ebu bua kale.

      4. Mmunyi muakalubuluka Ampire wa ku Sud, kadi, ntshinyi tshiakenzekela tshitupa tshinene tshia teritware ya kale ya Roma ku Nord-Afrike, ku Espagne ne ku Syrie?

      4 Ampire wa bena Roma wa ku Est, uvua ne Constantinople bu tshimamuende wa bukalenge, wakanenga pende kadi pa kuikala mu ndululu ne Ampire wa ku Ouest. Mu siekele 6, Justinien I, amperere wa ku Est, wakanyenga tshiakabidi tshitupa tshinene tshia Nord-Afrike; wakanyenga kabidi buloba bua ditunga dia Espagne ne dia Italie. Mu siekele wa 7, Justinien II wakanyenga tshiakabidi teritware ya Macédoine ikavua mu bianza bia bisa bia ba-slave. Kadi, mu siekele wa 8, tshitupa tshinene tshia teritware ya kale ya Roma ku Nord-Afrike, ku Espagne ne ku Syrie yakatekibua muinshi mua ampire mupiamupia wa Islam mivua ituadije payi kumuangalaka, e kulamunyibuayi ku bukokeshi bua Constantinople ne bua Roma.

      5. Nansha muvua tshimenga tshia Roma tshipone mu 410 B.B., bua tshinyi biakakengela siekele mivule kumpala kua bishadile bionso bia mianda ya tshididi bia Ampire wa bena Roma kujiminabi pa buloba?

      5 Tshimenga tshine tshia Constantinople tshiakanenga kupita apu. Tshiakapanduka ku mvita mitshiela ku misangu ne ku misangu kudi bena Perse, ba-Arabe, ba-Bulgare ne bena Russie bua kuvuatshi kupona pashishe mu 1203​—kabiyi mu bianza bia ba-mizilma kadi mu bia bena mvita baluatshi ba nkuruse bu tshimanyinu, bafume ku Ouest. Kadi, mu 1453, tshiakapita ku bukokeshi bua mfumu muena mizilma muena Ottoman, Mehmed II, ne matuku makese pashishe, tshiakavuijibua tshimamuende wa bukalenge tshia Ampire wa Ottoman peshi wa Turquie. Nenku, nansha muvua tshimenga tshia Roma tshipone mu 410 B.B., siekele mivule yakanji kupita kumpala kua bishadile bia mianda ya tshididi bia Ampire wa bena Roma kujiminabi pa buloba. Nansha kunyima kua dijimina diabi, buenzeji buende buvua butungunuke ku butuangaji bua nsangilu ya bitendelelu bivua bieyemene bumfumu bua ba-pape ba ku Roma peshi Ekleziya ortodokse ya ku Est.

      6. Ng’Ampire kayi mipiamipia yakenjibua, ne ku yoyi yonso, ng’udi penyi wakapeta bipeta bilenga?

      6 Kadi, mu siekele wa 15, amue matunga akakolesha ampire mipiamipia. Nansha muvua amue a ku makalenge aa mapiamapia a ba-amperere akokesha mu teritware ya kale ya Roma, kaavua ntungunukilu patupu wa Ampire wa bena Roma to. Portugal, Espagne, France ne Hollande mmatunga akadienzela Ampire minene, kadi Angleterre ke wakalubuluka bipitshidile; wakafika ku dikokesha ampire munene uvua ‘dîba kadiyi dianji kubuelela.’ Mu bikondo bishilangane bia miyuki yende, ampire eu wakalabala bikole pa kukongoloja tshitupa tshinene tshia Nord-Amerike, Afrike, Inde ne Azi wa ku sud-est, ne ku Sud-Pacifique.

      7. Mmunyi muakenjibua bukokeshi bua pa buloba bujima buenza kudi makalenge abidi, ne bilondeshile mêyi a Yone ‘mutu’ wa muanda-mutekete, bukokeshi bua pa buloba bujima, budi ne bua kunenga mutantshi bule kayi?

      7 Mu siekele wa 19, imue ya ku teritware ivua Angleterre mukokeshe ku Nord-Amerike ikavua mimane kushipa malanda ayi ne Grande-Bretagne ne mienze ditunga didikadile dia Etats-Unis d’Amérique. Mu tshididi, kuvua tshimvundu pankatshi pa ditunga edi dipiadipia ne Grande-Bretagne uvua mudikuate ku bupika. Nansha nanku, mvita ya kumpala ya buloba bujima yakasaka matunga aa abidi ku disuika dîyi dimue bua bipatshila bivua biasangishe ne ku didia malanda a pa buawu. Ke mushindu wakaledibua bukokeshi bua buloba bujima buenza kudi makalenge abidi, kudi Etats-Unis, ditunga dibanji kupita makuabu pa buloba, ne Grande-Bretagne, mukokeshi wa ampire munene kupita mikuabu pa buloba bujima. Nenku, eu ke ‘mutu’ wa muanda-mutekete, peshi bukokeshi bua pa buloba bujima, budi butungunuke ne kuikalaku too ne mu tshikondo tshia ku nshikidilu ne mu teritware yabu ke muvua Bantemu ba Yehowa ba mu tshikondo tshietu etshi batuadije mudimu wabu diambedi. Pa kuwufuanyikija ne muisambombo uvua munenge bikole, mutu wa muanda-mutekete udi ne bua kunenga amu “tshitupa tshîpi,” mbuena kuamba ne: too ne palua Bukalenge bua Nzambi kubutula mbulamatadi ya matunga wonso.

      Mukalenge wa muanda-mukulu

      8, 9. Mmunyi mudi muanjelu ubikila nyama wa luonji wa mu tshimfuanyi wa dikala dikunze, ne mmu ngumvuilu kayi mudi nyama eu mupatukile ku ya kumpala muanda-mutekete?

      8 Muanjelu udi upesha Yone diumvuija edi dia pa mutu: “Ne nyama wa luonji uvuaku kadi katshiyiku kabidi, yeye muine udi mukalenge wa muanda-mukulu, kadi mmupatukile ku eyi muanda-mutekete ne udi uya ku kabutu.” (Buakabuluibua 17:11) Nyama wa luonji wa dikala dikunze “mmupatukile ku” mitu muanda-mutekete, mu ngumvuilu wa se: diledibua peshi dikalaku diende ndifume ku mitu ya ‘nyama wa luonji wa kumpala udi upatuka mu mbuu,’ nyama muena udiye tshimfuanyi. Mmushindu kayi? Mu 1919, bukokeshi bua Angleterre ne Etats-Unis ke mutu uvua ukokesha pa buloba. Mitu isambombo ya kumpala ikavu mipone, ne bukokeshi bua buloba bujima buakapita kudi mutu eu peshi bukokeshi bua bakalenge babidi. Mutu eu wa muanda-mutekete, muleji-mpala wa mulongolongo wa makokeshi a pa buloba bujima, ke uvua bukole buakajadika Nsangilu wa Matunga, ne too ne lelu’eu, wowu ke diboko dia bukole ne mufidi munene wa lupetu ludi lutungunuja midimu ya O.N.U. Nunku, mu tshimfuanyi, nyama wa luonji wa dikala dikunze​—mukalenge wa muanda-mukulu—​“mmupatukile ku” mitu muanda-mutekete ya kumpala. Mu ngumvuilu eu, miaku idi ileja ne: mmupatukile ku eyi muanda-mutekete, idi yumvuangane bimpe ne disokolola dishale dia se: nyama wa luonji wa nsengu ibidi bu kana ka mukoko (Bukokeshi bua Angleterre ne Etats-Unis, mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa luonji wa kumpala) wakamba bua kuenza tshimfuanyi ne kutshipesha muoyo.​—Buakabuluibua 13:1, 11, 14, 15.

      9 Ku lukuabu luseke, ku matunga a kumpala avua enza Nsangilu wa Matunga, pa kumbusha Grande-Bretagne, kuvua aa avua mateke muinshi mua bukokeshi buawu teritware ya imue ya ku mitu ya kumpala, bu mudi: Grèce, Iran (Perse) ne Italie (Roma). Pashishe, matunga avua akokesha teritware ya makokeshi asambombo a kumpala a pa buloba bujima akafika ku dituadila tshimfuanyi tshia nyama wa luonji diambuluisha ne kudisangisha ku aa avua atshienza. Mu ngumvuilu eu kabidi, tudi mua kuamba ne: nyama eu wa luonji wa dikala dikunze uvua mupatukile ku makokeshi muanda-mutekete a pa buloba bujima.

      10. (a) Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: nyama wa luonji wa dikala dikunze “udi yeye muine mukalenge wa muanda-mukulu”? (b) Mmushindu kayi uvua mulombodi kampanda muena matunga avua enza Union soviétique kale muleje ditua diende dia O.N.U. nyama ku mikolo?

      10 Nyama wa luonji wa dikala dikunze “yeye muine udi mukalenge wa muanda-mukulu.” Nunku, mu matuku etu aa, O.N.U. mmulongolola mushindu wa kufuananganaye ne mbulamatadi kampanda. Mu imue nsombelu, bulongolodi ebu bukadiku buenze malu anu bu mbulamatadi menemene, pa kutuma biluilu biabu bua kukosesha mvita pankatshi pa matunga, tshilejilu mu ditunga dia Corée, mu tshitupa tshia buloba tshitambe kubuela mu mâyi tshia Sinaï, mu amue matunga a mu Afrike ne ku Liban. Kadi, budi’amu tshimfuanyi tshia mukalenge. Amu bu tshimfuanyi tshia malu a Nzambi, kabuena ne buenzeji bukuabu peshi bukokeshi bulelela amu ebu budibu babupeshe kudi aba bakabuenza ne badi babutendelela. Nyama eu wa luonji wa mu tshimfuanyi udi umueneka mufuba mu imue nsombelu; kadi, ki mbanji kumulekela nansha kakese kudi matunga a ba-tshikokesha-nkaya adi amutua nyama ku mikolo, dilekela diakaponesha Nsangilu wa Matunga mu dijimba. (Buakabuluibua 17:8) Mu 1987, mulombodi kampanda muena Union Soviétique wa kale muende lumu, uvua ne mmuenenu mishilangane bikole mu malu makuabu, wakalonda dikasa dia ba-pape ba ku Roma, pa kuleja dianyisha diende kudi O.N.U. Wakalomba kabidi bua “benze bulongolodi bujima bua dikuba bantu ba mu matunga wonso” bushindamene pa O.N.U. Anu bu mukadibu pa kubimanyisha Yone, tshikondo netshilue tshiapeta bulongolodi ebu bukole bua kutumika nabu bua bungi. Pashishe, pakumbana tshiabu tshikondo, ‘nebuye ku kabutu.’

      Bakalenge dikumi bua dîba dimue

      11. Muanjelu wa Yehowa udi wamba tshinyi pa bidi bitangila nsengu dikumi ya nyama wa luonji wa dikala dikunze wa mu tshimfuanyi?

      11 Mu nshapita mushale wa Buakabuluibua, muanjelu muisambombo ne wa muanda-mutekete bakitshikija tubakudi tua tshiji tshia Nzambi. Nunku, bavua batudimuija ne: bakalenge ba pa buloba badi benda basangishibua bua mvita ya Nzambi ku Armagedon ne ‘Babilone Munene badi ne bua kumuvuluka ku mpala kua Nzambi.’ (Buakabuluibua 16:1, 14, 19) Mpindieu nebatumvuije malu mavule masulakaja pa mushindu wakumbajibua malumbuluisha a Nzambi kudibu. Telejayi tshiakabidi malu adi muanjelu wa Yehowa wambila Yone: “Ne nsengu dikumi iwamonyi idi ileja bakalenge dikumi, badi kabayi banji kupeta bukalenge, kadi badi bapeta bukokeshi bu bakalenge bua dîba dimue pamue ne nyama wa luonji. Bine aba badi’amu ne lungenyi lumue, nenku, badi bapesha nyama wa luonji bukole buabu ne bukokeshi buabu. Bine aba nebaluishe Muan’a mukoko, kadi, bualu yeye udi Mukalenge wa bakalenge ne Mfumu wa bamfumu Muan’a mukoko neabatshimune. Aba badiye mubikidibue nabu, basungula ne bena lulamatu nebenze pabu nunku.”​—Buakabuluibua 17:12-14.

      12. (a) Nsengu dikumi idi ileja tshinyi? (b) Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: nsengu dikumi ‘kayivua mianji kupeta bukalenge’? (c) Mmu ngumvuilu kayi mudi nsengu dikumi ya mu tshimfuanyi mipete “bukalenge” mpindieu, ne neyitumike nabu too ne dîba kayi?

      12 Nsengu dikumi idi ileja makole wonso a tshididi adi akokesha lelu’eu pa buloba bujima ne adi afila diambuluisha kudi tshimfuanyi tshia nyama wa luonji. Ku matunga wonso adiku lelu’eu, anu makese a kudiwu ke avua mamanyike mu tshikondo tshia Yone. Ne aa avuaku, bu mudi Ejipitu ne Perse (Iran), adi lelu’eu malongolola mu mianda ya tshididi mu mushindu mushilangane mu bionso. Ke bua tshinyi, mu siekele wa kumpala, ‘nsengu dikumi kayivua mianji kupeta bukalenge to.’ Kadi mpindieu, mu dituku dia Mukalenge, ikadi ne ‘bukalenge,’ peshi bukokeshi bua tshididi. Pakatuadija kupona ampire minene ivua mikuatangana ku bupika, nangananga bituadije ku tshikondo tshia mvita mibidi ya buloba bujima, matunga mavule mapiamapia akaledibua. Mine aa, pamue ne makole a kalekale, adi ne bua kukokesha pamue ne nyama wa luonji bua tshitupa tshîpi​—“dîba dimue” patupu—​kumpala kua Yehowa kubutula makokeshi wonso a tshididi a mu bulongolodi ebu ku Armagedon.

      13. ‘Lungenyi lumue’ lua nsengu dikumi ludi tshinyi, nenku, neyikale ne mmuenenu kayi kudi Muan’a mukoko?

      13 Mu matuku etu aa, dinanga dinekesha dia buena-ditunga mbumue bua ku makole a dikema adi asaka nsengu eyi dikumi mu bidiyo yenza. Idi ne “lungenyi lumue” lua kukuba bumfumu buayi budikadile ku mutu kua ditunga pamutu pa kukokela Bukalenge bua Nzambi. Etshi ke tshivua tshipatshila tshiayi tshia kumpala pakadisangishayi bua kuenza Nsangilu wa Matunga ne pashishe Bulongolodi bua Matunga masanga​—kukuba ditalala pa buloba bujima ne kupandisha mioyo yabu popamue. Kabiyi mpata, mmuenenu eu udi ujadika ne: nsengu dikumi neyitombokele Muan’a mukoko, “Mukalenge wa bakalenge ne Mfumu wa bamfumu,” bualu Yehowa mmupangadije bua se: mu tshitupa tshîpi emu, Bukalenge buende bupesha Yezu Kristo bupingane pa muaba wa makalenge wonso a bantu.​—Danyele 7:13, 14; Matayi 24:30; 25:31-33, 46.

      14. Mmushindu kayi udi bamfumu ba mu bulongolodi ebu mua kuluisha Muan’a mukoko, ne mvita eyi neyijike ne bipeta kayi?

      14 Bushuwa, bamfumu ba mu bulongolodi ebu kabena mua kuenza Yezu muine bualu bubi nansha bumue. Mmusombele mu diulu, muaba udibo kabayi mua kufika. Kadi, bana babu ne Yezu, bashadile ba dimiinu dia mukaji, batshidi’amu pa buloba ne mbena bumuntu budi mua kukengeshibua. (Buakabuluibua 12:17) Nsengu mivule ikadi mibakengeshe ne tshikisu tshikole, ne pa kuenza nunku idi iluisha Muan’a mukoko. (Matayi 25:40, 45) Kadi, kumpala eku, tshikondo netshilue tshikala Bukalenge bua Nzambi ne bua ‘kuzaza makalenge aa wonso ne kuashiikija.’ (Danyele 2:44) Nanku, anu bu mutuavua kubimona, bamfumu ba pa buloba nebaditue mu mvita mikole ne Muan’a mukoko. (Buakabuluibua 19:11-21) Kadi apa mêyi a Yone adi atumanyisha malu bungi bukumbmane bua kujingulula ne: matunga kaakutshimuna to. Nansha mudiwu ne “lungenyi lumue,” wowu mine, pamue ne nyama wa luonji wa dikala dikunze wa O.N.U., kaakutshimuna “Mukalenge wa bakalenge ne Mfumu wa bamfumu,” peshi “aba badiye mubikidibue nabu basungula ne bena lulamatu,” munkatshi muabu mudi bamulondi bende bela manyi batshidi ne muoyo pa buloba. Bine aba pabu nebikale bamane kutshimuna pa kushala ne muoyo mutoke mu mabandu wonso makuate muendi avua Satana mubashiminyine.​—Lomo 8:37-39; Buakabuluibua 12:10, 11.

      Dibutudibua dia ndumba

      15. Muanjelu udi wamba tshinyi pa bidi bitangila ndumba, pa mmuenenu ne bienzedi bia nsengu dikumi ne bia nyama wa luonji kudiye?

      15 Tshisamba tshia Nzambi katshiena nkayatshi ku dilabula tshiji tshia lukuna tshia nsengu dikumi nansha. Muanjelu udi ukoka tshiakabidi ntema ya Yone kudi ndumba. “Ne yeye kungambila ne: ‘Mâyi awamonyi, padi ndumba musombele, adi aleja bisamba ne misumba ne matunga ne miakulu. Ne nsengu dikumi iwamonyi, ne nyama wa luonji, mine eyi neyikine ndumba ne neyimubutule ne kumushiya butaka, ne neyidie mubidi wende ne neyimuoshe butubutu mu kapia.’”​—Buakabuluibua 17:15, 16.

      16. Bua tshinyi Babilone Munene neapange mua kupeta diambuluishibua ne dikubibua bia kudi mâyi ende pamukudimukila mbulamatadi ya tshididi?

      16 Anu bu muvua Babilone wa kale mueyemene mâyi bua kudikuba, Babilone Munene mmueyemene diambuluisha didiye upeta mu tshikondo tshietu etshi kudi aba buonso bena diende badi bungi kabuyi kubala ba “bisamba ne misumba ne matunga ne miakulu.” Mu mushindu mukumbanyine, muanjelu udi ukoka ntema yetu pa musumba eu kumpala kua kuakulaye bua muanda mukuate buôwa: dipulumukila Babilone Munene dia tshikisu kudi mbulamatadi ya tshididi ya pa buloba ebu. Nenku, ntshinyi tshienza ‘bisamba ne misumba ne matunga ne miakulu’ mu tshikondo atshi? Bituadije ku mpindieu, basadidi ba Nzambi badi badimuija Babilone Munene ne: mâyi a Efrate neume. (Buakabuluibua 16:12) Ndekelu wa bionso, neakame menemene. Mâyi aa kaakutuadila ndumba eu mukulakaje mukuate muendi diambuluisha dikumbanyine mu tshikondo tshikalaye udikengela menemene to.​—Yeshayi 44:27; Yelemiya 50:38; 51:36, 37.

      17. (a) Bua tshinyi bubanji bua Babilone Munene kabuakumusungila? (b) Mmu ngumvuilu kayi muikala ndekelu wa Babilone Munene ne bua kuenzeka mu mushindu mukuate bundu? (c) Pa kumbusha nsengu dikumi, peshi matunga dimue ku dimue, ntshinyi tshikuabu tshiaditua patshi mu dibutula dia Babilone Munene?

      17 Bubanji buvulavulayi bua ku mubidi budi Babilone Munene mudiunguijile kabuakumusungila mu bualu nansha bumue. Pamu’apa nebuambuluje mene kabutu kende, bualu tshikena-kumona tshidi tshisokolola ne: tshikondo tshialeja nsengu dikumi ne nyama wa luonji lukinu luayi patoke kudi mukaji eu wa ndumba, neyimuvuule bilamba biende bia bumfumu ne bilengejilu biende bionso. Neyipawule bubanji buende. “Nebamushiye . . . butaka,” yimufuisha bundu pa kutandula tshidiye menemene. Ndipawula kayipu! Kabidi, ndekelu wende neenzeke mushindu kawuyi wa lumu. Neyimubutule, “neyidie mubidi wende,” yimushiye mifuba patupu kayiyi muoyo. Ndekelu wa bionso, “neyimuoshe butubutu mu kapia.” Neyimuoshe amu bu muntu uvua ne disama dia tshiambu dishipianganyi ne kakujikibua ne lumu to! Ki ng’amu matunga nkayawu, maleja kudi nsengu dikumi, abutula ndumba munene, kadi ne “nyama wa luonji,” ke O.N.U. muine, neadisangishe kudiwu mu dibutula edi dipite bukole. Neanyishe dibutudibua dia bitendelelu bia dishima. Ku masungula awu, mavule a ku matunga mapite pa 190 adi enza O.N.U. akadi matuadije kuleja buluishi buawu kudi bitendelelu, nangananga bia bukua-buena-nkristo.

      18. (a) Ntshinyi tshidi tshileja ne: matunga mmakumbane mua kukudimukila bitendelelu biakafuma ku Babilone? (b) Nkabingila kayi ka nshindamenu kasaka matunga bua kuluisha ndumba munene ne tshikisu tshikole?

      18 Bua tshinyi matunga adi ne bua kukudimukila munanga wawu wa kale bua kumuenzela bibi? Miyuki ya mu tshikondo tshietu etshi idi ileja ne: matunga mmakumbane mua kukudimukila bitendelelu bifume ku Babilone. Mbulamatadi idi ileja patoke kumukina kuayi, ikadi mikepeshe menemene buenzeji bua bitendelelu mu matunga bu mudi aa Union Soviétique wa kale ne Chine. Mu matunga a ku Mputu mudi mishonyi mujame, dileja kadiwu ne mpata dia bantu bavule bua bitendelelu ndishiye ntempelo munda mutupu, bifuane kuamba ne: bitendelelu mbifue. Ampire mualabale wa Katolike mmupanduluke bua buntomboji ne dipanga kumvuangana bidi balombodi bende kayi ufika ku dijikija. Kadi, katupu muoyo se: dipulumukila Babilone Munene dia ndekelu ne dia tshikisu tshikole nediumvuije dikumbajibua dia dilumbuluisha dikena kushintulula divua Nzambi mufundile ndumba munene.

      Badi bakumbaja lungenyi lua Nzambi

      19. (a) Mmunyi mudi dilumbuluisha didi Yehowa mufundile ndumba munene dipetela dishindika ku tshilejilu tshia dilumbuluisha diakakumbajaye pa Yeruzaleme mutontolodi mu 607 K.B.B.? (b) Nsombelu wa Yeruzaleme pakabutudibuaye ne kushiyibua bitupu kayi bantu kunyima kua 607 K.B.B., uvua tshimfuanyi tshia tshinyi mu matuku etu aa?

      19 Mmunyi mudi Yehowa ukumbaja dilumbuluisha edi? Tudi mua kushindika muanda eu pa kuangata tshilejilu tshia dinyoka divuaye mufundile tshisamba tshiende tshitontolodi ku kale, bua tshisamba etshi wakamba ne: “Ndi mumone malu mabi matambe kudi baprofete ba ku Yeruzaleme, kuenda masandi ne kuendela mu dishima; ne bakakolesha bianza bia benji ba malu mabi bua kabalekedi, muntu yonso bubi buende. Buonso buabu mbalue bu Sodomo ku mêsu kuanyi, ne bena mu tshimenga mbalue bu Gomore.” (Yelemiya 23:14) Mu 607 K.B.B., Yehowa wakatumika ne Nebukadnezare bua ‘kuvuula bilamba, kumbusha bintu biatshi bilengele, ne kushiya butaka ne tshitanduke’ tshimenga etshi tshivua tshienda masandi mu nyuma. (Yehezekele 23:4, 26, 29) Yeruzaleme wa mu tshikondo atshi uvua tshimfuanyi tshia bukua-buena-nkristo lelu’eu, ne, anu bu muvua Yone mubimone mu bikena-kumona bitukadi bakule bualu buabi, Yehowa neanyoke bukua-buena-nkristo ne bitendelelu bionso bia dishima mu mushindu wa muomumue. Mushindu wakabutudibua Yeruzaleme ne kushiyibua bitupu kayi bantu kunyima kua tshidimu tshia 607 K.B.B. udi uleja muikala bukua-buena-nkristo pikalabu bapawule bubanji buabu ne kubutandula tshidibu patoke bua kufuishibuabu bundu. Bua bitendelelu bikuabu bia Babilone Munene, kabiakutekemena disanka nansha kakese.

      20. (a) Mmu miaku kayi mudi Yone uleja ne: Yehowa neatumike tshiakabidi ne bamfumu ba pa buloba bua kukumbaja dilumbuluisha diende? (b) “Lungenyi” lua Nzambi ludi tshinyi? (c) Mmu ngumvuilu kayi muakumbaja matunga ‘lungenyi luawu lumue,’ kadi, ndungenyi lua nganyi luakumbajibua bushuwa?

      20 Yehowa udi utumika tshiakabidi ne bamfumu ba pa buloba bua kukumbaja dilumbuluisha diende. “Bualu Nzambi mmubuteke mu mitshima yabu bua kukumbajabu lungenyi luende, eyowa bua kukumbaja lungenyi luabu lumue pa kufila bukalenge buabu kudi nyama wa luonji, too ne pakumbajibua mêyi a Nzambi.” (Buakabuluibua 17:17) “Lungenyi” lua Nzambi ludi tshinyi? Ndua kusaka bashipi ba Babilone Munene ku didisuika tshintu tshimue bua kumubutula butubutu. Bushuwa, pa kumubunda mvita, bamfumu nebikale ne tshipatshila tshia kukumbaja “lungenyi luabu lumue.” Nebele meji ne: pa kukudimukila ndumba munene badi basadila bipatshila biabu bia buena-matunga. Nebafike pamu’apa ku dipeta mmuenenu wa ne: dikalaku musangu mule dia bitendelelu mu teritware idibo bakokesha didi diteka bumfumu buabu bukena mikalu mu njiwu. Kadi, pa kuamba bulelela, Yehowa ke walombola mianda muinshi muinshi; lungenyi luende ke luakumbajabo pa kubutula ku mukumu umuepele muena lukuna wende wa bidimu ne bitshia, muendi wa masandi.​—Fuanyikija ne Yelemiya 7:8-11, 34.

      21. Bu muatumikabu ne nyama wa luonji wa dikala dikunze bua kubutula Babilone Munene, mbimueneke ne: matunga neenzele O.N.U. tshinyi?

      21 Eyowa, matunga neatumike ne nyama wa luonji wa dikala dikunze, O.N.U., bua kubutula Babilone Munene. Kaakudienzela ku bukole buawu nkayawu to, bualu Yehowa neateke bualu ebu mu mitshima yabo bua “kukumbajabu lungenyi luende, eyowa, bua kukumbaja lungenyi luabu lumue pa kufila bukalenge buabu kudi nyama wa luonji.” Pakumbana tshikondo tshijadika, mbimueneke se: matunga neamone dikengedibua dia kukolesha Matunga masanga menemene. Mu ngakuilu kampanda, neapeshe bulongolodi ebu mênu, pa kubuomekela bukokeshi buonso ne bukole buonso bidiwu nawu bua bumone mua kukudimukila bitendelelu bia dishima ne kuluangana nabi bua kubitshimuna “too ne pakumbana mêyi a Nzambi.” Ke mushindu wajimijibua menemene ndumba eu mukulakaje. Ndisulakana kayipu!

      22. (a) Mushindu udi muanjelu ukomesha bujadiki buende mu Buakabuluibua 17:18 udi ufila dishindika kayi? (b) Ntshinyi tshidi Bantemu ba Yehowa benza mpindieu pa kumona disokolodibua dia bualu busokome?

      22 Bienz’amu bu bua kushindika ne: dilumbuluisha dia Yehowa nedikumbajibue menemene pa nsangilu wa bitendelelu bia dishima pa buloba bujima, muanjelu udi ukomesha bijadiki biende pa kuamba ne: “Ne mukaji uwamonyi udi uleja tshimenga tshinene tshidi ne bukokeshi pa bakalenge ba pa buloba.” (Buakabuluibua 17:18) Anu bu Babilone wa mu tshikondo tshia Belshazare, Babilone Munene ‘wakapimibua pa tshipiminu, e kumusanganabo kayi mukumbane.’ (Danyele 5:27) Dishipibua diende nedikale dia lukasa luonso ne dia kashidi. Kadi, ntshinyi tshidi Bantemu ba Yehowa benza mpindieu pa kumona disokolodibua dia bualu busokome bua ndumba munene ne bua nyama wa luonji wa dikala dikunze? Ne mitalu yonso, badi bamanyisha dituku dia dilumbuluisha dia Yehowa ne bandamuna “ne musangelu” ku nkonko ya aba badi bakeba bulelela ne muoyo mujima. (Kolosai 4:5, 6; Buakabuluibua 17:3, 7) Anu bu muabileja nshapita udi ulonda, aba buonso badi bajinga kupanduka pashipibua ndumba munene eu badi ne bua kuenza bualu kampanda, ne kubuenza ne lukasa luonso!

      [Bimfuanyi mu dibeji 252]

      Dilondangana dia makokeshi muanda-mutekete a pa buloba bujima

      EJIPITU

      ASSYRIE

      BABILONE

      MEDO-PERSE

      GRÈCE

      ROMA

      ANGLO-AMERIKE

      [Bimfuanyi mu dibeji 254]

      “Yeye muine udi mukalenge wa muanda-mukulu”

      [Tshimfuanyi mu dibeji 255]

      Pa kuela Muan’a mukoko nyima, “badi bapesha nyama wa luonji bukole buabu ne bukokeshi buabu”

      [Tshimfuanyi mu dibeji 257]

      Bukua-buena-nkristo, tshitupa tshia kumpala tshia Babilone Munene, nebufuanangane ne Yeruzaleme wa kale pa kubutudibua butubutu

  • Dibutudibua dia tshimenga tshinene
    Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!
    • Nshapita wa 36

      Dibutudibua dia tshimenga tshinene

      Tshikena-kumona tshia 12​—Buakabuluibua 18:1-19:10

      Tshiena-bualu: Dikuluka ne dibutudibua bia Babilone Munene; dimanyisha dia dibaka dia Muan’a mukoko

      Tshikondo tshia dikumbana: Bituadije mu 1919 too ne kunyima kua dikenga dinene

      1. Mmuanda kayi wajadika ntuadijilu wa dikenga dinene?

      DIA tshimpitshimpi, dikuate buôwa, dijima​—ke muikala dibutudibua dia Babilone Munene! Nedikale umue wa ku mianda mituadi ya diakabi dinene mu miyuki ya bantu, wajadika ntuadijilu wa “dikenga dinene, ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu too ne mpindieu, tòo, kakuakuenzeka dia mushindu’au pashishe nansha.”​—Matayi 24:21.

      2. Bishilangane ne ampire ya tshididi yakamueneka ne kujimina pashishe, ng’ampire kayi utu mushale too ne lelu?

      2 Bitendelelu bia dishima biakatuadija kukadi tshikondo tshile. Biakatuadija katshia mu tshikondo tshia Nimerode, muedi munene wa mashi panshi wakatantamena Yehowa ne kusangisha bantu muaba umue bua kuibaka tshibumba tshia Babele. Pakakondakaja Yehowa miakulu ya bantomboji aba ne kubamuangalaja pa buloba, bakaya ne ntendelelu wabo wa dishima mufume ku Babilone. (Genese 10:8-10; 11:4-9) Bituadije ku tshikondo atshi, ampire ya tshididi itu mienjibue ne mijimine pashishe, kadi, ntendelelu mufume ku Babilone mmushale yeye too ne lelu’eu. Wakashintuluka mishindu kabukabu, e kuvuaye nsangilu wa bitendelelu bia dishima pa buloba bujima, nsangilu mumanyisha mu milayi bu Babilone Munene. Tshitupa tshiende tshinene mbukua-buena-nkristo, buakafuma ku ditutakaja dia malongesha a ku Babilone ne malongesha a “buena-nkristo” butontolodi. Pa kumona mudi Babilone Munene mushale munkatshi mua bikondo bivule kayi ujimina, bantu bavule badi ne lutatu lua kuitaba ne: neabutudibue dimue dituku.

      3. Mmushindu kayi udi mukanda wa Buakabuluibua ujadika difutu didi dindile bitendelelu bia dishima?

      3 Nenku, mbiakanyine bua mukanda wa Buakabuluibua kujadika dilumbuluishibua didi dindile bitendelelu bia dishima pa kutupesha mumvuija masulakaja abidi a dipona diabi ne mianda yafuma ku dipona edi, mine eyi yashikila ne dibutudibua diabi dijima. Bakavua batuleje bitendelelu bia dishima bu “ndumba munene” wakanyokabo pashishe

Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
Patuka
Buela
  • Tshiluba
  • Tumina bakuabu
  • Biudi musue
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Malu a kulonda
  • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
  • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
  • JW.ORG
  • Buela
Tumina bakuabu