Ndi nsadila Yehowa ne lutulu katshia ku buana buanyi

BU MUDIBI BILONDA KUDI RUDOLF GRAICHEN

Anu bu dikubakuba, dikenga diakakuata dîku dianyi pamvua anu ne bidimu 12. Tshia kumpala, bakela tatu mu buloko. Pashishe, bakatumbusha kumbelu ku bukole meme ne dipasa nanyi dia bakaji ne kututumabu bua kusomba ne benyi. Panyima, bena Gestapo bakatukuata meme ne mamu. Ngakabuela mu buloko, ne mamu wakafuila mu kamponya ka disubishangana.

MULONGOLONGO eu wa malu wakaleja anu ntuadijilu wa tshikondo tshia dikengeshibua dikole dingakapeta ku buana buanyi bualu mvua Ntemu wa Yehowa. Bisumbu bitambe bubi bia bena Gestapo ba Nazi ne pashishe bena Stasi ba mu Allemagne wa ku Est bakateta bua kunyanga muoyo-mutoke wanyi kudi Nzambi. Mpindieu, panyima pa bidimu 50 bia mudimu mumuenzela, ndi mua kuamba anu bu mufundi wa misambu ne: ‘Bakankengesha ku buana buanyi too ne mpindieu, kadi kabakampita bukole.’ (Musambu 129:2) Mmunyipu mundi ne dianyisha kudi Yehowa!

Ndi mulela mu dia 2 Kabalashipu 1925, mu kasoko ka Lucka pabuipi ne Leipzig, mu ditunga dia Allemagne. Kumpala mene kua kundelabu, baledi banyi, Alfred ne Teresa, bakumvua tshikuma tshia bulelela bua mu Bible mu mikanda ya Balongi ba Bible, ke muvua Bantemu ba Yehowa bamanyike mu tshikondo atshi. Ndi mvuluka mumvua dituku dionso ntangila bimfuanyi bia malu a mu Bible bilembeleja ku bimanu bia nzubu wetu. Tshimue tshimfuanyi tshivua tshileja mubuabua ne muana wa mukoko, muana wa mbuji ne nkashama, muana wa ngombe ne ntambue​—yonso mu ditalala, muana mutekete muikale uyilombola. (Yeshaya 11:6-9) Bimfuanyi bu ebi mbishale mu lungenyi luanyi kashidi.

Pavuaku mushindu, baledi banyi bavua bangela mu midimu ya tshisumbu. Tshilejilu, mu Luishi 1933, matuku makese patupu panyima pa Hitler mumane kuangata bukokeshi, bakaleja mu musoko wetu mukese “Foto-drama wa bufuki”​—muikale ne bindidimbi biende bisenene mubidi ne binyunga, ne mêyi makuata ku kasete. Ndisankapu kayi dimvua nadi, muana wa balume wa bidimu muanda-mutekete patupu, wenda unyunguluka mu tshimenga mu tshisasa tshia mashinyi a kambela muikale pende mu luendu lua dimanyisha “Foto-drama”! Musangu eu ne mikuabu ya bungi, bana betu bakenza bua meme kudiumvua bu muntu uvua ne dikuatshisha mu tshisumbu nansha muntshivua mupuekele. Nenku katshia anu ku buana, Yehowa wakandongesha ne Dîyi diende divua ne buenzeji kundi.

Mulongesha bua kueyemena Yehowa

Bua ndubidilu mukole wa Buena-nkristo, Bantemu ba Yehowa kabakadibueja mu tshididi tshia bena Nazi nansha. Bu tshipeta, mu 1933 bena Nazi bakela mikenji ivua itukandika diyisha, didisangisha, ne nansha dibala dia mikanda yetu miumvuiji ya Bible. Mu Kabitende 1937, bena Gestapo bakakuata bana betu bonso ba balume ba mu tshisumbu tshietu, pamue ne tatu. Biakambungamija bikole. Bakafundila tatu tshibawu tshia bidimu bitanu bia buloko.

Malu akatamba kutukolela kumbelu. Kadi ne lukasa luonso tuakamanya mua kueyemena Yehowa. Dimue edi pangakapingana kumbelu mfumina mu kalasa, ngakasangana mamu ubala Tshibumba tshia Nsentedi. Uvua musue kungipikila biakudia bia lukasalukasa, nenku kutekaye tshibejibeji pa kabadi kakese ka malongo. Panyima pa didia, patukavua tumbusha malongo pa mesa, bakakokola bikole ku tshiibi. Uvua mpulushi kampanda uvua usua bua kukebulula mikanda miumvuiji ya Bible mu nzubu muetu. Ngakazakala bikole.

Dituku adi kuvua munya wa katshia ne kalele. Nenku tshintu tshia kumpala tshiakenza mpulushi tshivua tshia kuvula tshifulu tshiende ne kutshiteka pa mesa. Pashishe wakaditua mu dikebulula diende. Pavuaye utangila muinshi mua mesa, tshifulu tshiende tshiakatuadija kupulumuka. Nenku mamu kubakula tshifulu e kutshiteka pa kabadi ka malongo anu pa mutu pa Tshibumba tshia Nsentedi! Mpulushi kukalakasa mu tshibambalu tshietu, kadi kakapeta mukanda nansha umue. Bushuwa, kavuaku muele meji bua kutangila muinshi mua tshifulu tshiende. Pakavuaye pa kumbuka, wakalomba mamu luse ne dîyi ditekete eku molole tshianza lua nyima bua kuambula tshifulu tshiende. Ndisulakana kayipu dingakumvua!

Malu mamona bu abu akandongolola bua mateta matambe bukole. Tshilejilu, mu kalasa bavua bangenzeja bua kubuela mu bulongolodi bua Bansonga bena Hitler, muvuabu bibidija bana ne dîsu dikole dia busalayi ne nkindi ya bena Nazi. Bamue balongeshi bavua ne tshipatshila tshiabu nkayabu tshia kukumbaja didifila dia balongi babu bonso 100 pa lukama kakuyi udi ushala. Herr Schneider, mulongeshi wanyi, uvua ne bua kuikala mumvue se: uvua mupangile menemene bualu, mushilangane ne balongeshi bakuabu bonso ba mu tshilongelu tshianyi, wakapangila mulongi umue bua kukumbaja didifila dia 100 pa lukama. Mulongi au uvua meme.

Dimue edi Herr Schneider wakamanyisha kalasa kajima ne: “Bana, makelela netuye mu diendakana dia kalasa.” Muntu yonso wakanyisha lungenyi alu. Pashishe wakasakidila ne: “Nuenu bonso nudi ne bua kuvuala bilamba bienu bia mubidi umue bia Bansonga bena Hitler, bua se: patudi tupitshila mu misesu, bantu bonso bamone se: nudi bana bimpe bena Hitler.” Dinda diakalonda bana bonso bakamueneka mu bilamba biabu bia mubidi umue kungumbusha meme. Mulongeshi wakambikila kumpala kua kalasa ne kungebeja ne: “Tangila bana bakuabu ne pashishe uditangile.” Wakasakidila ne: “Ndi mumanye ne: baledi bebe mbapele ne kabena mua kukusumbila bilamba bia mubidi umue, kadi ndi musue kukuleja tshintu kampanda.” Kuyaye nanyi ku tshibasa tshiende, kukoka tirware ne kungambila ne: “Ndi musue kukupesha bilamba bipiabipia ebi bia mubidi umue. Ki mbimpe anyi?”

Mvua mua kufua pamutu pa kuvuala bilamba abi bia bena Nazi. Pakamona mulongeshi wanyi se: tshivua mufuanyike dibivuala, wakafika munda, ne kalasa kajima kakangela tshibingu. Pashishe wakaya netu mu diendakana, kadi wakateta bua kunsokoka pa kuenza bua meme kuendela munkatshi mua bana bakuabu bonso bavua ne bilamba bia mubidi umue. Nansha nanku, bantu bavule ba mu tshimenga bavua bammone mumvua mutapuluke munkatshi mua binanyi ba mu kalasa. Muntu yonso uvua mumanye se: meme ne baledi banyi tuvua Bantemu ba Yehowa. Ndi ne dianyisha kudi Yehowa bua dimpesha bukole bua mu nyuma buvua bukengedibua pantshivua mupuekele.

Dikengeshibua didi dikola

Dimue edi ku ntuadijilu wa 1938, meme ne muanetu wa bakaji bakatukuatshila mu tshilongelu e kutuambulabu kudi mashinyi a bampulushi batangile netu ku tshilongelu tshia diakajilula mu tshimenga tshia Stadtroda, mutantshi bu wa kilometre 80. Bua tshinyi? Tubadi tuvua tupangadije bua kutumbusha ku buenzeji bua baledi betu ne kutuvuija bana bena Nazi. Katupa kîpi bena mudimu ba mu tshilongelu tshia diakajilula bakamona se: meme ne muanetu wa bakaji tuvua ne kanemu ne butumike, nansha mutuvua bashindame mu ndubidilu wetu wa Buena-nkristo. Mulombodi wakakema bikole mu mushindu wa se: wakajinga bua kumonangana ne mamu pa nkayende. Bakenza bualu buvua kabuyi bua pa tshibidilu, ne bakapesha mamu dianyisha bua kutukumbulaye. Meme, muanetu wa bakaji, ne mamu tuvua ne disanka divule ne dianyisha kudi Yehowa bua ditupesha mushindu wa kuikala pamue bua kukoleshangana munda mua dituku dijima. Bushuwa tuvua nadi dijinga.

Tuakashala mu tshilongelu tshia diakajilula ngondo bu inayi. Pashishe bakatutuma bua kusomba pamue ne dîku kampanda mu musoko wa Pahna. Bavua babambile bua kutupangisha dimonangana ne balela betu. Kabavua mene banyishila mamu bua kutukumbula. Kadi, imue misangu, uvua upeta mushindu wa kumonangana netu. Ubabidila misangu eyi mibadika ku minu, mamu uvua wenza muende muonso bua kutupesha dipangadika dia kushala ne lulamatu kudi Yehowa, nansha bu yeye mua kulekela mateta ne nsombelu ya mushindu kayi.​—1 Kolinto 10:13.

Pashishe mateta akalua. Mu dia 15 Tshisua-munene 1942, pantshivua anu ne bidimu 17, bakankuata kudi bena Gestapo ne kungelabu mu buloko mu tshimenga tshia Gera. Bu lumingu lujima pashishe, bakakuata kabidi mamu ne wakampeta mu buloko bumuebumue abu. Bu muntshivua tshitende, tubadi katuvua mua kundumbuluisha nansha. Nenku meme ne mamu tuakenza ngondo isambombo mu buloko pavua tubadi tuindile bua meme kukumbaja mvula 18. Dituku dingakakumbaja bidimu 18, bakaya netu meme ne mamu ku tshilumbuluidi.

Kumpala kua meme kujingulula tshivua tshipitakana, dilumbuluisha dikavua dijike. Bushuwa tshivua muele meji se: tshivua kabidi mua kumona mamu. Dimuvuluka dianyi dia ndekelu, ndimumona musombe ku kabadi pamue nanyi pa tshibasa tshifike tshia mutshi. Bubidi buetu bakatupisha. Kumfundilabu tshibawu tshia bidimu binayi bia buloko ne mamu tshidimu tshimue ne tshitupa.

Mu matuku au kuvua binunu bia Bantemu ba Yehowa balama mu maloko ne mu tumponya. Kadi, bakantuma mu buloko kampanda mu tshimenga tshia Stollberg, mumvua Ntemu nkayanyi. Ngakenza tshidimu tshijima ne pa mutu muikale mu buloko bua nkaya, kadi Yehowa uvua nanyi. Dinanga dimvua nadi kudiye ku buana buanyi divua tshintu tshia mushinga bua lupandu luanyi lua mu nyuma.

Mu dia 9 Lumungulu 1945, panyima pa meme mumane kuenza bidimu bibidi ne tshitupa mu buloko, tuakapeta lumu luimpe​—mvita ikavua mijike! Bakandekela dituku dine adi. Panyima pa luendu lua kilometre 110, ngakafika kumbelu muikale bushuwa nsama bua dipungi ne nzala. Biakandomba ngondo ya bungi bua kupetulula makanda anyi a mubidi.

Ntshifikilapu, ngakalengibua kudi ngumu mivule ya dibungama. Lua kumpala luvua lua mamu. Panyima pa dikala mu buloko tshidimu tshimue ne tshitupa, bena Nazi bakamulomba bua kutua tshiala pa mukanda bua kubenga ditabuja diende kudi Yehowa. Wakabenga. Nenku bena Gestapo bakaya nende mu kamponya ka disubishila bakaji, mu Ravensbrück. Muine amu kufuaye disama dia typhus kumpala mene kua mvita kujikayi. Uvua muena nkristo wa dikima dikole​—muluanganyi wa dilambu uvua kayi mua kupingana tshianyima. Yehowa amuvulukaku mu bulenga buonso.

Kuvua kabidi lumu lua Werner, mukuluanyi wa balume, uvua kayi muanji kudilambula kudi Yehowa. Uvua mubuele mu tshiluilu tshia bena Allemagne ne bakamushipa mu Russie. Kadi bua tatu? Uvua mupingane kumbelu, kadi bia dibungama, uvua umue wa ku Bantemu bakese bakatua biala pa mukanda au mutambe bubi bua kubenga ditabuja diabu. Pangakamumona, uvua umueneka munyengabale ne mubungame.​—2 Petelo 2:20.

Katupa kîpi ka mudimu wa lukunukunu wa mu nyuma

Mu dia 10 Luabanya 1946, ngakabuela mu mpuilu wanyi wa kumpala panyima pa mvita mu Leipzig. Ndisankapu kayi pakamanyishabu ne: ntambu ivua ne bua kuenzeka dituku dine adi! Nansha munkavua mulambule muoyo wanyi kudi Yehowa bidimu bivule kumpala, eu uvua mpunga wanyi wa kumpala bua kutambuishibua. Tshienaku mua kupua dituku adi muoyo.

Mu dia 1 Luabanya 1947, panyima pa dienza bumpanda-njila mu ngondo umue, bakambikila ku Betele mu Magdeburg. Biro bia Société bivua binyanguke bikole ne diela dia bombe. Ndisanka kayipu dia kuambuluisha mu mudimu wa dilongolola! Panyima pa tshidimu atshi bakantuma mu tshimenga tshia Wittenberge bu mpanda-njila wa pa buende. Imue ngondo mvua ngenza mêba mapite pa 200 mu diyisha bakuabu lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. Ndisankapu kayi dimvua nadi bua kuikala tshiakabidi ne budikadidi​—kakuyi mvita, kakuyi dikengeshibua, kakuyi maloko!

Kabiyi mua kubiamba, budikadidi abu kabuakanenga mutantshi. Panyima pa mvita bakapandulula ditunga dia Allemagne, ne tshitupa tshimvua musombele tshiakapona mu bukokeshi bua bena Communisme. Mu Kabitende 1950 bampulushi ba mu musokoko ba mu Allemagne wa ku Est, bamanyike ku dîna dia Stasi, bakatuadija kukuata bana betu mu mushindu mulongolola. Malu avuabu bampisha nawu avua a butatakane. Bakamfunda bua dikala mutentekedi wa mbulamatadi wa bena Amerike. Bakantuma mu buloko bua bena Stasi, buloko bubi kupita onso a mu ditunga adi, bua mu Brandenburg.

Dikuatshisha dia kudi bana betu ba mu nyuma

Muine amu bena Stasi kabavua bandekela ndala mu munya. Ne bavua bangela nkonko butuku bujima kengelee. Panyima pa dinsubisha mushindu’eu munkatshi mua matuku ndambu, malu akanyanguka bikole. Mu dinda dikuabu, pamutu pa kumpingaja mu buloko buanyi, bakaya nanyi mu U-Boot Zellen, bumue bua ku maloko abu matambe bubi (mamanyike bu maloko a muinshi mua mâyi bua dikala diawu mu kandondo). Bakunzulula tshiibi tshia kale tshia tshiamu, tshikuate dimoma ne kungambilabu bua kubuela. Mvua ne bua kutumpikila pa tshibuelelu tshia kuulu. Pangakatua dikasa dianyi panshi, meme kumvua se: mâyi avua panshi ponso. Bakakoka tshiibi ne kutshikanga tshienda tshidila muadi wa dikandamana nawu wenza ne buôwa. Kakuvua bukenke peshi dididishi. Kuvua muîdima mukole.

Bua bule bua mâyi panshi, tshivua mua kusomba, kudiolola panshi, nansha kulala tulu. Panyima pa dindila mutantshi uvua umueneka bu tshiendelele, bakampatula bua kungela nkonko mikuabu, kumpala kua bukenke bukole. Tshiena mumanye tshivua tshipite bubi​—kuimana mu mâyi dituku dijima mu muîdima mukole anyi kutantamena bukenke bua miendu ivua itatshisha mitangija anu kundi butuku bujima.

Misangu mivule bavua banzakeja bua kungasa. Panyima pa dingela nkonko dia butuku-butuku, mfumu mukuabu wa basalayi muena Russie wakankumbula mu dinda kampanda. Ngakapeta mpunga wa kumuambila ne: bena Stasi ba mu Allemagne bavua bankengesha bibi menemene kupita muakenza bena Gestapo ba Nazi. Ngakamuambila ne: Bantemu ba Yehowa bavua balame ndubidilu mu tshikondo tshia mbulamatadi wa bena Nazi ne bavua kabidi balame ndubidilu eu mu tshikondo tshia mbulamatadi wa bena Communisme, ne se: katuvua tudibueja mu malu a tshididi mu muaba nansha umue pa buloba bujima. Ngakamba ne: bishilangane, bavule bavua bamfumu ba bena Stasi musangu au bavua bena mu bulongolodi bua Bansonga bena Hitler, muakabalongeshabu pamu’apa mushindu wa kukengesha ne tshikisu tshionso bantu badi kabayi bamanye bualu. Pamvua ngakula, mubidi wanyi uvua uzakala bua mashika, nzala, ne bua dipungi.

Bualu bua dikema, mfumu wa basalayi eu muena Russie kakamfikila munda nansha. Kadi, wakambuikila mbulankete ne kungenzela malu mimpe. Katupa kîpi panyima pa dikumbula diende, bakangela mu buloko buimpe. Matuku makese panyima, bakamfila mu bianza bia tubadi tua bena Allemagne. Pavua tshilumbu tshianyi katshiyi tshianji kukosa, ngakapeta disanka dia kuikala mu buloko bumue ne Bantemu bakuabu batanu. Panyima pa ditantamena dikengeshangana divule dia tshikisu, mmunyipu mungakabimona bikolesha ku muoyo bua kuikala ne nsangilu wa bana betu ba mu nyuma!​—Musambu 133:1.

Ku kabadi bakampisha bua dienza butentekedi ne kumfundilabu bidimu binayi mu buloko bua bena tshibawu. Atshi tshivua anu bu tshibawu tshipepele. Bakafundila bamue ba ku bana betu tshibawu tshia bidimu bipite pa dikumi. Bakantuma mu buloko bua bena tshibawu bulama ne dîsu dikole. Ndi ngela meji ne: nansha nkosa kavua mua kudifinya bua kubuela anyi kupatuka mu buloko abu​—bukubi buvua bupite bukole. Kadi, ku diambuluisha dia Yehowa bamue bana betu ba bukitu bakapeta mushindu wa kubuejamu Bible mujima. Bakamuabulula ne kumutapulula mu mikanda ya muntu ne muntu, ne bakamuendesha munkatshi mua bana betu bavua bena buloko.

Mmunyi mutuakenza nanku? Bivua bikole menemene. Musangu umuepele utuvua tutuilangana bonso uvua pavuabu baya netu ku tshiowedi tshia mâyi panyima pa mbingu yonso ibidi. Musangu mukuabu, pamvua ngowa mâyi, muanetu kampanda wakannungena ku ditshi ne: uvua musokoke amue mabeji a Bible mu esui-me wende. Panyima pa diowa dianyi dia mâyi, mvua ne bua kuambula esui-me wende pamutu pa wanyi.

Umue wa ku balami wakamona pavua muanetu unnungena ku ditshi ne wakamukuma bikole ne kabuenge. Mvua ne bua kuambula esui-me lubilu ne kudibueja munkatshi mua bena buloko bakuabu. Diakalenga, kabakankuata ne mabeji a Bible. Tshianana programe wetu wa didia dia mu nyuma uvua ne bua kuikala mu njiwu. Tuakamona malu a muomumue a bungi. Dibala dietu dia Bible divua dienzeka misangu yonso mu musokoko ne kuvua njiwu ya bungi. Mêyi a mupostolo Petelo a se: “Dilamayi, nutabale,” avua bushuwa matambe kuakanyina.​—1 Petro 5:8, MMM.

Bua kabingila kampanda, bakokeshi bakapangadija bua kutushintulula ku musangu ne ku musangu mu buloko bumue bua bena tshibawu batangile ku bukuabu. Mu bule bua bidimu binayi, bakanshintulula mu maloko mashilangane mapite pa dikumi. Kadi, misangu yonso mvua nsanganamu bana betu. Ngakafika ku dinanga bikole bana betu bonso aba, ne mvua ne dibungama dikole mu mutshima wanyi pamvua mbashiya dîba dionso pavuabu banshintulula.

Ndekelu wa bionso bakantuma ku Leipzig, ne kuine aku kundekelabu. Mulami wa buloko wakandekela kakangambila ne: waya bilenga, kadi, wakamba ne: “Netukumone tshiakabidi mu katupa kîpi emu.” Meji ende mabi avua a kungelabu tshiakabidi mu nsanji. Misangu ya bungi ntu ngela meji bua Musambu 124:2, 3, udi wamba ne: ‘Bu Yehowa kayi muikale ku luseke luetu, pakajuka bantu bua kutuluisha, pa dîba adi bakadi kutumina, tuetu batshikale ne muoyo, pakadi tshiji tshiabu tshitema bua kutuosha.’

Yehowa udi upikula basadidi bende bena bulamatshi

Musangu au mvua tshiakabidi ne budikadidi. Ruth, dipasa nanyi dia bakaji, ne Muanetu wa bakaji Herta Schlensog bavua ku tshiibi bangindile. Mu bidimu ebi bionso bia buloko, Herta uvua untumina tubuki tukese tua biakudia ku ngondo yonso. Ndi ngela meji bushuwa ne: bu kabuyi bua tubuki atu tukese, mvua mua kuikala mufuile mu buloko. Yehowa amuvulukaku mu bulenga buonso.

Katshia bandekela, Yehowa mmumbeneshe ne masanka mavule a mudimu. Ngakasadila kabidi bu mpanda-njila wa pa buende mu tshimenga tshia Gronau, ku Allemagne, ne bu mutangidi wa tshijengu ku mikuna ya Alpes ya mu dine ditunga edi. Pashishe bakambikila bua kubuela mu kalasa ka 31 ka ba-misionere ka Tshilongelu tshia Bible tshia Watchtower tshia Gilada. Diangata dietu dia mapolome diakenzekela mu tshipalu tshia Yankee Stadium mu tshikondo tshia mpuilu wa bukua-matunga wa Bantemu ba Yehowa mu 1958. Mvua ne diakalenga dia kuakula kumpala kua musumba munene wa bana betu balume ne bakaji ne kubalondela amue a ku malu angakamona.

Panyima pa diangata mapolome, ngakaya ku Chili bua kuambuluisha bu misionere. Ngakasadilaku tshiakabidi bu mutangidi wa tshijengu, ku Sud menemene kua Chili​—bushuwa bakantuma ku mfudilu kua buloba. Mu 1962, ngakasela Patsy Beutnagel, misionere mulengele wa ku San Antonio, ku Texas, mu États-Unis. Ngakanyisha bidimu bivule bia mudimu muenzela Yehowa pamue nende.

Mu bidimu bianyi bia muoyo bipite pa 70, ndi mupete malu mimpe mavule ne makenga a bungi kabidi. Mufundi wa misambu wakamba ne: “Makenga a muntu muakane adi a bungi, kadi Yehowa udi umusungila ku buonso buau.” (Musambu 34:19) Mu 1963, pantshivua mu Chili, meme ne Patsy tuakapeta lufu lua kanyinganyinga lua muanetu wa bakaji wa pambidi. Panyima, Patsy wakasama bikole, ne tuakaya ku Texas. Patshivuaye ne bidimu 43 patupu, wakafua pende mu nsombelu mikole ya dibungama. Misangu yonso ntu nsambila bua Yehowa avulukaku mu bulenga buonso mukajanyi wa dinanga.

Mpindieu, nansha mundi muena masama ne mukulakaje, ndi nganyisha diakalenga dia kusadila bu mpanda-njila wa pa tshibidilu ne mukulu mu tshimenga tshia Brady, ku Texas. Bushuwa, nsombelu ki mmupepele misangu yonso nansha, ne kudi mua kuikala amue mateta angikala ne bua kupeta. Nansha nanku, ndi ngamba anu bu mufundi wa misambu ne: ‘Nzambi, wewe wakunyisha ku buana buanyi too ne mpindieu; too ne mpindieu ntshidi ngambila bantu bua bienzedi biebe bia kukema.’​—Musambu 71:17.

[Bimfuanyi mu dibeji 23]

(1) Ndi nsadila mpindieu bu mukulu ne mpanda-njila, (2) pamue ne Patsy, kumpala kua dibaka dietu (3) mu kalasa ka Herr Schneider, (4) mamuanyi Teresa, eu wakafuila mu Ravensbrück