Nshapita wa 25
Difululula dia bantemu babidi
1. Muanjelu wa bukole udi ubikila Yone bua kuenza tshinyi?
KUMPALA kua diakabi dibidi kupitadi dionso, muanjelu wa bukole udi ulomba Yone bua kudifila mu muanda mukuabu wa mulayi, udi utangila ntempelo musangu eu. (Buakabuluibua 9:12; 10:1) Monayi mudi Yone wamba: “Ne bakampesha tshituta tshifuane dikombo, eku ungambila ne: ‘Juuka ne upime ntempelo sanktuere wa Nzambi ne tshilambuilu ne aba badi batendelelamu.’”—Buakabuluibua 11:1.
Ntempelo sanktuere
2. (a) Nntempelo sanktuere kayi uvua ne bua kuikalaku too ne mu matuku etu aa? (b) Nnganyi udi Muakuidi Munene wa mu ntempelo sanktuere, ne Mutambe-Bunsantu wa mu ntempelo eu ntshinyi?
2 Ntempelo udibu batele apa ki ntempelo kayi yonso muenza ne bintu bia ku mubidi ku Yeruzaleme, bualu wa ndekelu wa ku ntempelo eyi wakabutudibua kudi bena Roma mu 70 B.B. Kadi, mupostolo Paulo wakaleja ne: kumpala mene kua dibutudibua edi, ntempelo mukuabu ukavua mumane kumueneka, ntempelo sanktuere uvua ne bua kushalaku too ne mu tshikondo tshietu etshi. Ke ntempelo munene wa mu nyuma udi ukumbaja bimfuanyi bia milayi bivua bileja diambedi kudi tabernakle, ne pashishe, kudi ntempelo miasa ku Yeruzaleme. Ke “ntenta mulelela muasa kudi Yehowa, kabiyi kudi muntu,” ne Muakuidi Munene udi utumikamu ke Yezu, udi Paulo uleja bu ukadi “musombe ku dia balume dia nkuasa wa butumbi wa Mutambe-Buneme mu mawulu.” Muaba Mutambe-Bunsantu wa ntempelo eu ng’eu udi Yehowa usanganyibua udi mu mawulu muine.—Ebelu 8:1, 2; 9:11, 24.
3. Pa bidi bitangila tabernakle, (a) tshilamba tshikudika tshivua tshitapulula Mutambe-Bunsantu ne Munsantu tshivua tshileja tshinyi? (b) milambu ya nyama ivua ileja tshinyi? (c) tshilambuilu tshia milambu tshivua tshileja tshinyi?
3 Mupostolo Paulo udi umvuija ne: tshilamba tshikudika tshia tabernakle tshivua tshitapulula Muaba Mutambe-bunsantu ne Muaba Munsantu ùdì uleja mubidi wa Yezu. Pakafila Yezu mubidi wende bu mulambu, tshilamba tshikudika etshi tshiakapandika mu bitupa bibidi, bua kuleja se: kutuadijila pine apo, mubidi wa Yezu kawuvua kabidi tshipumbishi tshivua mua kumukanda bua kufika kudi Yehowa mu diulu. Ku diambuluisha dia mulambu wa Yezu, bakuidi-bindondi bela manyi bavua bafue bikale bena lulamatu, bavua mua kuya pabu mu diulu pa tshikondo tshifunda. (Matayi 27:50, 51; Ebelu 9:3; 10:19, 20) Paulo udi ushindika kabidi ne: milambu ya nyama ivuabu batungunuka ne kulambula mu tabernakle ivua imanyisha mulambu umu’epele wa muoyo mupuangane wa Yezu. Tshilambuilu tshia milambu tshivua mu lubanza tshivua tshileja ndongoluelu wa Yehowa, mu diumvuangana ne disua diende, bua kuanyisha mulambu wa Yezu bua diakalenga dia “ba bungi”—dia bela manyi diambedi, ne pashishe, dia mikoko mikuabu—badi ‘bamuindile ne muoyo kulukulu bua lupandu luabu.’—Ebelu 9:28; 10:9, 10; Yone 10:16.
4. (a) Muaba Munsantu uvua tshimfuanyi tshia tshinyi? (b) Lubanza lua munda luvua luleja tshinyi?
4 Bilondeshile diumvuija edi difila ku spiritu wa Nzambi, tudi mua kukoma ne: Muaba Munsantu wa tabernakle ntshimfuanyi tshia nsombelu wa bunsantu uvua diambedi wa Kristo ne pashishe wa bela manyi 144 000 bena mu bukalenge bua bakuidi mu lupolo luonso lutshidibo pa buloba, kumpala kua kusambuka “tshilamba tshikudika.” (Ebelu 6:19, 20; 1 Petelo 2:9) Udi uleja diangatshibua diabu bu bana ba mu nyuma ba Nzambi, anu bu muvua Nzambi muitabe Yezu bu Muanende kunyima kua ditambushibua diende mu Yordane mu 29 B.B. (Luka 3:22; Lomo 8:15) Kadi, netuambe tshinyi bua lubanza lua munda, tshitupa tshimuepele tshia tabernakle tshivuabu bamona kudi bena Izalele bavua kabayi bakuidi, muaba uvuabu bafidila milambu? Udi tshimfuanyi tshia bupuangane bua muntu Yezu, bupuangane buvua bumuvuija mukumbane bua kufila muoyo wende bua bukua-bantu. Lubanza elu ludi luleja kabidi buakane bulamika balongi bela manyi, dilamika dienza pa bishimikidi bia mulambu wa Yezu udi ubapetesha disanka dia kubadibua bu bansantu patshidibo pa buloba.a—Lomo 1:7; 5:1.
Kupima kua ntempelo sanktuere
5. Mu milayi ya mu Mifundu ya tshiena-Ebelu, miaku eyi ivua yumvuija tshinyi (a) kupima Yeruzaleme? (b) kupima ntempelo mumona mu tshikena-kumona kudi Yehezekele?
5 Badi bambila Yone bua ‘kupima ntempelo sanktuere wa Nzambi ne tshilambuilu ne aba badi batendelelamu.’ Ebi bidi biumvuija tshinyi? Bilondeshile milayi ya mu Mifundu ya tshiena-Ebelu, dipima dia mushindu’eu ntshijadiki tshia se: bulumbuluishi nebukumbajibue bilondeshile mikenji mipuangane ya Yehowa. Mu matuku a mukalenge mubi Manasé, kupima kua Yeruzaleme kumanyisha mu mulayi kuvua kuleja dilumbuluisha dia dibutudibua dikena kushintulula dimanyisha bu tshibawu tshifundila tshimenga etshi. (2 Bakalenge 21:13; Muadi 2:8) Kadi pashishe, pakamona Yelemiya kupima kua Yeruzaleme, ebi bivua bijadika se: nebasulule tshimenga. (Yelemiya 31:39; tangila kabidi Zekayi 2:2-8) Bia muomumue, dipima dialabale ne dia tshitupa tshionso pa buatshi dia ntempelo dimona mu tshikena-kumona kudi Yehezekele divua dishindikila bena Yuda bavua mu bupika ku Babilone ne: ntendelelu mulelela neajadikibue tshiakabidi mu ditunga diabu. Divua divuluija kabidi bena Izalele ne: bua bilema biabu, bivua bikengela “kudipimabu” bilondeshile mikenji minsantu ya Nzambi.—Yehezekele 40:3, 4; 43:10.
6. Kuambila Yone bua kupima ntempelo sanktuere ne bakuidi badi batendelelamu ntshimanyinu tshia tshinyi? Umvuija.
6 Nanku, padibu batumina Yone dîyi bua kupima ntempelo sanktuere ne bakuidi badi batendelelamu, ntshimanyinu tshia se: kakuena tshintu tshidi mua kupumbisha dikumbana dia malongolola a Yehowa adi atangila ntempelo ne aba badi batumikamu, ne kabidi malongolola ende akadi asemena ku nkomenu wawu. Mpindieu, bu mukadi bintu bionso bitekibue muinshi mua makasa a muanjelu wa bukole wa Yehowa, dîba diakumbanyi bua “mukuna wa nzubu wa Yehowa” kujadikibuawu “bikole ku mutu kua lusongo lua mikuna.” (Yeshayi 2:2-4) Ntendelelu mukezuke wa Yehowa udi ne bua kubandishibua ku mutu kunyima kua siekele mivule ya butontolodi bujula kudi bukua-buena-nkristo. Ke dîba kabidi didi bana babo ne Yezu bena lulamatu bakalala mu lufu ne bua kubiishibua mu “Munsantu wa ku minsantu.” (Danyele 9:24; 1 Tesalonike 4:14-16; Buakabuluibua 6:11; 14:4) Kabidi, batuibue tshitampi ba ndekelu ba ku “bapika ba Nzambi wetu” batshidi pa buloba badi ne bua “kupimibua” bilondeshile mikenji ya Nzambi bua kuikalabo bakumbane mua kupiana muaba ukena ushintuluka anyi ujimina, mubalamina mu ntempelo bu bana ba Nzambi balela ku spiritu. Bena mu kasumbu ka Yone lelu’eu mbamanye mikenji eyi bimpe menemene, ne mbangate dipangadika dia kuyitumikila.—Buakabuluibua 7:1-3; Matayi 13:41, 42; Efeso 1:13, 14; fuanyikija ne Lomo 11:20.
Didiatakaja dia lubanza
7. (a) Bua tshinyi badi bakandika Yone bua kupima lubanza? (b) Ndîba kayi diakadiatakajibua tshimenga tshinsantu mu makasa munkatshi mua ngondo 42? (c) Munkatshi mua ngondo eyi 42, mmunyi muvua bamfumu ba bitendelelu bia bukua-buena-nkristo bapangile mua kutumikila mikenji ya buakane ya Yehowa?
7 Bua tshinyi mbakandike Yone bua kupima lubanza? Udi utumvuija kabingila mu miaku eyi: “Kadi, bua lubanza ludi pambelu pa ntempelo sanktuere, luimanshe pambelu ne kulupimi to, bualu luakafidibua kudi matunga, ne neadiatakaje tshimenga tshinsantu mu makasa munkatshi mua ngondo makumi anayi ne ibidi.” (Buakabuluibua 11:2) Tuvua bamone se: lubanza lua munda ludi luleja buakane bua bena nkristo balela ku spiritu, patshidibu pa buloba. Anu mutuabimona, apa, badi bakula bua ngondo 42 miena-dîna, ya kubala bituadije ku ngondo wa Tshisua-munene 1914 too ne mu Kabalashipu 1918, pakatetshibua ne dîsu dikole aba buonso bavua badiamba muvuabu bena nkristo. Bavuaku mua kutumikila mikenji ya buakane ya Yehowa mu bidimu ebi bia mvita anyi? Bavule kabakenza nunku to. Pa kudisuika bu tshintu tshimue, bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakateka buena-ditunga bunekesha ku mutu kua ditumikila mukenji wa Nzambi. Mu bitupa bionso bibidi bivua biditue mu mvita eyi ivua yenzekela mu matunga a bukua-buena-nkristo, bamfumu ba bitendelelu bakakankamija bansonga bua kuangata bingoma. Ba kudibu miliyo ne miliyo bakashipibua. Pakakumbana dîba dia dilumbuluisha diakatuadijila ku nzubu wa Nzambi mu 1918, ditunga dia Etats-Unis divua padi diditue mu dishipangana, ne bamfumu ba bitendelelu bia bukua-buena-nkristo mu ka-bujima kabio bavua bapie dibanza dia mashi atshidi alomba disombuela kudi Nzambi. (1 Petelo 4:17) Bamfumu ba bitendelelu bakiimanshibua pambelu bua kashidi, ne dinyoka edi kadiakushintuluka to.—Yeshayi 59:1-3, 7, 8; Yelemiya 19:3, 4.
8. Munkatshi mua mvita ya kumpala ya buloba bujima, ntshinyi tshivua Balongi ba Bible bavule bajingulule, kadi, ntshinyi tshivuabu kabayi banji kumanya menemene?
8 Netuambe tshinyi bua kasumbu kakese ka Balongi ba Bible? Bavua ne bua “kupimibua” diakamue mu 1914 bilondeshile dilamata diabu ku mikenji ya Nzambi anyi? Tòo. Anu bu badiambi ba mudibu bena nkristo ba mu bukua-buena-nkristo, buobo pabu bavua ne bua kutetshibua. ‘Bakiimanshibua pambelu, kufidibua kudi matunga’ bua kutetshibua ne kukengeshibua ne dîsu dikole. Bavule ba kudibu bakajingulula ne: kabavua ne bua kushipa bantu nabo nansha; kadi, kabavua banji kumanya menemene tshidi ndubidilu wa bena nkristo to. (Mika 4:3; Yone 17:14, 16; 1 Yone 3:15) Pa kufimpakajibua kudi matunga, bamue bakavila ditabuja diabu.
9. Tshimenga tshinsantu tshivuabu badiatakaje mu makasa kudi matunga ntshinyi, ne mbanganyi badi baleji-mpala ba tshimenga etshi pa buloba?
9 Kadi, mmushindu kayi uvua tshimenga tshinsantu tshidiatakaja mu makasa kudi matunga aa? Mbimueneke patoke se: tshimenga etshi katshiena tshifunkuna Yeruzaleme wakabutudibua bidimu 25 kumpala kua difundibua dia mukanda wa Buakabuluibua to. Kadi, tshimenga tshinsantu n’Yeruzaleme Mupiamupia udibu bakule bualu buende pashishe mu Buakabuluibua. Muine eu mmuleja mpala mpindieu pa buloba kudi bashadile ba ku bena nkristo bela manyi badi mu lubanza lua munda mua ntempelo. Kunyima kua bidimu, bena nkristo aba nebalue pabo bena mu tshimenga tshinsantu. Nenku, kudiatakaja bena nkristo aba kudi kumvuija kudiatakaja tshimenga tshine.—Buakabuluibua 21:2, 9-21.
Bantemu babidi
10. Mu tshine tshikondo tshidibu badiatakaja mu makasa, ntshinyi tshidi bantemu ba Yehowa ba lulamatu batungunuka ne kuenza?
10 Mu tshikondo mene tshidibu badiatakaja mu makasa, balamatshi ba ku mikenji aba kabena balekela kuikala bantemu ba Yehowa ba lulamatu. Nenku, mulayi udi utungunuka ne: “‘Ne nensake bantemu banyi babidi ku difila milayi bavuale bibombi munkatshi mua matuku tshinunu nkama ibidi ne makumi asambombo.’ Buobo aba mbaleja mu tshimfuanyi kudi mitshi ibidi ya olive ne bitekelu bibidi bia miendu, ne mbiimane kumpala kua Mukalenge wa buloba.”—Buakabuluibua 11:3, 4.
11. Kufila milayi “bavuale tshibombi” kuvua kumvuija tshinyi bua bena nkristo bela manyi ba lulamatu?
11 Bena lulamatu aba bena nkristo bela manyi bavua bakengela ngikadilu wa dinanukila, bualu bavua ne bua kufila milayi “bavuale tshibombi.” Ebi bidi biumvuija tshinyi? Mu tshikondo tshivua Bible ufundibua, misangu mivule tshibombi tshivua tshimfuanyi tshia madilu. Kutshivuala kuvua tshimanyinu tshia se: muntu mmubuele mu tshinyongopelu peshi mu dikenga. (Genese 37:34; Yobo 16:15, 16; Yehezekele 27:31) Tshibombi tshivua tshisuikakaja ku mikenji minyingalaji ya dipiishibua peshi ya dikenga ivua baprofete ba Nzambi ne bua kumanyisha. (Yeshayi 3:8, 24-26; Yelemiya 48:37; 49:3) Kuvuala tshibombi kuvua mua kuleja budipuekeshi peshi dinyingalala bilondeshile didimuija dia Nzambi. (Yona 3:5) Mbimueneke ne: tshibombi tshivuala kudi bantemu babidi ntshimanyinu tshia dinanukila diabu dia budipuekeshi mu dimanyisha dia malumbuluisha a Yehowa. Mbantemu bavua bapeshibue bukenji bua kumanyisha dituku diende dia kudisombuela, divua pine apo ne bua kutuadila matunga tshinyongopelu.—Dutelonome 32:41-43.
12. Bua tshinyi lupolo luvua tshimenga tshinsantu ne bua kudiatakajibua mu makasa ludi lumueneka lukumbanyine kuangatshibua anu bu luena dîna?
12 Bena mu kasumbu ka Yone bavua ne bua kumanyisha mukenji eu munkatshi mua lupolo lusunguluke: matuku 1 260 peshi ngondo 42; luine lupolo elu lua dîba ndua muomumue ne elu ludi tshimenga tshinsantu tshidiatakajibua. Mbimueneke ne: lupolo elu ludi ne bua kuangatshibua amu bu luena dîna, bualu mbalutele mu mishindu ibidi mishilangane: diambedi mu ngondo, ne pashishe mu matuku. Kabidi, ku ntuadijilu wa dituku dia Mukalenge, kuvua tshikondo kampanda tshijadika tshia bidimu bisatu ne tshitupa, tshivua basadidi ba Nzambi bapetangane ne makenga akakumbanangana ne mianda mimanyisha apa mu mulayi; tshikondo etshi tshiakatuadija ne dibudika dia mvita ya kumpala ya buloba bujima mu Tshisua-munene 1914, kulungulukatshi too ne ku Kabalashipu 1918. (Buakabuluibua 1:10) Bena nkristo ba mu kasumbu ka Yone bakamanyisha mukenji uvua mufunkuna ku divuala dia “tshibombi” uvua utangila dilumbuluisha dia Yehowa pa bukua-buena-nkristo ne bena mu bulongolodi ebu.
13. (a) Kulejibua mu tshimfuanyi kua bena nkristo bela manyi kudi bantemu babidi kudi kumvuija tshinyi? (b) Mmulayi kayi wa Zekayi udi Yone utuvuluija padiye ubikila bantemu babidi ne: “mitshi ibidi ya olive ne bitekelu bibidi bia miendu”?
13 Dilejibua diabu mu tshimfuanyi kudi bantemu babidi didi ditushindikila se: mukenji wabu uvua mulelela ne wa mushinga mukole. (Fuanyikija ne Dutelonome 17:6; Yone 8:17, 18.) Yone udi ubabikila ne: “mitshi ibidi ya olive ne bitekelu bibidi bia miendu,” wamba mudibu “biimane kumpala kua Mukalenge wa buloba.” Ke tshidi tshivuluija kabiyi kuela mpata mulayi wa Zekayi, yeye eu wakamona tshitekelu tshia miendu muanda-mutekete ne mitshi ibidi ya olive. Mbambe bua mitshi ibidi ya olive ne: idi ileja “bela manyi babidi,” ke nguvernere Zorobabele ne muakuidi munene Yoshua, “biimane pabuipi ne Mukalenge wa buloba bujima.”—Zekayi 4:1-3, 14.
14. (a) Tshikena-kumona tshia Zekayi tshia mitshi ibidi ya olive ne bitekelu bia miendu, tshivua tshivuluija tshinyi? (b) Ku mudimu uvuabu ne bua kukumbaja mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, bena nkristo bela manyi bavua ne bua kulonga tshinyi?
14 Zekayi uvua ne muoyo mu tshikondo tshia diibakulula, ne tshikena-kumona tshiende tshia mitshi ibidi ya olive tshivua tshiumvuija ne: Zorobabele ne Yoshua bavua ne bua kupeta spiritu wa Yehowa bua kusaka tshisamba ku mudimu. Tshikena-kumona tshiende tshia tshitekelu tshia miendu tshivua tshivuluija Zekayi bua kubenga ‘kupepeja dituku dia bintu bikese,’ bualu malongolola a Yehowa avua ne bua kukumbajibua—“‘ki nku makole a biluilu, peshi ku bukokeshi kampanda, kadi, nku spiritu wanyi,’ ke mudi Yehowa wa biluilu wamba.” (Zekayi 4:6, 10; 8:9) Ne dinanukila, bena mu kasumbu kakese ka bena nkristo bavua batuadila bantu butoke bua bulelela mu matuku a mvita ya kumpala ya buloba bujima, bavua ne bua kutumika nabu mushindu umue mu mudimu wa diibakulula. Bavua pabo ne bua kuikala mpokolo wa dikankamija ne, nansha muvuabu bungi bukese, bavua ne bua kulonga mua kueyemena bukole bua Yehowa, apo ki nkupepeja dituku dia bintu bikese bia ntuadijilu.
15. (a) Kulejibua kua bena nkristo bela manyi kudi bantemu babidi kudi kutuvuluija kabidi tshinyi? Umvuija. (b) Mbimanyinu bia mushindu kayi bidi bantemu babidi bapeshibue bukenji bua kukumbaja?
15 Kulejibua kua bena nkristo aba bu bantemu babidi kudi kutuvuluija kabidi dikudimuka dia mpala. Mu tshikena-kumona etshi, bapostolo basatu ba Yezu bakamumona mu butumbi bua Bukalenge, muikale ne Mozese ne Elie. Bivua mundidimbi wa disomba dia Yezu mu nkuasa wende wa butumbi wa butumbi mu 1914 bua kukumbaja mudimu uvua muleja mu tshimfuanyi kudi eu wà baprofete aba babidi. (Matayi 17:1-3) Mbikumbanyine padibu bamona mpindieu bantemu babidi benda benza bishima bidi bivuluija ebi bia Mozese ne bia Elie. Tshilejilu, Yone udi wamba bua bualu buabu ne: “Ne biasua muntu kubenzela bibi, kapia kadi kapatuka mukana muabu ne kabutula bena lukuna babo; ne biasua muntu kubenzela bibi, mushindu’eu ke udiye ne bua kushipibua. Bine aba badi ne bukokeshi bua kukanga diulu bua mvula kaloki mu matuku wonso a bumanyishi buabu.”—Buakabuluibua 11:5, 6a.
16. (a) Mmunyi mudi tshimanyinu tshidi tshitangila kapia tshituvuluija tshikondo tshivua bukokeshi bua Mozese buedibue mpata mu Izalele? (b) Mmunyi muvua bamfumu ba bukua-buena-nkristo bayobole Balongi ba Bible ne babakebele ntatu munkatshi mua mvita ya kumpala ya buloba bujima, ne mmunyi muakadibingisha Balongi aba?
16 Abi bidi bituvuluija tshikondo tshivua bukokeshi bua Mozese buedibue mpata mu Izalele. Muprofete wakapatula mêyi makole a dilumbuluisha dia difundila tshibawu, ne Yehowa wakabutula bantomboji, kushidisha ba kudibu 250 ku kapia kena-dîna kafume mu diulu. (Nomba 16:1-7, 28-35) Bia muomumue, bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakayobola Balongi ba Bible, bamba mudibu kabayi balonge ne bapete maplome a tulasa tua teoloji. Kadi, bantemu ba Nzambi bavua mua kufila bijadiki bijalame bia mudibu bakumbanyine kuikala ba-ministre: ke bena bupuekele bavua banyishe mukenji wabo wa mu Bible. (2 Kolinto 3:2, 3) Mu 1917, Balongi ba Bible bakapatula mukanda wa Le mystère accompli uvua ne diumvuija dishindame pa mikanda ya Buakabuluibua ne Yehezekele. Matuku makese pashishe, bakabanya trakte 10 000 000 mufunda nseke ya mabeji ibidi uvua ne tshiena-bualu tshia L’Etudiant de la Bible (Balongi ba Bible ku ngondo). Trakte eu uvua ne ka-tshiena-bualu ka “Dikuluka dia Babilone—Bua tshinyi bukua-buena-nkristo budi ne bua kukenga mpindieu—Tshiabufikila.” Ku ditunga dia Etats-Unis, bamfumu ba bitendelelu bakafika munda ne kubabidila tshimvundu tshijula kudi mvita bua kukandikisha mukanda eu. Mu matunga makuabu, bakumbusha imue miaku ya mu mukanda eu. Kadi, basadidi ba Nzambi bakatungunuka ne kuluangana ku diambuluisha dia trakte ivua yosha bu kapia mifunda nseke ibidi ya mabeji abidi ivua ne tshiena-bualu tshia Nouvelles du Royaume. Bu muvua dituku dia Mukalenge diya ditangile kumpala, mikanda mikuabu ivua ne bua kumanyisha patoke ne: bukua-buena-nkristo budi mu lufu mu nyuma.—Fuanyikija ne Yelemiya 5:14.
17. (a) Mmianda kayi idi misuikakaja ku minanga ne ku kapia ka mu matuku a Elie? (b) Mmunyi muakapatuka kapia mukana mua bantemu babidi, ne bakakoka ntema ya bantu pa minanga kayi?
17 Netuambe tshinyi bua Elie? Mu matuku a bakalenge ba Izalele, muprofete eu wakamanyisha tshikondo tshia minanga bu tshimanyinu tshia tshiji tshia Yehowa kudi bena Izalele batendeledi ba Baala. Minanga eyi yakanenga bidimu bisatu ne tshitupa. (1 Bakalenge 17:1; 18:41-45; Luka 4:25; Yakobo 5:17) Pashishe, pavua mukalenge mupange lulamatu, Akazia, mutume basalayi bua kuenzeja Elie bua kudileja kumpala kuende bu muvuaye mfumu, muprofete wakapuekesha kapia kafuma mu diulu ne kubutulaku basalayi. Amu pakamupesha mfumu kampanda wa basalayi kanemu kavua kamuakanyine bu muprofete ke pakanyisha Elie bua kuya nende too ne kua mukalenge. (2 Bakalenge 1:5-16) Bia muomumue, pankatshi pa 1914 ne 1918, bashadile bela manyi bakakoka menemene ntema ya bantu pa minanga ya mu nyuma mu bukua-buena-nkristo ne kufila didimuija bua dilumbuluisha dikole mu “dilua dia dituku dinene ne dikuate buowa dia Yehowa.”—Malaki 4:1, 5; Amosa 8:11.
18. (a) Mbukokeshi kayi budibu bapeshe bantemu babidi, ne mbufuanangane ne buvuabu bapeshe Mozese ku tshinyi? (b) Ntshinyi tshiakatandula bantemu babidi pa bidi bitangila “mâyi” a bukua-buena-nkristo?
18 Pa bidi bitangila bantemu babidi, Yone udi wamba kabidi ne: “Ne bàdi ne bukokeshi pa mâyi bua kuandamuna mashi ne bua kututa buloba ne bipupu bia mishindu yonso musangu wonso udibu basue.” (Buakabuluibua 11:6b) Bua kuitabijija Faraone bua kulekela bena Izalele kuyabo mu budikadidi buonso, Yehowa wakatumika ne Mozese bua kututa ditunga dia Ejipitu dikengeshanganyi ne bipupu, pamue ne tshia diandamuna dia mâyi mu mashi. Siekele mivule pashishe, bena Filisti, bena lukuna ba Izalele, batshivua bavuluka bimpe bitambe bienzedi bia Yehowa bia dinyoka nabi Ejipitu, ke tshiakabasaka ku diela lubila ne: “Nnganyi watusungila ku tshianza tshia Nzambi eu wa bunême? Yeye ke Nzambi uvua mutute Ejipitu ne mishindu yonso ya dishipangana nayi [“makenga makole,” Mukanda wa Nzambi] mu tshipela.” (1 Samuele 4:8; Musambu wa 105:29) Mozese uvua tshimfuanyi tshia Yezu uvua ne bukokeshi bua kumanyisha malumbuluisha a Nzambi pa bamfumu ba malu a Nzambi ba mu tshikondo tshiende. (Matayi 23:13; 28:18; Bienzedi 3:22) Ne munkatshi mua mvita ya kumpala ya buloba bujima, bana babo ne Kristo, mbuena-kuamba ne: bantemu babidi, bakatandula njiwu ya lufu ya “mâyi” adi bukua-buena-nkristo bunuisha bisumbu biabu bia mikoko.
Kushipibua kua bantemu babidi
19. Bilondeshile muyuki wa mu Buakabuluibua, ntshinyi tshidi tshienzeka padi bantemu babidi bajikija mudimu wabu wa bumanyishi?
19 Tshipupu etshi tshiakakengesha bikole bukua-buena-nkristo, ke bualu kayi kunyima kua bantemu babidi bamane kufila milayi bavuale bibombi munkatshi mua ngondo 42, bukua-buena-nkristo buakatumika ne buenzeji buabu bua ‘kubashipesha.’ Yone mmufunde ne: “Ne pajikijabo bumanyishi buabu, nyama wa luonji udi upatuka mu dijimba neabaluishe, neabatshimune ne abashipe. Ne mibidi yabu neyikale mu njila munene wa tshimenga tshinene tshidi tshibikidibua mu ngumvuilu wa mu nyuma ne: Sodomo ne Ejipitu, muinamu muvuabo bapopele kabidi Mukalenge wabo ku mutshi. Ne bantu ba bisamba, ba bisa, ba miakulu ne ba matunga nebatangile mibidi yabu munkatshi mua matuku asatu ne tshitupa, ne kabakulekela bua mibidi yabu yitekibue mu lukita to. Ne aba badi bâse pa buloba badi basanka bua bualu buabu ne badi batshionkomoka, ne nebatuminangane mapa bamue ne bakuabu, bualu baprofete aba babidi bavua bakengesha aba badi bâse pa buloba.”—Buakabuluibua 11:7-10.
20. “Nyama wa luonji udi upatuka mu dijimba” ntshinyi?
20 Eu ng’wa kumpala wa ku misangu 37 idibo bakula bua nyama wa luonji mu Buakabuluibua. Pakumbana tshikondo, netujingulule muine nyama eu ne mikuabu kabidi idibo batele. Bua mpindieu, tudi’anu mua kuamba ne: “nyama wa luonji udi upatuka mu dijimba” ntshintu tshifuimba kudi Satana; bulongolodi bua tshididi budiku mpindieu.b—Fuanyikija ne Buakabuluibua 13:1; Danyele 7:2, 3, 17.
21. (a) Mmunyi muvua bamfumu ba bitendelelu, bena lukuna ba bantemu aba babidi, bababidile ndululu mijula kudi mvita? (b) Dibenga kujiikibua mu lukita dia bitalu bia bantemu babidi didi diumvuija tshinyi? (c) Tshikondo tshia matuku asatu ne tshitupa tshidi ne bua kuangatshibua mushindu kayi? (Tangila note kuinshi kua dibeji.)
21 Biangatshile ku 1914 too ne ku 1918, matunga avua maditue mu mvita ya kumpala ya buloba bujima. Bu muvuabu bazangika buena-ditunga bunekesha, bamfumu ba bitendelelu, bena lukuna ba bantemu aba babidi, bakababidila nsombelu eu mu muvu wa printemps wa 1918. Bakasonsola muinshi-muinshi banzuji ba mbulamatadi ya matunga, nenku, ba-ministre baludiki ba Balongi ba Bible bakedibua mu lukanu bilondeshile mabandu a dishima a ditombola bantu. Benzejanganyi nabo ba mudimu bena lulamatu bakateketa ku muoyo. Mudimu wa Bukalenge wakenza bu muimanyika. Mudimu wa buambi kuenza bu mufue. Mu tshikondo tshivuabu bafunda Bible, bivua bundu bunene bua kumona mufue kayi ujiikibua mu lukita lua tshivulukilu. (Musambu wa 79:1-3; 1 Bakalenge 13:21, 22) Nanku, dibenga kujiikibua mu lukita dia bantemu aba babidi didi diumvuija tshipendu tshinene kudibu. Mu muvu wa luya lukole ku Palestine, bushuwa, tshitalu tshilekela mu musesu tshivua mua kutuadija kununka kunyima kua matuku asatu ne tshitupa.c (Fuanyikija ne Yone 11:39.) Nenku, diumvuija edi dia mulayi didi dileja difuishibua bundu ditantamena kudi bantemu babidi. Baludiki bavua bakuatshibue mu lukanu bakamona babiimina nansha dianyisha dia kulekedibua pa kufuta tshibawu pabi tshilumbu tshiabu tshikala ku kabadi ka Cour d’appel. Bakatekibua bua bantu buonso kubatangila musangu mule bua kuluabu tshintu tshia mupuya mubole ku mimpempe ya bena mu “tshimenga tshinene.” Kadi, “tshimenga tshinene” etshi ntshinyi?
22. (a) Tshimenga tshinene ntshinyi? (b) Mmunyi muvua musumba wa bantu mudisange kudi bamfumu ba bitendelelu bua kusanka bua muvuabu bapuwishe bantemu babidi ku bukole? (Tangila mu kazubu.)
22 Yone udi utuleja bimue bimanyinu. Udi wamba ne: bakapopela Yezu ku mutshi mu tshimenga etshi tshinene. Nunku, tudi tuvuluka diakamue dîna dia Yeruzaleme. Kadi, udi wamba kabidi ne: tshimenga tshinene etshi badi batshibikila ne: Sodomo ne Ejipitu. Bushuwa, mu tshikondo kampanda, bavua babikila tshimenga tshia Yeruzaleme ne: Sodomo bua bienzedi biatshi bipange bukezuke. (Yeshayi 1:8-10; fuanyikija ne Yehezekele 16:49, 53-58.) Pa bidi bitangila Ejipitu, Bukokeshi bua kumpala buvua buditeke ku mutu kua makuabu pa buloba bujima, utu umueneka pamu’apa bu tshimfuanyi tshia bulongolodi ebu bua malu. (Yeshayi 19:1, 19; Yoele 3:19) Nanku, tshimenga etshi tshinene tshidi tshileja “Yeruzaleme” munyanguke udi wamba mudiye utendelela Nzambi, kadi, mumane kulua tshimenga tshipange bukezuke ne tshia mpekatu bu Sodomo, tshidi tshiditeke bushuwa ku luseke lua bulongolodi ebu bua malu bua Satana, amu bu Ejipitu. Tshidi tshimfuanyi tshia bukua-buena-nkristo, Yeruzaleme mupange lulamatu wa mu tshikondo tshietu etshi, bulongolodi buvua benamu ne kabingila ka kusanka kunyima kua buobo bamane kupumbisha bumanyishi butondeshi bua bantemu babidi.
Badi babiishibua tshiakabidi!
23. (a) Ntshinyi tshidi tshienzekela bantemu babidi kunyima kua matuku asatu ne tshitupa, ne abi bidi ne buenzeji kayi kudi bena lukuna babu? (b) Mu tshikondo tshietu etshi, ndîba kayi diakakumbana Buakabuluibua 11:11, 12 ne mulayi wa Yehezekele bidi bilonda mushindu uvua Yehowa muele mupuya pa lupongo lua mifuba miûme?
23 Tudiomba ne bikandakanda biakadisanga kudi bamfumu ba bitendelelu bua kushiminyina basadidi ba Nzambi malu; mona tshiakamba tshikandakanda kampanda: “Kuajiki bua [mukanda] wa Le mystère accompli.” Kadi, kakuvua tshivua tshitambe bubi! Bantemu babidi kabakashala mu lufu. Tudi tubala ne: “Ne kunyima kua matuku asatu ne tshitupa, spiritu wa muoyo mufume kudi Nzambi wakabuela munda muabu, bakiimana pa makasa abu, ne buowa bukole buakakuata aba bavua babatangila. Ne bakumvua dîyi dikole difuma mu diulu dibambila ne: ‘Bandayi kuneku.’ Bakabanda mu diulu mu ditutu, ne bena lukuna babo bakabatangila.” (Buakabuluibua 11:11, 12) Nenku, bakapetangana ne muanda mufuane eu udibu bumvuija kudi Yehezekele kunyima kua dikumbula diende mu tshikena-kumona tshia lupongo lua mifuba miûme. Yehowa wakela mupuya mu mifuba eyi miûme, ke yoyi kupingana ku muoyo. Abi bidi tshimfuanyi tshia diledibua tshiakabidi dia ditunga dia Izalele kunyima kua bidimu 70 bia bupika ku Babilone. (Yehezekele 37:1-14) Milayi eyi ibidi, wa mu Yehezekele ne wa mu Buakabuluibua, mmipete dikumbana diayi dinene mu tshikondo tshietu etshi mu 1919, pavua Yehowa mupingaje ku muoyo bantemu bende bavua ‘bafue’ bua kutumikabu tshiakabidi.
24. Pakapingana bantemu babidi ku muoyo, abi bivua ne buenzeji kayi kudi babakengeshi babu bamfumu ba bitendelelu?
24 Anjibi kutshinka kukatshila kua bakengeshanganyi! Pamue ne pamue, mibidi ya bantemu babidi ivua ipingana ku muoyo ne ku dikumbaja mudimu. Bivua bu kamuma ka bululu bua bena mu kasumbu ka bamfumu ba bitendelelu, bu muvua ba-ministre bena nkristo bavuabo belele tshifufu bua kubela mu buloko bafuma ku dipeta budikadidi, ne pashishe, kulua kubingishibua ku mabandu wonso. Biakatamba kubatonda kabidi bikole mu ngondo wa Kabitende 1919 pakenza Balongi ba Bible mpuilu wabu ku Cedar Point, Etats-Unis. Musangu awu, J. F. Rutherford utshivua ufuma ku dilekedibua, wakasonsola musangelu wa bateleji ku muyuki wende uvua ne tshiena-bualu tshia “Manyishayi Bukalenge,” mushindamene pa Buakabuluibua 15:2 ne Yeshayi 52:7. Bena nkristo bena mu kasumbu ka Yone bakaditua tshiakabidi mu “difila milayi,” mbuena-kuamba ne: kulongesha patoke. Ne dikima, benda bapeta bukole pa bukuabu, bavua baya batangile kumpala pa kutandula ngikadilu wa mpala-ibidi wa bukua-buena-nkristo.
25. (a) Ndîba kayi diakambilabu bantemu babidi ne: “Bandayi kuneku,” ne mmushindu kayi wakakumbanabi? (b) Dijadikibua tshiakabidi [mu nsombelu wa mu nyuma] dia bantemu babidi diakatuadila tshimenga tshinene dikenga kayi?
25 Misangu ne misangu, bukua-buena-nkristo buakakeba mua kutshimuna bu mu 1918. Buakaditua ku disaka misumba ya bantu bua kuenza mayoyi a mbipishilu, ku disonsola banzuji, ku dielesha mu buloko too ne ku dishipa bamue—kadi, bionso ebi bivua patupu! Bituadije mu 1919, bukua-buena-nkristo kabuvua mua kubuela mu muaba wa mu nyuma wa bantemu babidi to. Mu tshidimu atshi, Yehowa wakabambila ne: “Bandayi kuneku.” Kubanda kuabu kuvua kubajadika mu nsombelu muzangame wa mu nyuma; mushindu uvua bena lukuna babo mua kubamona kadi kabayi mua kubalenga. Mona mushindu udi Yone umvuija dikenga divua ditulukile tshimenga tshinene ku dijadikibua diabu tshiakabidi mu nsombelu eu: “Ne pa dîba adi, kuakenzeka tshikumina tshinene, tshia-dikumi tshimue tshia tshimenga tshiakuupuka; bantu binunu muanda-mutekete bakafua ku tshikumina, ne bashadile bakatshina ne bakatumbisha Nzambi wa mu diulu.” (Buakabuluibua 11:13) Bushuwa, ndululu mikole ivua minyukule bukua-bitendelelu. Biakamueneka bu se: buloba budi budikoka muinshi mua makasa a bamfumu ba Ekleziya, eku kasumbu aka ka bena nkristo bavua bafulula katuadija kudifila mu mudimu. Tshia-dikumi tshimue tshia tshimenga tshiabu, peshi bantu 7 000 bakakengeshibua bikole mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi kuenza bu bakashipibua.
26. Mu Buakabuluibua 11:13, mbanganyi badi balejibue bu “tshia-dikumi tshimue” ne “binunu muanda-mutekete”? Umvuija.
26 Miaku “tshia-dikumi tshimue tshia tshimenga” idi ituvuluija ne: Yeshayi wakafila mulayi pa bidi bitangila Yeruzaleme wa kale wamba ne: tshia-dikumi tshimue tshia bantu nebapanduke pabutudibua tshimenga bu dimiinu dinsantu. (Yeshayi 6:13) Bia muomumue, bungi 7 000 budi butuvuluija ne: pavua Elie udiangata bu muena lulamatu umuepele uvua mushale mu Izalele, Yehowa wakamuambila ne: bulelela, kutshivua bantu 7 000 bavua kabayi batue binu panshi kumpala kua Baala. (1 Bakalenge 19:14, 18) Mu siekele wa kumpala, mupostolo Paulo wakamba ne: bantu aba 7 000 bavua baleja bashadile bena Yuda bavua banyishe lumu luimpe lua Kristo. (Lomo 11:1-5) Mvese eyi ya mu Mifundu idi ituambuluisha bua kujingulula ne: “binunu muanda-mutekete” ne “tshia-dikumi tshimue tshia tshimenga” mu Buakabuluibua 11:13 bidi bileja aba badi bateleja bantemu babidi bajadikulula [mu nsombelu wa mu nyuma] ne bashiya tshimenga tshinene tshia mpekatu. Badi bafua, mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi, pa bidi bitangila bukua-buena-nkristo. Mêna abu adi akupudibua mu mikanda mudibu bafunde a bena kuitabuja babu. Bua tshimenga etshi, kabenaku kabidi to.d
27, 28. (a) Mmushindu kayi udi ‘bashadile batumbisha Nzambi wa mu diulu?’ (b) Ntshinyi tshivua bamfumu ba bukua-buena-nkristo benzejibue bua kuitaba?
27 Kadi, mmushindu kayi udi ‘bashadile [ba mu bukua-buena-nkristo] batumbishe Nzambi wa mu diulu’? Bushuwa, ki mpa kulekela ntendelelu wa butontolodi bua kusadila Nzambi, kadi, mmu mushindu udibi biumvuija mu mukanka wa Vincent wa Word Studies in the New Testament, mutudi mua kubala pa bidi bitangila miaku “kutumbisha Nzambi wa mu diulu” ne: “Tshiambilu tshidi tshiumvuija, ki ndikudimuna mutshima, dinyingalala peshi diela tuasakidila, kadi, nditaba bualu kampanda buenzeke, bu mudibi bilombibue pa tshibidilu mu Mifundu. Fuanyikija ne Yosh. vii. 19 (Septante). Yone ix. 24; Bienz. xii. 23; Lomo iv. 20.” Ne kanyinganyinga, bukua-buena-nkristo buakitaba ne: Nzambi wa Balongi ba Bible uvua mukumbaje muanda wa dikema pa kubajadikulula mu mudimu wa bena nkristo.
28 Mbimueneke se: bamfumu ba bitendelelu bakitaba muanda eu mu tshieledi tshia lungenyi peshi munda muabu nkayabu. Bushuwa, nansha umue wa kudibo ki mmuanji kuamba patoke mudiye muitabe Nzambi wa bantemu babidi. Kadi, mulayi wa Yehowa mufunda kudi Yone udi utuambuluisha bua kusunguluja ngenyi yabu misokoka ne bua kumanya kukatshila kua bundu kuakakatshilabo mu 1919. Kubangila ku tshidimu atshi, bu muvua bantu “binunu muanda-mutekete” bumbuka mu bukua-buena-nkristo nansha muvuabu buenza madikolela ne muoyo umue bua kukandika mikoko ya mu tshidiilu tshiabu, bamfumu ba bitendelelu bakenzejibua ku bukole bua kuitaba ne: Nzambi wa bena mu kasumbu ka Yone mmutambe wabu bukole. Pashishe, bavua kabidi ne bua kumanya muanda eu bimpe, bualu bena kuitabuja babu bavule bavua ne bua kumbuka munkatshi mua tshisumbu, bambulula mêyi aa a tshisamba pakatshimunyibua batendeledi ba Baala kudi Elie ku mukuna wa Karmele: “Yehowa n’Nzambi mulelela! Yehowa n’Nzambi mulelela!”—1 Bakalenge 18:39.
29. Ntshinyi tshidi Yone wamba tshidi tshilua ne lukasa luonso, ne mmakenga kayi makuabu adibu balamine bukua-buena-nkristo?
29 Kadi, teleja tung! Yone udi utuambila ne: “Diakabi dibidi diapitshi. Monayi, diakabi disatu didi dilua ne lukasa luonso.” (Buakabuluibua 11:14) Pikala bukua-buena-nkristo butenkakajibue kudi mianda ikadi mienzeke too ne mpindieu, ntshinyi tshienzabu pamanyishabo diakabi disatu, pela muanjelu wa muanda-mutekete mpungi wende ne pakumbana menemene bualu bunsantu busokoka bua Nzambi?—Buakabuluibua 10:7.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bua diumvuija dikumbane pa bidi bitangila ntempelo eu munene wa mu nyuma, tangila tshiena-bualu tshia “Ntempelo munene wa mu nyuma wa Yehowa” mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu dia 1 Kashipu 1996 ne tshia “Ntempelo mulelela wa ntendelelu,” mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu dia 1 Luabanya 1973 (Français).
b “Dijimba” (aʹbys·sos mu tshiena-Greke; tehohmʹ mu tshiena-Ebelu) didi difunkuna mu tshimfuanyi muaba ukena-mudimu. (Tangila Buakabuluibua 9:2.) Kadi, mu ngumvuilu wa ku dîna, didi kabidi mua kufunkuna mbuu munene. Muaku wa tshiena-Ebelu utu utamba kukudimunyibua ne: “mâyi a majimba.” (Misambu 71:20; 106:9; Yona 2:5) Nenku, “nyama wa luonji udi upatuka mu dijimba” udi mua kuangatshibua bu “nyama udi upatuka mu mbuu.”—Buakabuluibua 11:7; 13:1.
c Dikonkonona dia mianda ivua mifikile tshisamba tshia Nzambi mu tshikondo etshi didi dileja ne: pikala ngondo 42 yenza bidimu bisatu ne tshitupa biena-dîna, matuku asatu ne tshitupa kaena aleja mêba 84 to. Mbimueneke ne: tshikondo tshisunguluke tshia matuku asatu ne tshitupa ntshitela misangu ibidi (mu mvese wa 9 ne wa 11) bua kushindika ne: bidi’anu lupolo luîpi lufuanyikija ne bidimu bisatu ne tshitupa bilelela bia mudimu bia kumpala.
d Fuanyikija ne mishindu mishilangane ya ditumika ne muaku “lufu,” “bafue” ne “ba muoyo” mu mvese ya mu Bible idi ilonda eyi: Lomo 6:2, 10, 11; 7:4, 6, 9; Galatia 2:19; Kolosai 2:20; 3:3.
[Kazubu mu dibeji 168]
Badi basanka bilondeshile Buakabuluibua 11:10
Mu mukanda wende wa Preachers Present Arms (Bamanyishi mbambule biamvita) mupatula mu 1933, Ray H. Abrams udi wakula bua buluishi bua tshikisu bujudila mukanda wa Le mystère accompli mupatula kudi Balongi ba Bible. Udi umvuija mushindu uvua bamfumu ba bitendelelu bakeba mua kudilamuna ku buenzeji bua Balongi ba Bible ne bua “malongesha abo adi bu disama dia tshiambu.” Kuakapatuka tshilumbu tshiakakoshibua pa kufundila J. F. Rutherford ne bena diende muanda-mutekete tshibawu tshia bidimu bivule bia buloko. Dr. Abrams udi utungunuka pa kuamba ne: “Pa kukonkonona tshilumbu tshionso, tudi tufika ku nkomenu wa se: Ekleziya ne bamfumu ba bitendelelu ke basonsodi ba didiatakajibua mu makasa dia bena Russell. Mu ngondo wa Luishi 1918 ku ditunga dia Canada, bamfumu ba bitendelelu bakenza kampanye kalongolola buabu buobo ne bua mikanda yabo, nangananga bua wa Le mystère accompli. Bilondeshile tshikandakanda tshia Tribune tshia Winnipeg, . . . dikandikibua dia mukanda wabo ntshilumbu tshiomekela buludi ‘baleji-mpala ba bamfumu ba bitendelelu.’”
Dr. Abrams udi usakidila ne: “Pakumvua bafundi ba bikandakanda bia malu a Nzambi lumu lua tshibawu tshia buloko tshia bidimu makumi abidi, pabuipi ne tshionso tshia ku bikandakanda ebi, tshinene ne tshikese, biakasanka bua muanda eu. Tshiena musangane muaku wa dileja kanyinganyinga peshi diumvuila luse nansha lukese mu bikandakanda bia bitendelelu bia kabukulu. Pa bidi bitangila Upton Sinclair, wakafika ku nkomenu eu: ‘Kabiyi mpata, bavua bakengeshibua . . . bualu bavua babakine kudi bitendelelu bia “bena ortodokse” anyi bia kabukulu.’ Malu avua Ekleziya, mu madikolela ayi a tshi-bungi, mipangile mua kukumbaja mbulamatadi uvua umueneka uyikumbajilawu.” Yeye mumane kufunda nseke mibule dinanga miela kudi bikandakanda bungi kampanda bia bitendelelu, mufundi eu wakakula bua diumbusha dia bibawu kudi kabadi ka Cour d’appel ne kuamba ne: “Ekleziya yakabutshika dipangadika edi.”
[Tshimfuanyi mu dibeji 163]
Yone udi upima ntempelo wa mu nyuma—bakuidi bela manyi badi ne bua kutumikila mikenji ya Nzambi
[Bimfuanyi mu dibeji 165]
Mudimu wa diibakulula muenza kudi Zorobabele ne Yoshua uvua uleja ne: mu dituku dia Mukalenge, kunyima kua bintu bikese bia ntuadijilu, kuvua ne bua kuenzeka didiunda dinene munkatshi mua Bantemu ba Yehowa. Nzubu bu ya ku Brooklyn idi kuulu eyi, mu ditunga dia Etats-Unis, yakadiundishibua bikole bua kukumbaja bivua bikengedibua
[Bimfuanyi mu dibeji 166]
Mikenji ya dilumbuluisha idi yosha bu kapia mimanyisha kudi bantemu babidi ivua mileja mu tshimfuanyi kudi mudimu wa buprofete wa Mozese ne Elie
[Bimfuanyi mu dibeji 169]
Amu bu mifuba miûme ya mu Yehezekele nshapita wa 37, bantemu babidi mbafululula bua kuenza mudimu wa buambi mu tshikondo tshietu etshi